"مازندران در عصر ناصری" بر اساس دستورالعمل کتابچه دیوانی ۱۲۹۰ قمری، عنوان کتابی است که توسط علی رمضانی پاجی و سالم حسین‌زاده سورشجانی به رشته تحریر درآمده و توسط نشر رسانش نوین، منتشر شده است.
کتابچه دستورالعمل، ارزش کتابچه‌های دستورالعمل، کتابچه دستورالعمل مازندران، سیاق، ریشه‌های سیاق تاریخی، مزایای سیاق نویسی، کتب سیاق، فهرستی از کتب سیاق در دوران قاجار، اوزان و مقادیر، واحدهای اندازه‌گیری در عصر قاجار، مناطق جغرافیایی مازندران، سکه، انواع ضرب سکه، سکه‌های چکشی، سکه‌های ماشینی یا چرخی، ضرابخانه‌های مازندران، ضرابخانه‌های آمل و ساری، ضرابخانه شهمار (پریم)، ضرابخانه فریم، ضرابخانه بارفروش، سکه‌های دوران قاجار، شاخص‌ترین واحدهای پولی در عهد قاجار و اصطلاحات نظامی، عنوان مطالبی است که در این کتاب به آن پرداخته شده است.
در مقدمه این کتاب به قلم نویسندگان آمده است: 'اسناد تاریخی یکی از مهم‌ترین منابع پژوهش‌های تاریخی به شمار می‌روند، این اسناد از دوران فتحعلی‌شاه به صورت آرشیو در اداره بیوتات دربار نگهداری می‌شد. در زمان ناصرالدین‌شاه علاوه بر اسناد تاریخی، اسناد وزارت امور خارجه و مالی هم به آرشیو دولت اضافه شد.
یکی از این منابع 《کتابچه‌های دستورالعمل ولایات》در دوره قاجار است. بازخوانی و پژوهش در این کتابچه‌ها می‌تواند راهگشای مسیری تازه برای شناخت هر چه بهتر تحولات اقتصادی و اجتماعی در دوره قاجار باشد'.
در بخش دیگری از این مقدمه آمده است: 'کتابچه پیش رو، 《کتابچه دستورالعمل مازندران》است که در سربرگ کل صفحات آن، سنه (سال ۱۲۹۰ قمری) و حدالمرز مازندران تکرار شده و محاسب آن هم میرزا محمد ولی مستوفی مازندرانی است.
ادر دوران قاجار و تا پیش از انقلاب مشروطه، برای هر یک از ایالات و ولایات ایران، به طور جداگانه، بودجه تنظیم می‌شد که در اصطلاح زمان خود با نام 'کتابچه دستورالعمل' از آن یاد می‌شد. در این دوران، اداره امور جمع و خرج مملکت تحت ریاست وزیر مالیه یا وزیر دفتر، قرار داشت و با کمک افرادی به نام مستوفی یا محاسب، انجام می‌گرفت.
مستوفیان مقیم مرکز بودند و هر یک مسئولیت تهیه کتابچه دستورالعمل یک یا چند ولایت را با همکاری مامورانی به نام سررشته دار یا محرر بر عهده داشتند.
در نیمه دوم هر سال، حکم تنظیم کتابچه ایالات و ولایات از سوی وزیر مالیه به وزیر بقایا صادر می‌شد تا وی آن را به مستوفیان ابلاغ کند و این کتابچه تا قبل از عید نوروز تنظیم می‌شد و بعد از اینکه به امضای مستوفی الممالک، صدراعظم و صحه شاه رسید برای اجرا به حکام، ابلاغ می‌شد.
کتابچه‌های دستورالعمل از اهمیت دیوانی، رجالی، نظامی و محلی و مکانی برخوردار است.
سیاق در اصطلاح علم حساب، شیوه‌ای از عدد نویسی برای ثبت و آگاهی از ارقام نقدی مانند پول و جنسی مانند وزن کالا است که در گذشته تاریخی در پهنه کشور ایران و سرزمین‌های پیرامون آن، متداول و تمامی درآمدهای جاری در جامعه با این ارقام ثبت و ضبط می‌شد و ممیزان و حساب‌رسانان زیر نظر مستوفیان بر دخل و خرج این درآمدها و هزینه‌ها نظارت داشتند.
از مزایای سیاق‌نویسی این بود که هیچ‌گاه در محاسبه اشتباه رخ نمی‌داد چون در حساب سیاق، اشتباه کاملا معلوم و روشن بود. از دیگر مزیت‌های آن، جمع و جور بودن مجموع ارقام محاسباتی است که از نظر صرف زمان و کاغذ حائز اهمیت بود و بر حسابداری امروزی برتری کامل دارد.
یکی از جامع‌ترین منابعی که در مورد اوزان و مقادیر عصر قاجار نوشته شده کتاب 'اوزان و مقیاس در عصر قاجار به قلم 'ویلم فلور' است. جو یا گندم، نخود، مثقال، سیر، چارک، پیمان یا پیمانه و خروار یا خلوار از اوزان دوره قاجار است.
در قدیم برای ضرب سکه، فلز مورد نظر را حرارت داده و ذوب می‌کردند. در مرحله بعد فلز گداخته را به قطعاتی مبدل کرده و پس از سرد شدن، وزن می‌کردند تا آن قطعات به وزن معین قانونی باشد و اغلب این قطعات به شکل بیضی یا مدور بوده‌اند.
سپس این قطعات هم‌وزن و هم‌شکل، آماده برای ضرب، یعنی قبول اثر نقش که علامت رسمی مملکت می‌شد و این عمل به وسیله سر سکه انجام می‌گرفت.
