انتخابات آزاد مهمترین ویژگی یک نظام دمکراسی و مردم سالار است . در هیچ جای دنیا دمکراسی و مظاهر آن بدون عیب و نقص و کمی و کاستی نیست ، اما درجات آن در کشورها متفاوت است. مبنا و شالوده نظام جمهوری اسلامی ایران هم انتخابات است ، چون این نظام برآمده از انقلاب ، با برگزاری همه پرسی که نوعی انتخاب محسوب می شود ، استقرار پیدا کرد.
در حالی که کمتر از پنج روز دیگر انتخابات یازدهمین دوره مجلس شورای اسلامی برگزار می شود و تبلیغات انتخاباتی نیز توسط نامزدها در جریان است ، آنچه بیش از همه در این میان بویژه در استان مازندران به چشم می آید ، لیست گرایی جریان های سیاسی بدون توجه به الزامات آن است.
اگر چه لیست دادن برای انتخابات موضوع تازه ای در ایران نیست و از ابتدای انقلاب نیز مرسوم بود ، ولی در آن دوره ها و دوره های بعد التزام به حداقل های الزامات تهیه لیست وجود داشت و به نوعی لیست تلفیقی از حزب گرایی ، چهره گرایی و برنامه محوری بود ولی آنچه که اکنون برای مجلس یازدهم باقی مانده عمدتا چهره گرایی بدون توجه به پشتوانه حزبی و ارائه برنامه مشخص است .
عدم توجه به پشتوانه حرفه ای حزبی و ارائه برنامه مشخص برای دادن لیست این پرسش را پررنگ می کند که وجود دهها حزب سیاسی ثبت شده در کشور چه کارکرد مهم تری غیر از انتخابات دارند که پس از گذشت سال ها از اخذ مجوز فعالیت به عنوان حزب ، اکنون در مهم ترین بزنگاه فعالیت حزبی به سنتی ترین شیوه ممکن یعنی دادن لیست از چهره ها اکتفاء کرده اند؟
فرار از انگ حزبی بودن
دکتر جواد جمالی جامعه شناس سیاسی در این زمینه به خبرنگار ایرنا گفت : اگر بخواهیم صادق باشیم هیچکدام از نامزدهایی که انتخابات مختلف در لیست قرار می گیرند اعم از این که از طرف احزاب باشد یا ائتلاف ، نه تنها حزبی نیستند ، بلکه برخی از آنها خود را فراحزبی توصیف و به این وضعیت افتخار می کنند.
وی افزود : منظور ما وقتی می گوییم این افراد حزبی نیستند این است که آنها نه پرورش یافته فضای حزبی و تفکر حزبی هستند و نه از رفتارهای حزبی پیروی می کنند.
جمالی با بیان اینکه لیست گرایی هیچ ارتباط معنا داری با فضای حزبی ندارد ، گفت : ارائه لیست توسط جریان‌های سیاسی صرفا مربوط و محدود به دوره طلایی انتخابات یا همان روزهای آخر می شود و صرفا ناشی از برخی معاملات است.
این جامعه شناس سیاسی توضیح داد : برای مثال در دوره قبلی مجلس برخی از افراد جریان اصولگرایی در تهران در لیست اصلاح طلبان بودند که نشان از نوعی معامله سیاسی برای کسب اسمی کرسی های مجلس داشت و در انتخابات پیش رو نیز برخی از سرلیست های جناح اصولگرا اصلا خود را نه تنها حزبی نمی دانند بلکه به فرا حزبی بودن خودشان افتخار می کنند و رفتار آنها نشانگر نوعی معامله و بده - بستان درونی برای شکست رقیب و همین طور تقسیم غنائم همچون ریاست مجلس و دیگر موارد است.
وی گفت : جست و جو برای شناسایی شخصیت‌های حزبی در انتخابات مجلس اکنون کار تقریبا بیهوده‌ای است و فقط باید رفتار آنها را در همان چارچوب لیست گرایی با قاعده ائتلاف نگاه و تحلیل کرد. از نظر شکلی نیز انتخابات ما جایگاهی برای فعالیت حزبی ندارد ، زیرا در نظام های انتخاباتی حزبی مجوز حضور نامزدهای برای هر نوع انتخابات توسط خود حزب مشخص و اعلام می شود در صورتی که ما در انتخابات شاهد ثبت نام‌های شخصی و خودمختار هستیم.
