پروژه چابهار با وجود مخالفت آمریکا پیش می رود

سوم خرداد 1395 بود که سران ایران، هند و افغانستان موافقتنامه راهبردی سه جانبه تاسیس دالان حمل‌ونقل و گذر بین‌المللی بین ایران، هند و افغانستان موسوم به 'موافقتنامه چابهار' را با هدف توسعه کشورهای آسیای مرکزی و شبه قاره هند امضاء کردند.
ایران و هند، در واقع در سال 1391 برای گسترش بندر چابهار که پیش بینی می شود تا 10 میلیارد دلار هزینه داشته باشد به توافق رسیده بودند اما تحریم‌های کشورهای غربی و در راس آنها آمریکا علیه تهران به ویژه از طریق استفاده ابزاری از شورای امنیت سازمان ملل، موجب کندی روند اجرای این پروژه شده بود.
هدف اولیه این پروژه این بود تا چابهار به عنوان تنها بندر اقیانوسی ایران واقع در قلب مَکُّرانِ بلوچستان و در فاصله 645 کیلومتری جنوب زاهدان مرکز استان سیستان و بلوچستان، مبداء دالان ترانزیتی بین جنوب و شرق و جنوب و شمال باشد و با اتمام راه آهن چابهار و زاهدان و سپس زاهدان و سرخس، این بندر بتواند از طریق دریای عمان و دریای خزر و خاک ایران به نقطه اتصالی بین کشورهای مختلف از جمله کشورهای حوزه اقیانوس هند، جنوب خلیج فارس و جنوب آسیا با افغانستان، کشورهای آسیای مرکزی، قفقاز، روسیه و شرق اروپا تبدیل و زمینه اولیه توسعه این سه کشور اصلی شود.
اجرای این پروژه فراگیر توسعه ای مناطق اورآسیا که با تحریم های آمریکا، سازمان ملل و اتحادیه اروپا علیه برنامه هسته ای ایران از سال 2012 آغاز شد بارها به دلایل مختلف از جمله فشارهای مستقیم و غیرمستقیم واشنگتن بر دهلی نو برای آنچه که طرف آمریکایی جلوگیری از برنامه های هسته ای ایران می خواند با فرار و نشیب هایی رو به رو شد.
تا اینکه سرانجام با امضای توافق جامع قدرت های هسته ای جهان با ایران (برجام) در سال 2015، تغییراتی در روند سیاسی و اقتصادی تعاملات بین المللی ایران به وجود آمد که به واسطه آن هم ایران و هم هند توانستند بخش دیگری از پروژه را به تدریج پیش ببرند.
اما تصمیم اوایل ماه گذشته میلادی دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا برای خروج کشورش از برجام و دستور برقراری تحریم های شدید علیه تهران تا 6 اوت (16 مرداد) موجب شد تا بسیاری از کشورهای جهان که با ایران تعامل اقتصادی و سیاسی دارند با یک چالش جدی رو به رو شوند.
در هرحال، اگرچه بر خلاف تحریم های مصوب شورای امنیت سازمان ملل که با امضای برجام لغو شده بود، تحریم‌های یکجانبه آمریکا و تا حدودی اروپائیان علیه ایران برای سایر کشورها تا قبل از خروج آمریکا از برجام چندان الزام آور نبوده، اما شرکت های بین‌المللی تاکنون از بیم اقدامات تلافی‌جویانه آمریکا و محدود کردن دسترسی آنها به بازار و تسهیلات مالی ایالات متحده، ناگزیر به تبعیت از این تحریم‌ها شده‌اند و حتی امروزه سعی می کنند از ترس برخوردهای قهرآمیزتر وزارت خزانه داری آمریکا ملاحظات بیشتری را در تعامل با ایران به ویژه سرمایه گذاری در ایران در نظر بگیرند.
با این وجود، دولت هند حتی پس از برجام هم 500 میلیون دلار برای تسریع توسعه این بندر تعهد سپاری کرده بود، اما چندی پیش دو مقام هندی در گفت و گوی جداگانه به رویترز گفته بودند که گروه مهندسی سوئیسی 'لیبهر' و 'کانکرینز' و نیز شرکت 'کارگوتک' فنلاند به شرکت هندی 'ایندیا پورتس گلوبال' که چابهار را به همراه شرکت خاتم الانبیاء ایران می‌سازد، اعلام کرده‌اند به دلیل این‌ که بانک‌هایشان به دلیل ابهام نسبت به سیاست آمریکا آماده نیستند مبادلات مربوط به ایران را تسهیل کنند، قادر به دادن پیشنهاد در مناقصه نیستند.
