تعبیر امام خمینی راجع به آیه سوره حجرات "انما المومنون اخوه" این است که گویا تمام شئون مومن و وجود او خلاصه می شود در اینکه برادری داشته باشد.
ما انسان ها و بخصوصه شیعیان در مواجهه با سه گروه و مجموعه از انسانها هستیم ؛ هم کیشانِ مکتبی (اسلام) و مذهبی (شیعه) ، و دینداران به ادیان الهی ، سوم ؛ هم نوعان انسانی.
آموزه دین در هر سه مورد "برادری" است .
برادری در میان مسلمین
اصل آیه دهم حجرات است ؛ «إِنَّمَا ٱلۡمُؤۡمِنُونَ إِخۡوَةࣱ فَأَصۡلِحُواْ بَیۡنَ أَخَوَیۡکُمۡۚ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ لَعَلَّکُمۡ تُرۡحَمُونَ» در رابطه با برادری با هر مسلمانی، تصریح نهج البلاغه است که فرمود؛ “أخٌ لَکَ فی الدِّینِ ، أو نَظیرٌ لَکَ فی الخَلقِ” (نامه ۵۳)
این بیان امیرالمومنین (ع) در ذیل آموزه های قرآنی است.
معیار اصلِ اسلام به عنوان یک مدار برای برادری معرفی شده و طبیعتا از مدار شیعه بودن توسعه بیشتری پیدا می کند، در نتیجه امروز مسلمانان با بیش از یک میلیارد حکم برادری خواهد داشت.
این روایت را ملاحظه کنید که امام صادق (ع) ملاک برادری را در مسلمان بودن تعریف نموده و فرمود : مسلمان ، برادر مسلمان است و حق مسلمان بر برادر مسلمانش آن است که سیر نشود در حالی که برادرش گرسنه است و سیراب نگردد در حالی که برادرش تشنه است و جامه بر تن نکند در حالی که برادرش برهنه است، پس چه سترگ است حق برادر مسلمان بر برادر مسلمانش ./المسلم اخو المسلم و حق المسلم علی اخیه المسلم ان لایشبع و یجوع اخوه و لایروی و یعطش اخوه ولایکتسی و یعری اخوه، فما اعظم حق المسلم علی اخیه المسلم . (کافی / ۱۷۴)
در روایت دیگری همه برادری را در یک عبارت تجمیع فرمودند : آنچه یک مسلمان برای خود می پسندد برای برادر مسلمان خود هم آن را بپسندد/أَحِبَّ لِأَخِیکَ اَلْمُسْلِمِ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِکَ (کافی/ ۴۲۴)
در نتیجه ؛ تعبیر آیه سوره حجرات "انما المومنون اخوه" ؛ مربوط به مسلمین است چون اصطلاح مومن در قران به همان معنای مسلمان با ایمان است و البته این اصطلاح با اصطلاح مومن در روایات فقهی متفاوت است.
اقتضائات برادری
تعبیر امام خمینی راجع به آیه سوره حجرات این است که گویا تمام شئون مومن و وجود او خلاصه می شود در اینکه برادری داشته باشد .
تعبیر علامه طباطبایی در تفسیر المیزان سوره حشر این است که برادری در جامعه را نمی توان از یک محبت خشک انتطار داشت ، بلکه برادری نیاز به یک نیروی قوی درونی دارد و آن ایمان است . یعنی کسی که دارای ایمان است از خودخواهی و خود برتر بینی جدا است و نسبت به دیگران برادری نشان دهد .
ریشه برادری در آموزه های عرفانیِ اهلبیت(ع)
امام صادق (ع) برای برادران ایمانی یک پدر روحانی و یک مادر معنوی معرفی کرد و فرمود: "خداوند مؤمن را از نور خود آفرید و آنان را در رحمت خود غوطه ور کرد .. مؤمن برادر پدرى و مادرى مؤمن است، پدرش نور است و مادرش رحمت و او با آن نورى که از آن آفریده شده است، مى نگرد. / فالمؤمنُ أخُ المؤمنِ لِأبِیهِ و اُمِّهِ ، أبوهُ النُّورُ و اُمُّهُ الرَّحمَةُ" (بحار ، ج ۶۷ص۴۷)
یعنی؛ مدار در یک انسان والا شخصیت ؛ از آنِ نور و رحمت است ، یعنی آدمی که به تمام معنا اخلاقی و با کمال است و این انسانهای با کمال با هم اخوت و برادری دارند.
برادری در حوزه وسیع جهانی
آنچه که مطرح شد این بود که ما شیعیان ؛ با هم برادریم ، از این بالاتر رفتیم و گفتیم بلکه که هر مسلمانی با مسلمان دیگر برادر است.
اما بالاتر اینکه انسان فارغ از دیدگاه های دینی ، در حوزه انسانی و اخلاقی با هر انسانی که صاحب منش بزرگواری باشد، برادر است.