مسئولیت پذیری محور شخصیت حزبی
این جامعه شناس سیاسی همچنین به تفاوت شخصیت های حزبی و لیستی اشاره کرد و گفت : یکی از مهم ترین ویژگی های افرادی که درون یک حزب پرورش می یابند و از سوی همان حزب به پارلمان و یا هر مقام حکومتی راه می یابند، مسئولیت پذیری آنها است. شخصیت های حزبی مسئولیت تمامی کنش های خود را می پذیرند و برای آنها در مقابل حزب و رای دهندگان خود را پاسخگو می دانند.
وی افزود : شخصیت های پرورش یافته حزبی با ورود به محیط پارلمان به همراه هم حزبی های خود برنامه‌هایی از پیش تعیین شده احزاب خود را که شامل اهداف بلند مدت و کوتاه مدت می شوند دنبال خواهند کرد ، اهدافی که ممکن است چندین دهه اولویت یک حزب باشد ، در حالی که در مقابل شخصیت هایی که به صورت لیستی معرفی می شوند و در نتیجه بده - بستان های کوتاه مدت وارد یک فهرست جناحی شدند ، به دلیل عدم تعلق به گرایش خاص ، نه تنها اهداف آن را دنبال نمی کنند، بلکه پاسخگو نیز نخواهند بود.
جمالی گفت : این افراد عمدتا اهداف و منافع شخصی را سرلوحه رفتار و کنش خود قرار می دهند و حداکثر جامعه هدفی را که به او رای داده در نظر می گیرند. در واقع این افراد در هنگام و پس از نمایندگی خود تقریبا به هیچ نهاد منسجمی پاسخگو نبوده و نسبت به انتخاب کنندگانشان نیز پاسخگویی برای خود قائل نیستند.
مرگ نظام حزبی
یک دانشجوی دوره دکترای علوم سیاسی دانشگاه مازندنران هم در گفت و گو با خبرنگار ایرنا به ریشه شکل‌گیری روش لیست گرایی در انتخابات اشاره کرد و گفت: لیست گرایی نتیجه مرگ نظام حزبی و سر برآوردن جناح گرایی و طیف گرایی است.
محسن ابراهیمی افزود : آنچه امروز به نام اصلاح طلب و اصولگرا شناخته می شوند، صرفا یک طیف و جناح سیاسی هستند در حالی که آنچه به عنوان حزب شناخته می شود در حال حاضر در انتخابات کشور وجود خارجی ندارد.
وی توضیح داد : آخرین باری که احزاب در کشور سرنوشت انتخابات را رقم زدند به اوایل پیروزی انقلاب اسلامی بر می گردد که مثلا احزابی مانند حزب جمهوری اسلامی اسلامی با تابلوی مشخص و نامزدهای حزبی خودش و احزاب دیگر هم با همین وضعیت وارد عرصه انتخابات شدند ولی بعد از آن هر چه بیشتر نقش احزاب کم رنگ تر و نقش ائتلاف ها و جریان ها بیشتر شد.
این کارشناس علوم سیاسی گفت : متاسفانه از دهه ۸۰ ما شاهد کاهش بیشتر نقش احزاب حتی در قالب ائتلافی برای انتخابات هستیم و دیگر فعالیت حزبی را به معنای واقعی و آن طور که در جوامع توسعه یافته سیاسی رواج دارد ، شاهد نیستیم.
ابراهیمی افزود : آن چیزی که امروز به مفهوم لیست گرایی در انتخابات ما به یک امر رایج تبدیل شده است ، ناشی از همان خلاء فضا و نظام حزبی است.
بحران‌های انتخاباتی
این دانشجوی دوره دکترای علوم ساسی گفت : امروز آنچه به معنای بحران انتخاباتی در کشورهای مختلف مطرح است ، به غلط به موضوع مشارکت ربط داده می شود زیرا بحران انتخاباتی هیچ ارتباطی با میزان مشارکت ندارد.
وی توضیح داد : واقعیت بحران انتخاباتی در نبود احزاب سیاسی و در ساختار نهادینه سیاسی خارج از بدنه حاکمیت بروز می کند و مشارکت سیاسی خود معلول بوده و وابسته به احساس تاثیرگذاری مردم در حاکمیت سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی است. در واقع سازماندهی و نهادینه کردن مشارکت سیاسی زیر پوشش احزاب سیاسی قرار می گیرد و احزاب سیاسی پیوند دهنده حاکمیت به معنای عامل با کف جامعه محسوب می شوند.
