سبک زندگی با سرعتی فراتر از آن چه که تا پیش از شیوع کرونا تصور می‌شد در حال تغییر است و در مسیر این تغییر چالش‌ها و اتفاقات زیادی در خانواده‌ها در حال تجربه شدن است. افزایش حضور اعضای خانواده در کنار هم از یک سو تهدیدی برای خانواده محسوب می‌شود و از سوی دیگر به اعتقاد جامعه‌شناسان و صاحبنظران حوزه اجتماعی، فرصتی برای کسب مهارت‌های اجتماعی است ؛ مهارت‌هایی که ناآشنایی با آن‌ها سبب شده چالش‌های درون خانواده‌ها در دوران شیوه کرونا بیشتر به چشم بیایند.
کارشناسان مسائل اجتماعی بر این باورند که بسیاری از چالش‌های پیش آمده در خانواده‌ها طی ۲ ماه اخیر ریشه‌ای در دوران پیش از کرونا دارند و بیانگر ضعف در کسب مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی توسط افراد هستند.
بروز نارسایی‌های رفتاری
استاد جامعه‌شناسی و عضو هیأت علمی دانشگاه مازندران بر این باور است که کرونا نارسایی‌های رفتاری در خانواده‌ها را به شکل پررنگی نمایان کرد و نشان داد که ضعف‌های زیادی در مسائل ارتباطی بین افراد جامعه و خانواده‌ها وجود دارد.
دکتر «احمد رضایی» به خبرنگار ایرنا گفت : کرونا نشان داد باید فردگرایی را کنار بگذاریم و مهارت‌های لازم در کسب ارتباط را بیاموزیم. این بیماری صرفا یک بیماری جسمی نیست. بلکه یک فرصت اجتماعی است که در گام نخست به ما یاد داد باید نگاه‌مان به جهان و روابط و رفتارها را به طور کامل تغییر دهیم.
وی افزود : در هر جامعه‌ای با هر میزان توسعه‌یافتگی ، خانه‌نشینی وقتی از حدی بیشتر شود، طبیعتا تاثیرات مخربی هم دارد. بنا بر این باید مهارت‌هایی را کسب کنیم که در این موقعیت‌ها بتوانیم مقابل مشکلات بایستیم. قدم نخست این است که یاد بگیریم طور دیگری ببینیم ؛ یعنی ما ناچاریم نگاه‌مان را به جامعه، خانواده و حقوق یکدیگر تغییر دهیم و بپذیریم که سرنشینان یک کشتی هستیم و نمی‌توانیم به سرنوشت همدیگر بی‌تفاوت باشیم.
این جامعه‌شناس خاطرنشان کرد: تا پیش از کرونا ، خیلی در زندگی فردی فرو رفته بودیم و حال اهمیت جمع بودن برای ما بیشتر درک می‌شود. یعنی این از فرصت‌های کروناست که فردگرایی و خودمحوری را کنار گذاشته و اهمیت مشارکت اجتماعی و ارتباط درست با اطرافیان را نشان می‌دهد. مهم‌ترین اصل ارتباطی نیز که باید در این شرایط بیاموزیم مهارت گفت‌وگو کردن است. یعنی همان اصلی که در جامعه و خانواده‌های ما طی سال‌های اخیر کمرنگ شد و در دوران شیوع کرونا آسیب‌های این خلاء بزرگ خودش را نشان داد.
ضرورت آموزش مهارت‌های ارتباطی
برخی آمارها این طور نشان می‌دهند که بروز اختلافات در خانواده‌ها طی ۲ ماه اخیر بیشتر شده و به اعتقاد بعضی کارشناسان حتی این احتمال وجود دارد که با توجه به استمرار وضعیت و افزایش فشارهای اقتصادی، این اختلافات افزایش یابد. به همین دلیل صاحبنظران و مسئولان معتقدند باید برای افزایش سطح مهارت‌های ارتباطی در خانواده‌ها برنامه‌ریزی‌های بیشتری انجام شود.
«تقی رستم‌وندی» معاون وزیر کشور و رئیس سازمان امور اجتماعی ۲ روز پیش اعلام کرد نتایج یک نظرسنجی نشان می‌دهد حدود ۱۵ درصد از افراد جامعه آماری با توجه به تغییر اجباری سبک زندگی و افزایش زمان در خانه ماندن همسر و فرزند، با مشکلاتی مواجه شده‌اند.
به گفته این مسئول باید به تدریج در حوزه مهارت‌های رفتاری و آموزش‌های تربیتی به خانواده‌ها گام‌های جدی‌تری برداشته شود و ورود رسانه‌ها به این موضوع نیز ضروری است.