این تئوری بر اساس روایت مهمی در کتاب اصول کافی از امام صادق (ع) است که دایره اخوت و برادری را محدود به مذهب و دین نفرمود ، و به انسانیت و اخلاق رساند و چنین فرمودند : "هر کس در معاشرت با مردم به آنان ظلم نکند، دروغ نگوید و خلف وعده ننماید، جوانمردی او کامل است ، عدالتش آشکار بوده و غیبت از او حرام است و برادرى با او واجب است. / مَنْ عامَلَ النّاسَ فَلَمْ یَظْلِمْهُمْ وَ حَدَّثَهُم فَلَمْ یَکْذِبْهُم وَ وَعَدَهُم فَلَمْ یَخْلِفْهُم فَهُوَ مِمَّنْ کَمُلَتْ مُرُوءَتُهُ وَ ظَهَرَتْ عَدالَـتُهُ وَ وَجَبَتْ اُخُوَّتُهُ وَ حَرُمَتْ غَیْبَتُهُ." (کافی / ۴۶۰)
این آموزه امام صادق (ع) مورد توجه رجال علمی اهل سنت قرار گرفت و بمانند جناب فخر رازی در تفسیرش می گوید: "در سوره حجرات خدا فرمود: انما المومنون اخوه ، این 'انما' برای حصر نیست که دائره برادری فقط در میان مسلمین باشد ، بلکه برای تاکید است و هیچگونه انحصارِ برادری را محدود به مسلمین نمی رساند ، بلکه هر کجا و هر شخص که صداقت و عدالت قراری باشد آنجا برادری هم هست."
استاد معظم آیت الله جوادی آملی بر این نظر هستند ؛ "یک سلسله اُخوت بین شیعه است که عقد اخوت در روز غدیر می خوانند ، یک اُخوت بین مسلمانها و اهل کتاب است و یک اُخوت جهانی است که هر انسانی با انسان دیگر برادر است."
توسعه برادری از نگاه امام علی (ع) تا میان دشمن
نکته مهم در این بحث این است که نگاه توسعه محورِ برادری در میان مسلمین در نهج البلاغه به شکل شگفت آوری مطرح شده است.
امیرالمومنین (ع) در رابطه با پیروان معاویه و جنگ صفین چنین دعا می کند ؛ اصلح ذات بیننا و بینهم. (نهج البلاغه، خطبه ۲۰۶)
روشن است که اصلاح ذات البین در محدود یک خانواده کوچک و یا بزرگ خودی که دارای مشترکاتی هستند متصور است.
شگفت آورتر این است که سخن امیرالمومنین (ع) درباره خوارج است، خوارجی که دشمنان قطعی حضرت بودند و دستشان به خون حضرت آغشته بود و حضرت را کافر معرفی می کردند! اما تعبیر امیرالمومنین در رابطه با آنان برادر است که فرمود ؛ انما اصبحنا نقاتل اخواننا فی الاسلام ! (خطبه؛ ۱۲۲)
و نیز در جای دیگر امیرالمومنین از آنان چنین تعبیر نمود ؛ فانهم اخوان فی الدین. (نامه؛ ۲۶)
این تعبیرات نشان می دهد حتی در جایی که مسلمانی بر مسلمانی شمشیر می کشد و به مقتضای فطرت باید از هجوم دشمن ممانعت کرد و از کیان خود دفاع کرد ، اما در عین حال نباید به آن رابطه برادری نهفته در خلقتِ آدمی غفلت ورزید . نور فطرت در ضعیف ترین روشنایی می تواند باشد و به حل مشکل منتهی شود.
مشکل جامعه و جهان
مشکلی امروز ما در جامعه و بلکه در جهان با آن مواجهیم در فقدان روحیه برادری است! چرا این واقعیات دور شده ایم ؟! چرا جامعه در رنج بغض و دوری از یکدیگر است ؟! جواب این سوال را امیرالمومنین فرمود ؛ که مشکل از غرور و اخلاق باطنی شماست که در منش های شما ظهور می کند / انتم اخوان و علی دین الله ما فرق بینکم الا خبث السرائر. (خطبه ۱۱۳ نهج البلاغه)
چه زیبا استاد مطهری می گوید : « تصورات دروغ و وهمی از یکدیگر باعث تیرگی روابط جامعه می شود و در میان افراد جامعه شکاف ها به وجود می آورد و ما را به جای اینکه اجتماعی شویم انفرادی می کند! و روحِ اخوت از بین این می برد.»
بازگشت به برادری
راه روشن پیش روی ما بر اساس تمام‌آموزه های دینی و انسانی ؛ برادری است. باید برادری را از شعاع خانواده، به بین هم کیشان مذهبی برد و از آنجا رهسپار به کل جهان و تمامی انسانها کرد.
این دینی و اخلاقی نیست که عده ای بنام ولایتی بودن ؛ از برادری با اهل سنت دلخوش نیستند! وعده ای دیگر که خود را خیلی مسلمان دانسته ؛ از برادری با مسیحیان و دیگر ادیان ، گریبان چاک می زنند! و از همه تند وتیزتر عده ای هستند که فقط خود را آدم میدانند ، از برقراریِ برادری با جهان ، کفن میپوشند!
تا چنین دشمنی در میان فرزندان آدم برقرار است ، باید چشم به راه باشیم ...
