در شهرهای دیگر ایران اما، هنرمندان صنایع دستی به هر دری میزنند تا هنرشان را زنده نگه دارند؛ مانند اصفهان. وضع طوری شده که «بسیاری از هنرمندان صنایع دستی شیراز مواد اولیه مورد نیاز خود را از استان اصفهان می آورند چون تولید آن در داخل فارس برایشان به صرفه نیست». این را معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی فارس می گوید؛ زهرا الحمدی در گفت و گو با «خبرجنوب» تاکید می کند که نبود تنوع در صنایع دستی رونق را از بازار این هنرها گرفته است. اکنون، مشکل هر چه که باشد، دیگر نه نوای مسگری در بازار مسگرهای شیراز چندان شنیده می شود و نه کسی زیاد سراغ کاشی هفت رنگ شیراز و
قالی های قشقایی را می گیرد.
هنری که رنگ به رخ ندارد
امروز روز جهانی صنایع دستی است و انگار رنگ از رخ صنایع دستی فارس پریده است. هر کسی برای این بیرونقی بازار صنایع دستی دلیلی میآورد. برخی کارشناسان میگویند، مشتریان اصلی صنایع دستی گردشگران خارجی هستند که پیش از رسیدن به شیراز، در اصفهان هر چه پول برای خرید صنایع دستی کنار گذاشتهاند را خرید میکنند و عملا برای صنعتگران هنرهای دستی شیرازی، از محل گردشگری خارجی چیزی نمیماند.
اما شاید واقعیت این باشد که حوزه صنایع دستی مقهور یک عامل دیگر هم شده است و آن تغییر سبک زندگی است. برای نمونه در گذشته رسم بوده که قالیهای 24 متری دار کنند. از وقتی خانه ها کوچک و آپارتمانی شد، قالی 24 متری هم جایگاه خود را از دست داد و جایش را قالی 12 متری گرفت.
اکنون که صاحبخانهها ترجیح می دهند خانه خود را سرامیک یا پارکت کنند فرش جایگاه خود را بیش از پیش از دست داده است؛ طوری که فرش دیگر بیشتر به درد نصب روی دیوار می خورد تا مفروش کردن خانه ها. بماند که قالی هم دیگر کارخانه ای شده و نه دستباف. البته شیراز هرگز مانند تبریز، اصفهان، مشهد و یزد یک قطب قالی بافی در ایران نبوده و آنچه عموما به عنوان قالی شیراز شناخته می شود، قالی است که عشایر فارس میبافتهاند. با افزایش یکجانشینی عشایر و تغییر سبک زندگی، قالی بافی عشایر هم عملا از میان رفته است و این روزها تنها هنر دستی قالی به هنر رفوی فرش منحصر شده است. سلمان گورنگی، مدیراتحادیه صنایع دستی فارس در این باره میگوید: «یکی از مشکلات فرش فارس این است که بین بازار و تقاضا هماهنگی وجود ندارد. البته ما اقدام به مستندنگاری و زنده سازی نقش های سنتی کرده ایم و امیدواریم این رویکرد بتواند در تولید و عرضه فرش تحولی ایجاد کند».
قالی اما تنها هنر دستی در معرض فراموشی فارس
نیست. این روزها بازار مسگرهای شیراز صدا ندارد. از آن بازار مسگرهای قدیم تنها 2 مغازه باقی مانده که از این دو مغازه هم تنها یکی واقعا کار مسگری می کند. مغازه دیگر به محل فروش ظروف معدنی تبدیل شده است. پیش از این، حسن زندگانی که از نسلهای آخر مسگرهای شیراز است به گزارشگر «خبرجنوب» گفت: «مسگرها یکی بعد از دیگری از دنیا رفتند و بازماندگانشان هم دیگر علاقه ای به ادامه این کار نشان ندادند. پدر من نمی خواست مسگر شوم و من هم نمی خواهم پسرم وارد این کار شود. دلم نمی خواهد او هم کارش چکش زدن باشد».
خاتم یکی از اصلیترین هنرهای دستی در فارس است. هنرمندان میگویند خاتم اصیل، خاتم شیراز است و نه اصفهان. خودشان برای مقایسه خاتم شیراز و شهرهای دیگر این عبارت را به کار می برند که «خاتم شیراز یک اثر هنری است ولی خاتم شهرهای دیگر یک کالای تجاری». با این حال در نظر بسیاری، همین هنری ماندن صرف خاتم شیراز باعث شده هنرمندان شیرازی قافیه فروش را به هنرمندان شهرهای دیگر از جمله اصفهان ببازند. شاهدش هم عرضه بی حد و حصر خاتم اصفهان در بازارهای شیراز. این است که غلام فلاح پور، هنرمند خاتم کار شیرازی می گوید: «هنر خاتم شیراز با بیمهری زیادی روبرو شده تا جایی که برای برش زدن هم باید به اصفهان بروند. حال آنکه قدیمی ترین منبر خاتم کاری شده که در مسجد عتیق شیراز قرار دارد یک هزار سال قدمت دارد؛ هنری که دقت، حوصله و صبر زیادی می خواهد وضعش امروز این گونه است».
این هنرمند، میگوید که به خاطر نبود بازار، بسیاری از کارگاه های تولید خاتم در شیراز تعطیل شده اند. هنرهای دستی در شیراز زیاد است؛ از دوات گری گرفته تا معرق کاری و حکاکی روی مس. یکی از هنرهای زیبا که آن هم مشکلات زیادی دارد کاشی هفت رنگ است. کاشی که در مسجد نصیرالملک، مدرسه خان و بسیاری دیگر از بناهای تاریخی منحصر به فرد فارس به کار رفته است. امروزه تنها از این هنر در بقاع متبرک استفاده می شود حال آنکه می توانست در کنار خاتم در تزئینات خانهها کاربرد داشته باشد.
مسعود شیشه گر، استاد کاشی هفت رنگ درباره این هنر می گوید: «ما بعد از 57سال که کاشی نگاری و کاشی سازی که در کل ایران به شیوه سنتی منسوخ شده بود و کاشی های ایران و به ویژه شیراز در دنیا موزه ای شده بود آن را به کمک اتحادیه صنایع دستی زنده سازی کرده ایم».
به باور این هنرمند، چنانچه امکان معرفی هنرهای دستی فارس به جهان فراهم شود، بسیاری از هنرهای در حال فراموشی را دوباره میتوان زنده کرد. با این حال وضع امروز آن گونه که باید
نیست.
هنر تابع اقتصاد
هرچه که هست، امروزه هنر تابع اقتصاد است و نه برعکس. این شده که برخی کارشناسان میگویند باید بازار صنایع دستی را با تولیدات متنوع گسترش داد. مهدی ارجمندی، استاد دانشگاه هنر و معماری شیراز بر این باور است که باید روی تبلیغات هم سرمایه گذاری کرد؛ طوری که مردم برای تزئینات به دنبال صنایع دستی ایرانی باشند. مسئولان هم میگویند که برای زنده ماندن صنایع دستی هنرمندان خود باید نیازهای اقتصاد را شناسایی کرده و به گونه ای تولیداتشان را متنوع کنند که بازار به دنبال آنان بیاید نه اینکه کارگاهها یکی پس از دیگری تعطیل شوند.
46