وی افزود: کرونا خواه ناخواه تغییری در سبک زندگی ایجاد کرده و با توجه به این تغییرات و پیامدهای احتمالی آن، بعضی از صاحبنظران معتقدند که الگوی نظام تدبیر و نوع مواجهه با برخی مسائل در جامعه و خانواده باید تغییر کند.
نسخه پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها
در عین حال که بحث اصلاح روابط فردی و اجتماعی در جامعه و خانواده مطرح می‌شود، برخی کارشناسان نیز بر این باورند که بخش زیادی از مهارت‌های مورد نیاز برای بهبود روابط و کنترل و پیشگیری از آسیب‌های رفتاری در فرهنگ اجتماعی و خانوادگی گذشتگان ما وجود دارد و کافی است که بازگشتی به مهارت‌های نسل گذشته داشته باشیم.
رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران یکی از این دسته کارشناسان است که اعتقاد دارد یادگیری مهارت گفت‌وگو و نگاهی به رفتار گذشتگان در مسائل مهمی مانند خودمراقبتی اجتماعی، مشارکت گروهی و کنترل آسیب‌ها می‌تواند راه مناسبی برای پر کردن خلاء اجتماعی و رفتاری موجود در جامعه و خانواده‌ها باشد.
دکتر «سید حسن موسوی چلک» در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا با بیان این که بسیاری از چالش‌های پیش آمده در خانواده‌ها پس از شیوع کرونا ناشی از آشنا نبودن به مهارت‌های رفتاری و به ویژه گفت‌وگو است، گفت: مهارت مهمی که لازم است همه افراد جامعه آن را بیاموزند، فن گفت‌وگو کردن است.
وی افزود: چند سال پیش در زمانی که فضای مجازی هنوز تا این حد در جامعه و خانواده‌ها نفوذ نکرده بود پژوهشی درباره فرهنگ گفت‌وگو در خانواده ایرانی داشتم. نتیجه این پژوهش نشان می‌داد که آن زمان میانگین زمان گفت‌وگو در خانواده‌های ایرانی ۱۵ دقیقه بود. معمولا هم این گفت‌وگوها در نهایت به مشاجره و مجادله ختم می‌شد.
این کارشناس امور اجتماعی و خانواده خاطرنشان کرد: مهارت گفت‌وگو در شرایطی که قرار است بیشتر در کنار هم باشیم می‌تواند به بهتر در کنار همدیگر بودن کمک زیادی کند تا از این فرصت پیش آمده برای به هم نزدیک‌تر شدن و بیشتر شناختن روحیات یکدیگر استفاده کنیم.
خروجی ناآشنایی با فرهنگ و فن گفت‌وگو را که موسوی چلک به آن اشاره کرد ، می‌توان در تعداد پرونده‌های نزاع کشور و برخی استان‌ها مانند استان‌های شمالی مشاهده کرد. سال ۱۳۹۸ به استناد آمار منتشر شده از سوی پزشکی قانونی مازندران در این استان ۲۲ هزار و ۵۸۰ پرونده نزاع ثبت شد. از طرفی آمارهای دادگستری مازندران نیز نشان می‌دهند که توهین و افترا در بین بیشترین میزان جرائم ثبت شده در مازندران قرار دارند. کارشناسان بر این باورند که این وضعیت ناشی از آشنا نبودن به مهارت‌های رفتاری است که در جامعه وجود داشته و کرونا فرصت ظهور و بروز و بیشتر دیده شدن آن‌ها در خانواده‌ها را فراهم کرده است.
موسوی چلک با بیان این که این مهارت‌ها اکتسابی هستند، گفت: گفت‌وگو یک مهارت اجتماعی است که باید بیاموزیم و به صورت ژنتیک در افراد وجود ندارد. ما عموماً با هم صحبت می‌کنیم، نه گفت‌وگویی که بر مبنای اصول و فرآیند این مهارت باشد.
رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران تصریح کرد: اگر واقعا می‌خواهیم از بودن با هم لذت ببریم، با توجه به این که بیشترین راه ارتباطی ما کلام و گفت‌وگو است، باید در این مهارت مسلط شویم و در سبد خانوار بسته‌ای برای ارتقای سلامت روان و سلامت اجتماعی بگذاریم.
کرونا مقصر نیست
این پژوهشگر مسائل اجتماعی بر این باور است آن چه امروز به عنوان نقطه ضعف در خانواده‌ها و روابط اجتماعی می‌بینیم صرفاً محصول دوران کرونا نیست، بلکه از گذشته در خانواده‌ها و جامعه وجود داشت و اکنون در شرایط خاص جامعه بیشتر به چشم آمده است.