چرا که این شرکت‌ها بازار تجهیزات سفارشی برای ساخت اسکله‌ها و پایانه‌های کانتینری را در دست دارند.
در هر حال تاخیرهای مدیریت طرح توسعه چابهار، مذاکرات هسته ای دشوار با ایران و ریسک برانگیختن ناخشنودی واشنگتن از تعامل دیگر کشورهای با ایران به معنای این بوده که تاکنون پیشرفت اندکی در کار توسعه این بندر وجود داشته است.
اما نارندرا مودی، نخست وزیر هند تحت تاثیر توسعه بندر گوادار پاکستان از سوی چین که در فاصله حدود 100 کیلومتری چابهار قرار دارد، برنامه‌های سرمایه‌گذاری عظیمی را سال گذشته در خصوص توسعه چابهار رونمایی کرده و پیشنهاد کمک برای ساخت خطوط راه آهن، جاده‌ها و کارخانه‌های تولید کود که به 15 میلیارد دلار بالغ می‌شود را عرضه کرده بود.
در هر حال اگرچه دولت آمریکا خط و نشان هایی برای برخی کشورها و از جمله بانک های بین المللی برای قطع روابط با ایران کشیده است، اما در این میان برخی از کشورهای از جمله هند، ابتدا با در نظر گرفتن ملاحظات دوجانبه و مصلحت های ملی خود ترجیح می دهند راهکارهایی را برای دور زدن این تحریم ها تدبیر و چاره اندیشی کنند، چرا که هند بیش از یک دهه به دنبال توسعه این بندر به عنوان قطبی برای لینک‌های تجاری خود به کشورهای سرشار از منابع آسیای مرکزی و افغانستان بوده است. دسترسی به این کشورها به دلیل روابط تیره هند با پاکستان، در حال حاضر پیچیده شده است.
از آنجایی که دهلی نو می داند به رغم سرمایه گذاری های قبلی خود در توسعه پروژه چابهار باید همه از گذشته و هم آینده درخشانی را که برای ادامه این پروژه مد نظر داشت صرف نظر کند و ضررهای زیادی را متحمل شود، امروزه می کوشد به هر نحو ممکن از آرمان های توسعه منطقه ای و بین المللی خود دست نکشد، ولو اینکه با مخالفت شدید آمریکا روبرو شود.
زیرا هند در کنار اجرای این پروژه بلندمدت اقتصادی و سیاسی، تعاملات تجاری گسترده ای نیز با ایران دارد از جمله اینکه ایران سومین تامین کننده نیازهای انرژی فسیلی این کشور به حساب می آید و از طرف دیگر هند نیز هم به دنبال افزایش صادرات خدمات و کالا به ایران و هم پر کردن فضای خالی ایجاد شده ناشی از خروج سایر کشورها از بازار ایران است.
به همین دلیل بود که سوشما سواراج وزیر امور خارجه هند هفته گذشته، همچون همتایان اروپایی خود در یک مخالفت بی سابقه با آمریکا اعلام کرد که هند به تحریم های یک جانبه آمریکا علیه ایران عمل نخواهد کرد و تنها 'تحریم های سازمان ملل متحد' را به رسمیت می شناسد.
حتی جمعه گذشته بود که یک مقام دولتی هند که خواست نامش فاش نشود به روزنامه تایمز آو ایندیا گفته بود که هند ترجیح می دهد برای جبران اختلاف تراز بازرگانی دهلی نو با تهران به سیاست های تحریمی آمریکا توجه نکرده و معاملات تجاری خود با ایران را طی چند روز آینده نه با دلار آمریکا، بلکه صرفا با روپیه انجام دهد.
چون کسری تجاری هند با ایران با سیستم پرداخت روپیه از 11.4 میلیارد دلار در سال مالی 2012 – 2011، به حدود 3.6 میلیارد دلار در سال مالی 2016 – 2015 کاهش یافته، اما آمار وزارت بازرگانی هند نشان می‌دهد که این رقم از آن زمان افزایش یافته و به حدود 8.5 میلیارد دلار در سال 2018 – 2017 رسیده است.