ابراهیمی گفت : به عبارتی وجود احزاب و بخصوص احزاب قوی احساس تاثیر گذاری بر سرنوشت را در مردم افزایش داده و منجر به مشارکت آنها خواهد شد.
وی همچنین روی آوردن جناح‌ها به لیست گرایی در انتخابات را ناشی از فقدان به روز رسانی جریان‌های سیاسی و اجتماعی و ورود نیروهای تازه نفس به درون آنها دانست و افزود : حداقل در یک دهه اخیر جریان های سیاسی به خصوص جریان های اصلاح طلب نتوانستند نیروهای جدید و جوانان را به خود جذب کنند و با ورود بینش‌های تازه حامیان خود را افزایش دهند.
این کارشناس ساسی گفت : این وضعیت برای جریان اصولگرا نیز صدق می کند زیرا آنها نیز با تکیه بر تفکرات سنتی خود نتوانستند نظرات جدید و قشر جوان جامعه را که با نیازها و بینش روز عمل می کنند به خود جذب کنند و به همین خاطر هر ۲ جناح سیاسی کشور سعی کردند با ارائه لیست و تکیه بر چهره های غیرحزبی نه تنها خلاء حامیان خود را پر کنند ، بلکه تنوع بیشتری برای نامزدهای خود قائل شوند.
لیست‌گرایی در انتخابات مجلس یازدهم
این دانشجوی دوره دکترای علوم سیاسی همچنین با تحلیل لیست های نامزدهای انتخابات مجلس یازدهم ، گفت : واقعیت این است که به دلیل نبود هویت قوی و نیروی محرک برای لیست گرایی ، رفته رفته شاهد افول این روش نیز خواهیم بود.
وی افزود : در فضای لیست گرایی شرایط برای اصولگراها به مراتب بهتر از اصلاح طلبان است زیرا ، اصولگرایان دارای پیروان سنتی و منسجمی هستند که نه تنها طبق عادت پای صندوق‌های رای می آیند ، بلکه طبق عادت رای خود را در سبد اصولگرایان می ریزند در نتیجه در چنین شرایطی ارائه یک لیست برای اصولگرایان می‌تواند برای آنها دست بالایی را به همراه داشته باشد و کار آنها را در کسب کرسی های بیشتر توسط گزینه هایشان آسان می کند.
ابراهیمی گفت : این در حالی است که لیست گرایی کار را برای اصلاح طلبان به مراتب سخت کرده است . اصلاح طلبان نه تنها از ذخیره نیروهای خود تقریبا تهی شدند، بلکه استفاده از نامزدهای طیف‌های دیگر در "لیست امید" در انتخابات پیشین و نتیجه ناامیدکننده فعالیت آن نامزدها تا حد بسیاری آرای آنها را کاهش داده است.
وی با اشاره به اینکه بیشترین آرای اصلاح طلبان همواره از قشر خاکستری جامعه بوده ، گفت: اکنون ان قشر خاکستری بسیار نا امید به عملکرد اصلاح طلبان در مجلس است ضمن این که این جریان ضربه سنگین دیگری نیز از جانب اختلافات درونی خودشان خورده اند و این وضعیت شرایط را در انتخابات پیش رو برایشان بسیار سخت خواهد کرد.
ابراهیمی گفت : یکی از روش هایی که اصلاح طلبی اکنون به آن روی آورده و اصلا با تفکر و بینش اطلاح طلبی همخوانی ندارد ، تکیه بر نامزدهایی است که به صورت قومی و قبیله ای در حوزه انتخابیه خود دارای رای بالایی هستند و متاسفانه این موضوع چالش مهمی در انتخابات مجلس یازدهم برای این جریان سیاسی در حوزه های انتخابیه کوچک کشور تبدیل شده است.
این کارشناس علوم سیاسی نتیجه گیری کرد : پیش بینی من اینگونه است که لیست گرایی دیگر همانند گذشته در انتخابات پیش رو تاثیر گذار نخواهد بود و جریان های سیاسی باید به فکر آلترناتیو دیگری باشند.
