نقالی یکی از هنرهای اصیل ایرانی است ، هنری که اگر چه سال‌هاست کمتر از آن می‌توان ردی در محافل ایرانی پیدا کرد ، اما نقش بزرگی در حفظ و ماندگاری ادبیات پارسی و بسیاری از افسانه‌ها و اسطوره‌های ما داشت. بسیاری از کارشناسان نقالی را کهن‌ترین نوع داستان‌گویی در ایران می‌دانند ، شیوه‌ای که به انجام حرکات نمایشی توسط راوی نیز وابسته و بیشتر بیان‌گر رشادت‌های پهلوانان سرزمین بود.
اگر بخواهیم سری به نقالی بزنیم و جویای آن شویم، شاید لازم باشد که به استان‌های دیگر برویم. یعنی کمتر کسی هست که به یاد داشته باشد در دهه‌های اخیر نقالی به شکل جدی در مازندران مورد توجه قرار گرفته باشد. جز در چند کنسرت یا نمایش که بهره‌ای از نقالی گرفته شد، این هنر مستقل و جذاب سال‌هاست که کمتر در بین هنرهای نمایشی ما دیده می‌شود.
اما به اعتقاد اهل فن و علاقه‌مندان به هنر نقالی و صاحبنظران فرهنگ بومی و موسیقایی مازندران، داشته‌های فرهنگی این استان در بخش موسیقی و منظومه‌ها سرشار از ظرفیت‌های جدی و ارزشمند برای تولید آثاری بر پایه اجرا به شیوه نقالی است.
«پرویز باباییان» هنرمند پیشکسوت هنرهای نمایشی سال‌هاست که در بابلسر چراغ نقالی را روشن نگه داشته و معتقد است که این هنر در صورت توجه به داشته‌های فرهنگی مازندران می‌تواند به شکل متفاوت و جذابی مورد توجه مخاطب قرار بگیرد.
جاذبه نقالی
این هنرمند ۶۵ ساله که از معدود نقالان شمال کشور به شمار می‌رود، درباره جذابیت‌های نقالی به خبرنگار ایرنا گفت : پدرم بسیاری از داستان‌های شاهنامه و مثنوی را حفظ بود و معمولاً برای ما تعریف می‌کرد ، اما هرگز به یاد ندارم که شنیدن داستان از زبان پدرم برایم تکراری شده باشد. او یک داستان را هر بار با نقل و شیوه‌ای متفاوت روایت می‌کرد. این جاذبه هنر نقالی بود که باعث شد علاقه به نقل در من از کودکی و با شنیدن داستان‌های پدرم آغاز شود.
پیشکسوت مازندرانی نقالی و تئاتر با اشاره دیده نشدن نقالی در این استان ، افزود : همواره برایم این پرسش مطرح بود که چرا در مازندران به نقالی توجه جدی نشد. پیگیری‌های زیادی از شرق تا غرب استان داشتم ، اما آن چه را که باید باشد ، ندیدم.
وی ادامه داد : از هنرمندان جوان استان می‌خواهم در این حوزه پژوهش کنند که چرا در مازندران به این هنر توجه زیادی نشد ، یا اگر هم شد چرا اطلاعات زیادی در دست نیست ؟ در حالی که مازندران اقوام قدیمی ایران را در خود جای داده و تمدن دیرینه‌ای دارد و روایت‌های پهلوانی زیادی در این استان داریم که هر کدام ظرفیتی برای نقالی هستند.
باباییان گفت : این ظرفیت موجود در استان را نباید نادیده گرفت. یکی از دلایلی که به من انگیزه داد تا برای پرورش هنرجو و نقالی تلاش کنم وجود همین روایت‌های بومی در مازندران است. اگر این کار را گسترش دهیم خدمت بزرگی به فرهنگ بومی خود کردیم.
انواع نقل‌های نمایشی
این نقال پیشکسوت مازندرانی درباره شاخه‌های مختلف نقالی نیز توضیح داد : نقالی یک حوزه گسترده از هنرهای نمایشی است. نقالی اساطیری و نقل ملاحان، سیاحان، غنایی، خطبه‌خوان، مناقب خوانی و گونه‌های دیگری از نقل وجود دارد. آن چیزی که از نقالی به ذهن ما می‌آید صرفاً شاهنامه‌ای است که در دسته نقل حماسی و پهلوانی قرار می‌گیرد ، اما صورت‌خوانی، ماهیت‌خوانی، پیش‌واقعه، مدخل‌خوانی و حتی موری یا نواجِش مازندرانی‌ها هم نوعی نقل است که در تاجیکستان و افغانستان به " مخته‌خوانی " معروف است. بسیاری از پژوهشگران از جمله «صادق عاشورپور» و «بهرام بیضایی» معتقدند این گونه هم جزو نقل است. روی همه این ظرفیت‌ها می‌توان پژوهش و کار کرد.