حتی طبق توافق های قبلی میان تهران و دهلی نو، قرار شد هند در سال های 2019- 2018 بیش از 21 میلیون تن نفت خام از ایران وارد کند.
از آنجایی که یکی از موانع بزرگ تعامل هند با ایران و سرمایه گذاری در این کشور تراکنش های مالی بین بانکی است، مقامات هند طی چند روز اخیر تصمیم قطعی گرفته اند تا بدون در نظر گرفتن ملاحظات دیگر قدرت های جهانی و صرفا بنابه مصالح ملی خود از طریق وزارتخانه های دارایی و بازرگانی و نیز بانک مرکزی یا رزرو بانک هند (آر بی آی) و همچنین 'هالک بانک' ترکیه و بانک اروپا-ایران در آلمان (ایی آی اچ) و حتی بانک مرکزی ایتالیا به این هدف خود دست یابد.
از جمله 'نیتین گادکاری' وزیر حمل و نقل جاده ای و راه آهن هند شنبه گذشته در دیدار با هندی های مقیم تاجیکستان در شهر دوشنبه ابراز امیدواری کرد به رغم فشارهای آمریکا دولت دهلی نو بتواند تا ابتدای سال 2019 (10 دی امسال) بندر چابهار را عملیاتی کند، پروژه ای که بهترین، نزدیکترین و کم هزینه ترین مسیر دسترسی کشورهای حاشیه اقیانوس هند به بازارهای جهانی است و می تواند موجب توسعه کشورهای همجوار شود.
وی با اعلام اینکه خط مستقیم کشتیرانی دریایی از کاندلای هند به چابهار سبب رشد تخلیه و بارگیری در بندر چابهار می شود گفت: افتتاح رسمی و عملیاتی شدن این بندر دسترسی به کشورهای مشترک المنافع آسیای مرکزی را تسهیل خواهد کرد.
در هر صورت باید گفت که اظهارنظرهای خوش‌بینانه ای در مورد 'سیاست نگاه به شرق' نارندرا مودی، نخست وزیر هند و ایجاد ارتباط با آسیای جنوب شرقی ابراز شده است که در واقع یکی از مؤلفه‌های مهم سیاست خارجی او برای تقویت حضور و نفوذ در اوراسیا است، یعنی اینکه دولت هند به هیچ وجه قصد ندارد از توسعه این طرح کناره گیری کند و در این میان ایران نیز باید از این فرصت بهره برداری لازم برای تکمیل پروژه چابهار به عمل آورد.
چون این بندر به ایران و هند کمک می کند تا مبادلات تجاری خود را افزایش دهند و در عین حال از هزینه های ترابری کالاهای صادراتی هند به میزان 30 درصد بکاهد، چون در حال حاضر تجارت هند با اروپا از طریق دریای سرخ، کانال سوئز و دریای مدیترانه صورت می‌گیرد که سریع‌ترین و باصرفه‌ترین راه مبادله کالا با اروپا نیست.
تکمیل این طرح در عین حال به هند اجازه می دهد با حضور چین در دریای عمان و بندر گوادر پاکستان رقابت کند و روابط بازرگانی خود را با کشورهای عرب خلیج فارس و خاورمیانه گسترش دهد.
با این وجود، اگرچه اجرای این طرح از یک سو می تواند به توسعه مناسبات دوجانبه هند و افغانستان برای رقابت با پاکستان و چین بیانجامد، اما قرار گرفتن این بندر در خاک ایران و حائل شدن میان این دو کشور که پتانسیل های فراوانی برای توسعه زیرساخت های ایران دارند، موجب شده است ایران نتواند به سبب دیوار تحریم های آمریکا از این طرح سه جانبه بهره برداری لازم را به عمل آورد.
در عین حال تحقق یافتن طرح توسعه بندر چابهار، نخستین بندر ژرف آب ایران با استانداردهای امروزین می‌تواند برخی از محدودیت‌های بنادر ایران و نارسایی‌های ساختاری آنها را مرتفع کرده و مهمتر از همه اینکه وابستگی ایران را به تسهیلات بندری امارات (بندر جبل علی) کاهش دهد و در عین حال از هزینه ترابری کالا به ایران بکاهد.
این بندر در عین حال موقعیت مناسبی برای استقرار انواع صنایع سبک و سنگین دارد و بهترین مکان برای ترانزیت کالا و گردشگری است.