موسوی چلک افزود: نباید فراموش کنیم که ما از قبل این مشکل‌ها را داشتیم. کرونا فقط پرده‌ها را کنار زد و باعث عیان شدن ضعف جامعه امروزی و خانواده‌ها در مهارت‌های رفتاری و ارتباطی شد. پیش از بررسی و قضاوت شرایط کنونی خانواده‌ها باید نگاهی به این موضوع داشته باشیم که حال خانواده ما پیش از بحران چگونه بود، در حین بحران چگونه است و در دوران پساکرونا چطور خواهد بود.
پذیرش شرایط ، احترام به حقوق متقابل
او درباره راهکارهای مدیریت شرایط پیش آمده در خانواده‌ها اظهار کرد: واقعیت این است که ما در یک شرایط ناخواسته قرار گرفتیم. در این وضعیت شرط اول برای مدیریت روابط، پذیرش موضوع است. پذیرش این که در شرایطی ناخواسته قرار داریم بزرگترین کمک را می‌کند تا حضور طولانی‌تر در فضای تنگ و بسته و خسته‌کننده را به فرصتی برای افزایش صمیمیت بین اعضای خانواده تبدیل کنیم. ما کمتر چنین فرصتی را در اختیار داشتیم و این روزها بهترین فرصت برای گسترش روابط داخل خانواده است.
رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران خاطرنشان کرد: نکته مهم دیگر احترام به حقوق همه افراد خانواده است. ما عمدتاً فکر می‌کنیم که حق با خودمان است. اگر به حقوق یکدیگر احترام بگذاریم، می‌توانیم برنامه‌ریزی بهتری در منزل برای گذران بهتر این شرایط داشته باشیم.
خودمراقبتی اجتماعی
وی با تأکید بر این که خودمراقبتی یکی از مهم‌ترین اصول مدیریت شرایط و بهبود وضعیت است، گفت: نکته مهم دیگر اصل یا مهارت خودمراقبتی اجتماعی است که ما معمولا این بخش را خیلی ضعیف می‌بینیم. برعکس نیاکان‌مان به ویژه در مازندران که بسیار جدی به این مهارت واقف بودند. پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌های ما سواد آکادمیک کمتری داشتند، اما سواد اجتماعی زندگی آن‌ها بسیار بیشتر بود. به همین دلیل در عین حال که شرایط کار و زندگی‌شان سخت بود، آرامش بیشتری داشتند. دلیل این آرامش مهارت‌هایی بود که داشتند و البته خودشان شاید نمی‌دانستند مهارت است.
موسوی چلک تصریح کرد: مدیریت و رفتار گذشتگان ما در زندگی‌شان خودمراقبتی است که امروز به شدت به آن نیاز داریم. خودمراقبتی اجتماعی کمک می‌کند که در این شرایط با پرداختن به اموری که الزاماً هزینه‌بر و زمان‌بر نیستند، انرژی مثبت و نشاط را در خودمان تقویت کنیم. خودمراقبتی فردی و اجتماعی به عبور از بحران‌ها در هر جامعه و خانواده کمک می‌کند.
به عقب برگردیم
این کارشناس و پژوهشگر مسائل اجتماعی با اشاره به برخی رسوم بومی مازندران در رفتارهای اجتماعی گفت: رسومی مانند «کایر»، «بنواز» و «درزی» در کشاورزی و دامداری ، نمونه‌ای از همین مهارت‌های رفتاری و خودمراقبتی اجتماعی است که در مازندرانی‌ها وجود داشت. یا اصل و مهارت مهم گفت‌وگو را در شب‌نشینی‌ها و دور هم‌نشینی‌های گذشتگان‌مان می‌دیدیم. این‌ها ابعاد و مؤلفه‌های اجتماعی برای داشتن جامعه و خانواده سالم و پویاست که از گذشته داشتیم و سال‌هاست که به فراموشی سپرده شده‌اند. نتیجه هم این شد که امروز با بروز یک بحران، مشکلات و اختلافات آشکار شدند.
رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران تصریح کرد: فرهنگ مشارکت اجتماعی و بسیاری از مهارت‌های رفتاری در اقوام ما ریشه دارد و نمونه آن را در مناطقی مانند مازندران عمیق می‌بینیم. بازگشت به این داشته‌ها و نهادینه شدن این مؤلفه‌ها در شرایط بحران می‌تواند برای جلوگیری از تاثیرات منفی بحران‌هایی که ایجاد می‌شود اثرگذاری زیادی داشته باشد. چون خانواده‌ها در جامعه و افراد در خانواده احساس تنهایی نمی‌کنند. بنا بر این ما باید نیم نگاهی به داشته‌های‌مان بیندازیم.
