نقش بی‌بدیل آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در همه عرصه‌های انقلاب اسلامی از او شخصیتی کامل و جامع الاطراف با ویژگی‌های منحصر به فرد ساخته بود که در معادلات نظام اسلامی و مرور تاریخ مبارزات قبل از انقلاب و تحولات و جریان‌های بعد از انقلاب اسلامی حذف نام، اثر، جایگاه و نقش ایشان غیرممکن و ناشدنی است.
شکی نیست که انقلاب اسلامی ایران با رهبری داهیانه امام خمینی(ره) و مجاهدتهای خستگی‌ناپذیر شاگردان و همراهان صدیق ایشان از جمله مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی پس از مبارزات سخت و نفس‌گیر با دژخیمان رژیم وابسته و خود فروخته پهلوی و حضور تمام کننده اقشار مختلف مردم در صحنه‌های انقلاب و خیابان‌های سراسر کشور به پیروزی رسید.
از همان روزهای آغازین انقلاب اسلامی،مردم با چهره جوانی روحانی آشنا شدند که کاملاً مورد وثوق و اعتماد امام خمینی(ره) در برهه‌های مختلف انقلاب بود. مسؤولیت‌های خطیر و حساس شورای انقلاب، سرپرستی وزارت کشور، ریاست مجلس شورای اسلامی، جانشینی فرماندهی کل قوا در زمان هشت سال دفاع مقدس، عضو هیأت بازنگری قانون اساسی و سایر مسؤولیت‌های ریز و درشت دیگر، از آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، شخصیتی جامع الاطراف و کامل ساخته بود که بنا به تعبیری زیبا می‌توان به حق ایشان را جزء هیأت امنای انقلاب اسلامی محسوب کرد.
خدمات خستگی‌ناپذیر ایشان در دوران هشت ساله سازندگی برای جبران ویرانی‌های جنگ ویرانگر صدام علیه ایران بر کسی پوشیده نیست که پرداختن به جزییات آن در این مقال نمی‌گنجد. حجم آثار و برکات دوران سازندگی برای کشور ضربه خورده از 8 سال جنگ خانمانسوز به حدّی بود که رهبری معظم انقلاب در پایان دوره هشت ساله سازندگی و در پای صندوق رأی برای انتخاب رئیس‌جمهور جدید گفتند: هیچکس برای من هاشمی رفسنجانی نمی‌شود»
ظهور و بروز افکار و منش آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در عملگرایی و ترسیم خط و مشی اعتدالی در کشور در مسؤولیت‌های مختلف از جمله بارزترین خصایص مشخص این مرد بزرگ در عرصه‌های مختلف است که باز توضیح کامل آن در این مقال نمی‌گنجد. اما آثار ایشان که با نشریه مکتب تشیّع شروع شد و با کتاب «امیرکبیر» و ترجمه کتاب «سرگذشت فلسطین» به شهرت در میان محققین رسید با دو کتاب «تفسیر راهنما» در 21 جلد و «فرهنگ قرآن» در 31 جلد به اوج رسید که نشان از جایگاه رفیع ایشان در فرهنگ دارد.
قطعاً افکار اعتدالی و تأکیدات مکرر ایشان به سفارش اکید اسلام به اعتدال و حد وسط در کارها و امور حکومتی و کشورداری بود که جریان‌های تندرو و افراطی، تاب تحمل افکار اعتدالی وی را نداشتند و علم مخالفت و دشمنی با ایشان را تا روزهای پایان عمر شریفش برافراشتند و حتی هنوز هم ادامه می‌دهند.
نقش بی‌بدیل آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در همه عرصه‌های انقلاب اسلامی از او شخصیتی کامل و جامع الاطراف با ویژگی‌های منحصر به فرد ساخته بود که در معادلات نظام اسلامی و مرور تاریخ مبارزات قبل از انقلاب و تحولات و جریان‌های بعد از انقلاب اسلامی حذف نام، اثر، جایگاه و نقش ایشان غیرممکن و ناشدنی است.
بازسازی و سازندگی کشور در هشت سال دولت سازندگی، پیشنهاد و اجرای عملی ساخت مترو در تهران و سایر کلان شهرهای کشور، پیشنهاد تأسیس دانشگاه آزاد اسلامی به امام(ره) و اقدام به ساخت، توسعه و بالندگی این مرکز مهم علمی و دانشگاهی در داخل و توسعه آن در ابعاد بین‌المللی و پیشنهاد تأسیس مجمعی مهم به نام مجمع تشخیص مصلحت نظام، از جمله بخشی از آثار با برکت وجود چنین شخصیت بزرگ و ارزشمندی است که به آخرین آن یعنی نقش مؤثر و کارگشای ایشان در مجمع تشخیص مصلحت نظام می‌پردازم.