باباییان درباره امکان اجرای نقالی به زبان مازندرانی هم گفت : نقالی به زبان بومی انجام شده و کار جدیدی نیست. ما در داستان‌های عاشقانه «امیر و گوهر» و «طالب و زهره» نقل می‌بینیم. شعرشان به زبان مازندرانی است. یا منظومه «منور و درویش» نقل مازندرانی است. منظومه «مشتی پروری» که با صدای استاد «ابوالحسن خوشرو» می‌شنویم نوعی نقل است که با قالب موسیقی روایت می‌شود.
وی افزود : البته این نقل‌ها در دسته تئاتر یک نفره قرار نمی‌گیرند. بلکه جزو خنیاگری و رامشگری هستند. گُدارهای مازندران، بخشی‌های شمال خراسان، عاشیق‌های آذربایجان یا مگوسن‌های ارمنی هم جزو رامشگران نقل هستند.
ظرفیت منظومه‌های بومی مازندران در نقالی
نقال پیشکسوت مازندرانی گفت : ذهن من در نقالی به دلیل علاقه‌ام به شاهنامه با نقالی حماسی و شاهنامه‌خوانی گره خورده است و در زمینه داستان‌های بومی تخصصی ندارم ، اما بی‌شک می‌شود تکنیک‌های نقالی را درس بدهیم و هنرجویان ما این تکنیک‌ها را روی داستان‌های مازندرانی یا همان نقل‌های رامشگری و خنیاگری به کار بگیرند. شخصاً حاضرم این کار را انجام دهم. تمایل زیادی هم دارم که این اتفاق در استان ما بیفتد ، اما چون در داستان‌های بومی تخصص ندارم نمی‌توانم مستقیم و مستقل وارد عمل شوم.
باباییان افزود: این از وظایف ماست که نقالی و داستان‌های بومی خود را به هم پیوند بزنیم. ترکیب جذابی به وجود خواهد آمد که به حفظ فرهنگ ما کمک خواهد کرد. کسی که تکنیک‌های نقالی را بشناسد می‌تواند در ارتباط با این داستان‌ها و عاشقانه‌ها نقالی کند. در مازندران چهره‌هایی را داریم که بتوانند با توجه به شناختی که از داستان‌ها و منظومه‌های بومی دارند، نقالی را با این داشته‌ها پیوند بزنند و آثاری شاخص تولید کنند. این خدمتی ماندگار به نقالی و فرهنگ بومی استان است.
تا کنون گام‌هایی برای استفاده از نقالی در اجراهای بومی مازندران برداشته شده است. برای مثال طی چند سال اخیر در بخش اجراهای پژوهشی جشنواره سراسری تئاتر بومی " تیرنگ " که هر سال از سوی حوزه هنری مازندران برگزار می‌شود، اجراهایی با استفاده از نقالی روی صحنه می‌رود. با این حال نقالی هنوز در مازندران به شکلی ظرفیت آن وجود دارد با منظومه‌های بومی تلفیق نشده است.
ضعف و کم‌توجهی در تولید
«علی حسن‌نژاد» پژوهشگر فرهنگ عامه و مؤسس گروه فرهنگی هنری آیین زندگی مازندران درباره وجود نقالی در فرهنگ عامه مازندرانی‌ها به خبرنگار ایرنا گفت: علاوه بر این که منظومه‌های مازندران گونه‌ای از نقل‌ها محسوب می‌شوند، شیوه‌ای از اجرا به اسم نقل و گریز هم داریم ؛ شیوه‌ای که راوی داستان را تعریف می‌کند و در میان روایت قطعاتی با موسیقی اجرا می‌شود.
وی معتقد است که در عصر حاضر با عوض شدن شیوه ارائه هنر در ساختارهای رسانه‌ای جدید ، بعضی از شیوه‌های قدیمی کمرنگ شده است.
حسن‌نژاد گفت : این ضعف خودمان است که نتوانستیم شیوه‌های اجرای جذاب مانند نقل را با منظومه‌های بومی خودمان به مخاطب امروز ارائه کنیم. به نظرم چیزی جز این که ضعف از طرف تولیدکنندگان باشد نیست. چون مواد خام مورد نیاز برای این قبیل تولیدات وجود دارد.
این پژوهشگر فرهنگ عامه افزود : استاد «محمدرضا درویشی» در یکی از سخنرانی‌هایی که در ساری داشت عنوان کرده بود حجم و تعداد پژوهش‌های انجام شده در موسیقی و آیین‌های مازندران بسیار زیاد و قابل توجه است که حاصل آن اطلاعات گسترده از ظرفیت‌های این بخش از فرهنگ مازندران است، اما مازندران در بهره‌برداری از این داشته‌های گردآوری شده و موجود یکی از ضعیف‌ترین استان‌هاست.