سر سکه را که به شکل استوانه و از برنز و یا آهن ساخته شده و در یک طرف آن نقش مورد نظر حک شده بود بر روی سندان فلزی قرار می‌دادند، قطعه فلز را که گرم شده و قابل اثر بود بر روی آن می‌گذاردند و بعد سر سکه دیگر را از طرفی که منقوش است بر روی آن قرار داده و چکش را با شدت بر روی آن میزدند تا طرح سر سکه بر روی فلز نقش بندد.
در بخشی از کتاب که مربوط به ضرابخانه‌های مازندران است. اینچنین عنوان شده که طبق گزارش‌های تاریخی، در مازندران، شهرهایی مانند آمل، بارفروش(مامطیر، بابل)، ساری، فریم (پریم) و شهمار قرن‌ها ضرابخانه‌های فعالی داشتند.
در مبحث مربوط به ضرابخانه‌های آمل و ساری، نویسنده احتمال داده که سکه‌های اسپهبدان طبرستان و دوره عرب و ساسانی، در ضرابخانه آمل و گاه در ساری ضرب شده‌اند و در ادامه گفته 'می‌توان استدلال کرد ضرابخانه‌های چند شهر مازندران به ویژه آمل و ساری، همچون شهر جرجان، به مدت ۱۳۰۰ سال به ضرب سکه‌های گوناگون، اشتغال داشته‌اند. در مورد ضرابخانه ساری، عده‌ای معتقدند که این همان شهر تمبراکس عهد اشکانیان است که در آن سکه ضرب می‌کردند.
همچنین در این کتاب آمده است شاه طهماسب صفوی برای نخستین بار، در ضرابخانه شهر بابل، سکه ضرب کرده است که البته بابل در آن مقطع تاریخی مامطیر نامیده می‌شد.
شهمار، سهمار و یا یاقوت که در قرن هشتم هجری سهمر و شهمار ثبت کرده‌اند دارای ضرابخانه مهمی در دوران 'اسپهبدان قاروند' بوده است که در نزدیکی ساری در حاشیه دژ فریم واقع شده بود.
فریم یا پریم هم در دوران بنی‌عباس، اسپهبدان، سامانیان، آل بویه و ایلخانیان، ضرابخانه فعال داشته است.
یکی از نویسندگان کتاب مازندران در عصر ناصری به ایرنا گفت: برای نخستین بار که پول‌های کاغذی و ضرب سکه‌های ماشینی مرسوم شد، این کار در مازندران هم صورت می‌گرفت، پیش از آن ضرب سکه به شکل ماشینی نبود بلکه دستی انجام می‌شد.
علی رمضانی افزود: با توجه به اسناد سیاق اهمیت این دوره بسیار زیاد بود، قدیمی‌ترین مراکز ضرابخانه در مازندران وجود داشت و محل ضرب بسیاری از سکه‌ها، پریم ساری است.
این پژوهشگر ادامه داد: مازندران در عصر ناصری، نخستین کتابی است که درباره این سیاق در مازندران نوشته شده و خط سیاق، خط مالی است.
رمضانی تصریح کرد: این سیاق در اهمیت اسنادی است که نام بزرگان مازندران در عصر ناصری است و همچنین نام محلاتی که در دوره پهلوی تغییر کرد.
وی با بیان اینکه کتاب حاضر به نوعی رجال شناسی از یک سیاق است، خاطرنشان کرد: مساله بعدی اهمیت اوزان در آن دوره است چرا که اوزان هم در زمان پهلوی تغییر کرد.
رمضانی اهمیت بعدی کتاب را در باره درجات نظامی در زمان ناصرالدین شاه دانست.
وی با اشاره به اینکه از دوران صفوی به اسناد مالی و حسابداری، سیاق گفته می‌شد،ادامه داد: افراد ماهری که مالی‌چی نام داشتند و این علوم را بلد بودند به نوشتن سیاق می‌پرداختند.
وی اظهار کرد: اکنون در کشور، افرادی حدود پنج یا ۶ نفر هستند که می‌توانند این اوراق را بخوانند.
رمضانی افزود: در ضرابخانه مهری را برای سکه تعریف می‌کردند، فلز را داغ کرده و با چکش روی فلز میزدند و شکل مهر، روی سکه می‌افتاد، چون سکه‌ها دستی بود اغلب لبه‌های کج داشتند.
وی یادآور شد: بعدها ناصرالدین‌شاه از اروپا سکه ماشینی را آورد، از این تاریخ به بعد، سکه ماشینی و پول کاغذی رایج شد.
این نویسنده ادامه داد: دستگاهی به اندازه یک در ۲ متر بود که فلز روی را درون دستگاه می‌گذاشتند و سکه ماشینی تولید می‌شد.
رمضانی خاطرنشان کرد: اسکناس هم تا اواخر دوره پهلوی اول، در اروپا و ترکیه چاپ می‌شد و به کشور می‌آوردند.
این مورخ مازندرانی گفت: سالم حسین‌زاده سوشجانی دیگر نویسنده این کتاب، از معدود افرادی در کشور است که می‌تواند خط این سیاق را بخواند.
این کتاب در چاپ نخست به تعداد هزار نسخه منتشر شده و دانشجویان رشته تاریخ و اقتصاد و همچنین رشته‌های مرتبط با علوم اجتماعی از منظر شیوه روابط، پژوهشگران و نویسندگان، از مخاطبان ویژه کتاب مازندران در عصر ناصری هستند.