از روزی که به خاطر بعضی از بن‌بست شکنی‌های قانونی و حل معضلات کشور، جمعی از دلسوزان انقلاب، نامه‌ای به امام نوشتند و از ضرورت تسریع در اجرای تصمیم آن عزیز برای تشکیل مجمع تشخیص مصلحت گفتند، امام عزیز براساس اجتهاد به روزی که در مقام حاکم فقیه یک جامعه اسلامی داشتند، دستور به تشکیل آن دادند.
در آن سال‌ها، آیت‌الله خامنه‌ای، رئیس‌جمهور وقت، رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام نیز بودند و عمر امام کفاف نکرد که اندیشه بلند خویش را به عنوان اصول قانون اساسی ببینند که در بازنگری قانون اساسی به رأی مردم گذاشته شد و به تصویب رسید.
پس از رحلت امام و انتخاب آیت‌الله خامنه‌ای به عنوان رهبر جامعه اسلامی و انتخاب آیت‌الله هاشمی رفسنجانی به عنوان ریاست جمهوری، ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام که حالا دیگر به عنوان نهادی مستقل و قانونی در قانون اساسی کشور، وظایف مشخصی داشت، با آیت‌الله هاشمی رفسنجانی بود که احکام اعضا و رئیس آن هر 5 سال یک بار از سوی رهبری معظم انقلاب صادر می‌شود. با این حساب از 14 خرداد 1368 که خبرگان ملت براساس شرایط مصرّح در قانون اساسی، آیت‌الله خامنه‌ای را کاملترین مجتهد و فقیه برای جانشینی امام راحل انتخاب کرد، تا 19 دی ماه 1395 که روح ملکوتی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی به امام و شهدا پیوست، ایشان به مدت 27 سال رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام بود.
در تمام این سال‌ها، جامع‌ترین حکمی که آیت‌الله خامنه‌ای برای انتخاب رئیس و اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام داده‌اند، مربوط به اسفندماه 1375 است که دوران 8 ساله ریاست جمهوری آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در بهار 76 به پایان می‌رسید.
رهبری معظم انقلاب در آن حکم از اصول مورد نیاز، یعنی تدوین سیاست‌های کلی نظام گفتند که اگر چه مصرّح قانون اساسی بود، اما تا آن روز، کمتر از وظایف دیگر مجمع تشخیص مصلحت نظام، یعنی حل اختلافات مجلس شورای اسلامی و حل معضلات کشور مورد توجه بود.
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی این اواخر، یعنی در آخرین جلسه قبل از ارتحال از آخرین دیدارشان با رهبر معظم انقلاب گفته بودند که رهبری با درایت تمام خواستار تجدیدنظر در آن قسم از سیاست‌های کلی شده بودند که 10 سال از تصویب آنها در مجمع گذشته و نیازمند تجدیدنظر و به روز بودن هستند.
با این حساب مجمع تشخیص مصلحت نظام در سال‌های آینده، یکی از مهمترین مسایل کشور و نظام را در دستور کار خویش دارد و این بر اهمیت این مجمع می‌افزاید.
واقعیت این است که تجربیات ارزنده آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در مقام ریاست 8 ساله قوه مقننه، ریاست 8 ساله قوه مجریه و ریاست مستقل 10 ساله مجمع تشخیص مصلحت نظام، از ایشان شخصیتی ارزنده برای مجمع تشخیص مصلحت نظام ساخته بود که می‌توان تمام این ویژگی‌ها و امتیازات منحصر به فرد را در پیام تسلیت مقام معظم رهبری دید.
امید آنکه اندیشه‌های بلند هاشمی رفسنجانی که در قالب اسناد فراوان سخنرانی‌ها، مصاحبه‌ها، گفت‌وگوها و جلسات در دسترس است، در دوران فقدان آن مرد بزرگ هم، به کار مجمع تشخیص مصلحت نظام آید.
بی‌شک ایشان تا پایان عمر شریف خود، بر لزوم رعایت خط مشی اعتدال، اجرای کامل قانون اساسی کشور، رعایت کامل حقوق شهروندی، پرهیز از افراط و تفریط و عدم انحراف از اهداف و آرمان‌های امام راحل تأکید و تصریح داشتند و به حق باید اذعان کرد که هاشمی، آگاهی و بیداری مردم به ویژه جوانان را سرمایه‌ای بی‌بدیل برای آینده کشور می‌دانست و به همین دلیل هم در اواخر عمر در یکی از سخنرانی‌هایش گفت: چون می‌بینم مردم آگاه شده‌اند و راه خود را برای آینده کشور پیدا کرده‌اند، دیگر راحت می‌توانم بمیرم و به دیدار معبود خود بشتابم. روحش شاد، راهش پررهرو باد. ان‌شاءالله