آغاز تولید نمایش منظومه بومی «شاباجی»
حسن‌نژاد از آغاز تولید نمایشی بومی با استفاده از روایت و نقلی توسط گروه آیین زندگی مازندران خبر داد و گفت: کاری که مد نظرمان داریم این است که یکی از منظومه‌های بومی و بکر مازندران را در قالب نمایش روی صحنه ببریم که در آن از نقالی نیز استفاده شده است.
وی افزود : برنامه ما بازسازی نمایشی منظومه «شاباجی» است که پژوهش روی این منظومه و برنامه‌ریزی برای تولید آن انجام شده و قرار است طی روزهای آتی، تمرین برای تولید نمایش را آغاز کنیم. طبق برنامه‌ریزی انجام شده، این نمایش بومی با بازی بیش از ۴۰ بازیگر و هنرور اردیبهشت سال آینده در ساری روی صحنه می‌رود تا یکی از نمونه‌های تلفیق نقالی با منظومه‌های بومی مازندران را اجرا کنیم.
مؤسس گروه آیین زندگی مازندران یادآور شد : در این نمایش انواع آیین‌ها و رسوم مازندران وجود دارد که خودم روایت می‌کنم و بازیگران بخش‌هایی از آن را همراه با موسیقی اجرا می‌کنند.
وی با تاکید بر این که توجه به این شیوه از تولید آثار بومی یکی از نیازهای اساسی فرهنگی جامعه امروز در اقوام مختلف است، گفت : حتی می‌توان روایت‌ها و نقالی این آثار را به زبان فارسی انجام داد و بخش‌های اصلی را با زبان بومی اجرا کرد تا این آثار برای مخاطبان غیر بومی هم اجرا شود.
کاری برای نقالی انجام نشد
اما با وجود این تاکیدها و ظرفیت‌های موجود هنوز بهره‌ای در این زمینه گرفته نشده و گامی برداشته نشد. این موضوع را «یاسر محمودی برنتی» رئیس انجمن هنرهای نمایشی مازندران و مسئول واحد هنرهای نمایشی حوزه هنری این استان نیز تایید می‌کند.
وی در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا با بیان این که متاسفانه در مازندران هیچ اقدامی برای نقالی صورت نگرفت، گفت: واقعیت این است که طی سه دهه اخیر جز برخی گام‌ها که توسط چند علاقه‌مند و به صورت شخصی برداشته شد، هیچ فضایی را برای پرورش نقال در استان و به کارگیری منظومه‌های بومی برای نقالی انجام ندادیم که نسلی از هنرمندان و هنرجویان با این شیوه آشنا شوند.
محمودی برنتی افزود : پس از در اختیار گرفتن مدیریت انجمن هنرهای نمایشی مازندران یکی از نخستین کارهایی که انجام دادیم این بود که کانون‌های زیرمجموعه انجمن را ساماندهی و تقویت کنیم. یکی از این کانون‌ها کانون تعزیه بود که قرار شد کارگاه‌های نقالی توسط این کانون برگزار شود.
وی ادامه داد : اما نقالی‌هایی زیر نظر این کانون عمدتا نقالی‌های مذهبی هستند که در دسته مناقب‌خوانی قرار می‌گیرند. در واقع تعداد نقال‌هایی که نقالی بر اساس باور موجود را در استان انجام دهند بسیار کم است. «مهدی روحی» رئیس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان نکا یکی از معدود هنرمندان هنرهای نمایشی مازندران است که نقالی ایرانی و شاهنامه‌خوانی را انجام می‌دهد.
پرورش نقال
رئیس انجمن هنرهای نمایشی مازندران با اشاره به ظرفیت نقالی برای اشاعه فرهنگ بومی مازندران و شناساندن منظومه‌های بومی این استان گفت: یکی از راه‌هایی که سریع می‌توانیم با کمترین هزینه نقل‌های بومی مازندران را به جاهای مختلف ببریم و بین مردم انتشار دهیم نقالی است. یک نقال می‌تواند با کمترین امکانات و چند پرده اجراهای مختلفی داشته باشد. اما این فرصت جدی گرفته نشد.
محمودی برنتی با تاکید بر ضرورت پرورش نسل جدید در نقالی مازندران گفت: یکی از برنامه‌های مد نظرمان این است که از آموزش و پرورش در شهرستان‌ها بخواهیم دانش‌آموزان علاقه‌مند به نقالی را شناسایی و به انجمن معرفی کنند تا با آموزش نقالی به آن‌ها، نسلی جدید از نقالان داشته باشیم و بتوانیم برای ترویج فرهنگ بومی استان از آن‌ها در آینده استفاده کنیم. فرهنگسازی قطعا باید از مدارس آغاز شود.
