با این حال نمی توان انکار کرد که نرخ زاد و ولد متوازن و با ثبات میتواند نه تنها نیازهای اقتصادی یک جامعه را تامین کند، بلکه تضمین کننده بقای آن جامعه هم هست. با این حال در ایران و به طور خاص در شیراز و فارس این نرخ رشد جمعیت را خطرهای مختلفی تهدید می کند؛ از افزایش مجرد ماندن و دیرتر شدن زاد و ولد گرفته تا طلاق و اعتیاد که این نرخ رشد باثبات جمعیت در استان را تهدید می کند. اینک اما یکی دیگر از فاکتورهای جمعیتی هم بر ترکیب جمعیتی فارس اثر گذاشته است و آن مهاجرتهای بی رویه به شهرهایی چون شیراز و البته از شیراز به شهرهای دیگر کشور است.
دگرگونی ترکیب جمعیتی
ترکیب جمعیتی شهرهای بزرگ و ترکیب سنی و جنسیتی شهرهای کوچک و روستاها در حال دگرگونی است. عمدتا جوانان و از میان جوانان، مردان تن به مهاجرت میدهند و این باعث شده بسیاری از روستاهای فارس از نیروی جوان خالی شده و بیشتر به سمت سالخوردگی گرایش پیدا کند اما در فارس یک پدیده دیگر هم به مهاجرت دامن زده است و آن پدیده ای نیست جز خالی شدن کامل روستاها از جمعیت. به بیان دیگر، در فارس وضع اقلیمی به گونه ای بحرانی شده که حتی افراد مسن روستاها هم به سمت شهرها راه افتاده اند. این است که جمعیت کلانشهری چون شیراز به شکل عجیبی بین سالهای 85 تا 95، یعنی در بازه زمانی ده ساله، از یک میلیون و 200 هزار نفر به نزدیک به 2 میلیون نفر رسیده است. شرایطی که بسیاری میگویند، هرچه به زیرساختهای کلانشهری چون شیراز افزوده شود، باز هم پاسخگوی نیاز نخواهد بود. چه اینکه مدتی پیش علیرضا پاک فطرت، شهردار شیراز به گزارشگر «خبرجنوب» گفت که با این وضع، چنانچه شهرداری نسبت به ایجاد زیرساختهای عمرانی همچون پلها، بزرگراه ها، فضای سبز و... اقدام نمی کرد، اکنون به راستی شیراز گرفتار یک بحران میشد. این طور که مسئولان آموزش و پرورش هم میگویند، شمار دانش آموزان در نقاط حاشیهای شهر به قدری افزایش یافته که زیرساختهای آموزشی کنونی پاسخگوی نیاز نیست و نیاز است خیران دست به کار ساخت مدرسه های تازه ای شوند. این طور که جمشیدی، معاون ابتدایی آموزش و پرورش فارس چندی پیش به گزارشگر «خبرجنوب» گفت، هم اکنون در مدرسههای حاشیهای شیراز به طور متوسط 40 دانش آموز درس میخوانند. این درحالی است که در سالهای اخیر با کاهش جمعیت، شمار دانش آموزان هر کلاس به طور متوسط به 18 نفر کاهش پیدا کرده بود. در عین حال، واقعیت این است که با سرازیر شدن جمعیت به کلانشهری چون شیراز، افزون بر فشارهای روزافزون به زیرساختهای شهری، درمانی و آموزشی، نیاز بیشتری هم به اشتغال ایجاد می شود. آن هم در شرایطی که نه این نیروی کار از مهارت کافی برای مشارکت در اقتصاد شهری برخوردار است و نه سرمایه گذاری ها به اندازه ای است که پاسخگوی چنین تقاضایی برای اشتغال باشد. این در شرایطی است که اگرچه نرخ بیکاری در فارس به 9 درصد کاهش پیدا کرده ولی هنوز این استان به شدت درگیر خشکسالی است؛ حال آنکه کشاورزی بخش اصلی تولید اشتغال را در این استان بر دوش داشت و این وضع کنونی که روستاها هرچه بیشتر معیشت مبتنی بر کشاورزی را از دست می دهند و بسیاری از آنها به خاطر مشکلات اقلیمی، زیستناپذیر میشوند مهاجرت به شهرهایی چون شیراز شدت می گیرد. این است که بسیاری، نسبت به پیامدهای اجتماعی این مهاجرتهای بی رویه هشدار می دهند. برای نمونه عبدالعلی رضایی، معاون جوانان اداره کل ورزش و جوانان فارس به گزارشگر «خبرجنوب» می گوید که در مطالعهای که در واحد پژوهشهای این نهاد پیرامون مهاجرت ها انجام شده، معلوم شده که در میان مهاجرانی که به خاطر ضعف بنیه مالی، در حاشیه شهر ساکن شده اند، آسیبهای اجتماعی به مراتب بیشتر از دیگر گروه ها است؛ او توضیح میدهد: «میدانیم که عواملی چون خشکسالی پدیده مهاجرت در استان را تشدید کرده است و در مطالعه ای که در سال 92 انجام شد به این نتیجه رسیدیم که خطر شکل گیری کانونهای آسیب در این مناطق وجود دارد که از جمله این آسیبها می توان مفاسد اجتماعی، اعتیاد، طلاق و خشونت را نام برد». رضایی مانند بسیاری از جامعه شناسان بر این باور است که چنین وضعی ریشه در «بیکاری» دارد. مروری بر وضع پدیده ای چون طلاق هم این نظریه را به نوعی تایید می کند.