یادآوری می شود، آمریکا از یک سو به سبب اقدامات جدید واشنگتن برای برهم زدن توافق جامع هسته ای قدرت های جهانی با ایران (برجام) می کوشد تلاش هند ، ایران و افغانستان برای توسعه بندر چابهار را اقدامی از سوی تهران برای دور زدن تحریم های اقتصادی ارزیابی کند و به نوعی در تکمیل و در واقع تحقق کامل آن دست اندازی کند.
از سوی دیگر، این کشور (آمریکا) از زمان آغاز پروژه توسعه بندر گوادر، نسبت به شرکت چین در این پروژه اظهار نگرانی کرده است.
چرا که واشنگتن معتقد است هدفِ چین به عنوان دومین کشور بزرگ اقتصادی جهان، استفاده از بندر گوادر به عنوان منطقه نفوذ به خاورمیانه، آفریقا و نیز تهدیدی برای منافع آمریکاست.
همچنین آمریکا، حضور نیروی دریایی چین در آب‌های کشورهای خلیج فارس را چالشِ مداوم چین در تسلط بر خلیج‌فارس و اقیانوس هند می‌داند.
بنابراین آمریکا, علاوه بر مانع تراشی برای تکمیل پروژه چابهار، در تلاش است تا مانع قدرتمندتر شدن چین به لحاظ اقتصادی شود و این کار را از طریق ایجاد وابستگی چین به منابع بلوچستان، آفریقا و خاورمیانه و انتقال آن از مسیر بندر گوادر و 'راهروی مشترک اقتصادیِ چین و پاکستان (CPEC)' انجام می‌دهد.
در همین راستا بود که روزنامه 'هندو بیزینس لاین' چاپ واشنگتن 10 اسفند گذشته در یک گزارش اقتصادی، به نقل از 'مانیش تواری' پژوهشگر اندیشکده شورای آتلانتیک آمریکا و وزیر سابق اطلاع رسانی هند مقایسه دو پروژه توسعه ای بندر چابهار ایران با بندر گوادر پاکستان را غیرمنطقی خواند و به دولت آمریکا هشدار داده بود که نباید هدف توسعه چابهار را سیاسی و نظامی ارزیابی کند.
وی درحالی که کاربری بندر استراتژیک گوادر صرفا نظامی است.
وی که سخنگوی حزب کنگره ملی هند نیز هست دیروز در یک نشست تخصصی مرکز جنوب آسیای شورای آتلانتیک در واشنگتن مقایسه و تشبیه این دو بندر توسط سیاست مداران آمریکایی و حتی تحلیلگران اقتصاد سیاسی جهانی را بی اساس خواند و گفت: 'هدف هند، ایران و افغانستان برای توسعه این بندر (چابهار) صرفا اقتصادی و تجاری است، درحالی که چین در پروژه راهبردی گوادر با سرمایه گذاری 64 میلیارد دلاری چین در پاکستان فقط به اهداف نظامی برای ایجاد ارتباط سیاسی و نظامی میان تنگه مالاگا و کشورهای عربی خاورمیانه می اندیشد.
این حقوقدان و نماینده پارلمان هند (لوک سابا) و عضو چندین کمیته پارلمانی کشورش گفت: 'از این رو دولت آمریکا امروزه با تصمیم سختی روبرو است و آن اینکه نباید به دلیل مشکلات سیاسی کوتاه مدت خود با ایران، توسعه چابهار را طرحی سیاسی و نظامی برای دور زدن تحریم های غرب توسط ایران تلقی کند و از خیال پردازی های منفی درباره آن بپرهیزد'.
صرف نظر از همه موارد فوق، دولت هند بارها اعلام کرده است به رغم فشارهای آمریکا برای پایین آوردن خرید نفت از ایران، روابط خود با دولت ایران و پیگیری اهداف دوجانبه و چند جانبه از جمله توسعه بندر راهبردی چابهار را ادامه می دهد و مناسبات دوستانه خود با ایرانیان و افغانی ها را همچنان حفظ می کند.
بیشتر بدان سبب که هم در رقابت با چین که با کشور رقیب، یعنی پاکستان وارد یک پروژه توسعه ای شده است و هم اینکه از مواهب بلند مدت اقتصادی، سیاسی و فرهنگی این طرح که تاکنون هزینه قابل توجهی نیز برای آن کرده است محروم نماند.
گزارش: علی نصیری**
آساق**1378**1663