آسیب های عمده اجتماعی
دسترسی به آمار دقیق آسیبهای اجتماعی در اختیار رسانهها و پژوهشگران قرار نمیگیرد؛ برای نمونه نمی دانیم که مفاسد اجتماعی و اخلاقی چه بخشی از جامعه را درگیر کرده یا فراوانی آن چقدر است. در عین حال دست کم آماری از اعتیاد و طلاق داریم که اگرچه در بروز آنها عوامل پرشماری دخالت دارند ولی دست کم «بیکاری» و نداشتن مهارت و در نتیجه مهاجرت می تواند در آنها بسیار اثرگذار باشد. طبق آمار رسمی، چیزی در حدود 2 هزار زوج در سال 95 در شیراز از هم جدا شده اند؛ این یعنی تقریبا از هر 4 ازدواج یکی به جدایی انجامیده است. در فارس هم وضع تعریفی ندارد. در این سال بیش از 20 هزار و 40 ازدواج ثبت شد. در همان سال 4 هزار و 50 زوج از هم جدا شدند. بیشتر جدایی ها هم در 5 سال اول زندگی مشترک رخ می دهد. یک آسیب اجتماعی دیگر که میتوان به آن اشاره کرد اعتیاد است. چهره اعتیاد امروزه تغییر کرده و اگرچه با افزایش کشت هروئین در کشورهای همسایه خطر مصرف مواد مخدر سنتی بالا می رود ولی همچنان بخش زیادی از معتادان مواد محرک صنعتی استفاده میکنند؛ بیش از همه شیشه و گل. جدای از اینکه این مواد صنعتی چه خشونتها، جنایتها و مشکلاتی که به بار میآورند، تاثیر آن روان یک جامعه را به خود مشغول میکند. طبق آمار رسمی ستاد مبارزه با مواد مخدر که در اختیار سرویس گزارش «خبرجنوب» قرار گرفته است، هم اکنون بیش از 200 هزار تن در استان دچار اعتیاد هستند. هرچند کارشناسان میگویند شمار واقعی معتادان باید بسیار بیش از این باشد. دکتر علی گلی، جمعیت شناس و استاد دانشگاه شیراز به گزارشگر «خبرجنوب» میگوید که با افزایش مهاجرت، خطر آسیبهای اجتماعی هم بیشتر میشود: «برای اینکه بدانیم این وضع دقیقا چه آسیب های اجتماعی را به دنبال میآورد نیاز است که مطالعه گستردهای صورت بگیرد ولی همه میدانیم که حاشیه نشینی، شکل گیری سکونتگاههای غیررسمی و... همه جزو پیامدهای مهاجرت هستند».
در عین حال این جمعیت شناس بر این باور است که شهرهایی چون مشهد، تبریز و اصفهان هم کمابیش همچون شیراز با شرایط مشابهی روبرو هستند.
افزایش جمعیت
افزون بر جدایی، جوانان دیرتر ازدواج می کنند که این وضع شانس فرزندآوری را کاهش میدهد؛ چه اینکه مشکلات اقتصادی و افزایش آگاهی بهداشتی هم تمایل نسبت به فرزندآوری زیاد را کاهش داده است. البته نباید این نکته ناگفته بماند که نمودارهای جمعیتی در سال های اخیر افزایش زاد و ولد را نشان می دهد. عمدتا به این خاطر که کسانی که در انفجار جمعیتی دهه 60 متولد شده اند، اکنون در سن فرزندآوری هستند و هر کدام یک فرزند هم داشته باشند، انفجار جمعیتی دیگری رخ می دهد در عین حال طلاق ها و جدایی به طور مستقیم بر روی یکی از مهمترین ملاکها جمعیت شناختی، یعنی رشد جمعیت اثر گذاشته است. برخی میگویند، با منابع موجود در کشور ایران - به ویژه محدودیت منابع آب - احتمالا این روند ادامه پیدا میکند ولی در عین حال نمیتوان این نکته را از نظر دور داشت که هر جامعهای برای بقا نیاز به جمعیت دارد و هرچه جمعیت به سمت سالخوردگی برود، فشار اقتصادی بیشتری بر گروههای در سن کار خواهد بود.
48
