کتاب فرهنگ جامع فرق اسلامی برگزیده جایزه جهانی کتاب سال شد

کتاب فرهنگ جامع فرق اسلامی به عنوان بهترین کتاب سال در بیست و نهمین دوره جایزه جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی برگزیده شد.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران، کتاب 'فرهنگ جامع فرق اسلامی بر پایه دست­نوشته­ های مرحوم آیت‌الله سیدمهدی روحانی، تألیف حجت الاسلام و المسلمین سیدحسن خمینی در بخش کلام بیست و نهمین دوره جایزه کتاب سال برگزیده شد.بدون شک یکی از جذاب‌ترین بخش‌های تاریخ، بررسی آرا و اندیشه‌های نحله‌های فکری است و برای ما مسلمانان بسیار دلپذیر و در عین حال ضروری است که به مطالعة چگونگی تکوین تفاسیر مختلف از دین مبین اسلام، و پیدایی و رشد فرقه‌های گوناگون در دل این دین وحیانی برآییم و در تأثیر متقابل فراز و فرود هر یک از این فرقه‌ها با دیگر ساحت‌های بشری چون پدیده‌های اجتماعی،‌ سیاسی، اقتصادی و... غور کنیم.

با این وصف، دیرزمانی است که علم فرقه‌شناسی، رونق گذشتة خود را از دست داده و در محافل حوزوی و دانشگاهی ما مهجور مانده است. این در حالی است که در روزگاران گذشته از یک طرف علم ملل و نحل و بررسی تطبیقی کلام و فقه بین‌المذاهب، سنت مألوف مسلمانان بوده و شیوه‌های مختلف تضارب اندیشه، همچون برگزاری مناظره بین بزرگان فِرَق و همچنین تألیف کتبی با عناوین ملل و نحل، و مقالات و فِرَق، سکة رایج محافل علم و اندیشه بوده است و از طرف دیگر در نزد فقهای نامدار ما فهم روایات و استنباطات شیعه بدون شناخت پیش‌زمینه‌های سنّی آنها، ناممکن و عقیم شمرده شده است.

اینها و بیش از اینها، جمعی از محققان معاصر را بر آن داشته است که هریک به نوبة خود تا حدی این خلأ موجود را برطرف سازند که در این میان، ضمن قابل ستایش بودن تلاش همة این دانشوران معزز، کتاب «فرهنگ فِرَق اسلامی» اثر مرحوم دکتر محمدجواد مشکور، به دلیل اتخاذ روش علمی در استفاده از منابع دست اول و همچنین تدوین کتاب به صورت فرهنگنامه، شاخص می‌باشد.

در چنین بستری، کتاب «فرهنگ جامع فِرَق اسلامی» تألیف جناب حجت‌الاسلام والمسلمین سیدحسن خمینی که برپایه دست‌نوشته‌های مرحوم آیت الله سیدمهدی روحانی تنظیم گردیده، می‌رود تا میهمان روح و اندیشة کسانی باشد که برخورد اندیشه‌ها را به جای چکاچک دشنه‌ها برگزیده‌اند، و بدین ترتیب مشتاقان را که مدت مدیدی است شنوای زمزمة این پژوهش سترگند، از زلال معرفت سیراب نماید.

این کتاب در پایان تابستان 88 جواب داد و کار تألیف به انجام رسید و از آن زمان تا بهمن 89، به علت دقت زائدالوصف مؤلف، مصروف اعلام‌نویسی و ویرایش چندبارة کتاب شده است. این کتاب مشتمل بر پنج بخش است:

1. دست‌نوشته‌های مرحوم روحانی که آنها را مؤلف بازنویسی کرده است.

2. مآخذی که مرحوم روحانی به آنها اشاره کرده است. با این توضیح که آن مرحوم به تعداد اندکی منبع ارجاع داده است و کثرت ارجاعات در اثر حاضر، در واقع محصول کاری است که پس از او توسط مؤلف به انجام رسیده است.

3. پی‌نوشت‌های توضیحی که همگی از افزوده‌های مؤلف است،‌ با ذکر منابع آنها.

4. تراجم کسانی که مرحوم روحانی یا خود مؤلف، در ضمن افزودن فرقه‌های جدید با ذکر منبع به نام آنان اشاره کرده‌اند. لازم به گفتن است که همواره از نخستین منبع، بیشترین بهره برای نوشتن برده شده است.

5. افزودن نام فرقه‌های جدید که در دست‌نوشته‌های مرحوم روحانی اثری از آنها نیست. نام این فرقه‌ها، با وجود آنکه از افزوده‌های مؤلف است،‌ در متن کتاب آورده شده است تا ترتیب الفبایی کتاب حفظ شود. این فرقه‌ها با رنگ سبز در کتاب نمایش داده شده‌اند.

این کتاب به دلایل زیر نسبت به همگنان سلف خویش رجحان دارد و به جرئت می‌توان انتشارش را نقطه عطفی در عرصه فرقه‌پژوهی دانست:

1ـ این کتاب به صورت فرهنگنامه و به ترتیب الفبایی تنظیم شده است و این ویژگی، آن را تا حد یک کتاب مرجع در عرصة فرقه‌پژوهی برمی‌کشد.

2. جامعیت بی‌مانند این کتاب، آن را از کتاب‌های دیگر ممتاز می‌کند.

در این کتاب ضمن درج همة فرقی که در کتاب‌های دیگر آمده است، محتوی فرقه‌های قدیم یا معاصری است که نامشان در هیچ ‌یک از کتب پیشین نیامده است.

3. دقت وسواس‌گونة مؤلف در درج منابع دست اول یا متأخر در هر فرازی از مدخل‌ها، ‌امکان پی‌جویی مستندات مدعیات کتاب را برای خواننده فراهم می‌سازد.

4. اطلاعاتی که مؤلف در ضمن تراجم مؤسسان و مؤثرانِ فرقه‌ها از بسترهای مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و تکوین و رشد آن نحله‌ها می‌دهد،‌ خواننده را دربارة داد وستد این بسترهای بشری با فراز و فرود فرقه‌ها به تأمل وامی‌دارد.

5. مؤلف ضمن اینکه اصرار به بیان این مطلب دارد که در این کتاب بررسی فرقه‌ها از نگاه یک شیعی اثنی‌عشری معتقد انجام گرفته است، در خلال کتاب، الحق از مسیر انصاف خارج نشده است.

6. به گفتة مؤلف، این کتاب بر پایة دست‌نوشته‌های مرحوم آیت‌الله سیدمهدی روحانی تألیف شده است که به شهادت فضلای قم، استاد مسلّم فرقه‌پژوهی بود. از طرفی تألیف این کتاب توسط شخصیتی صورت گرفته که هم از فضلا و مدرسان درس خارج حوزة قم است و هم از سلالة بزرگمردی است که با قیام خود زلزله در انگاره‌های پیشینی صاحبان آرا و عقاید فِرَق افکند و با ایجاد تغییری بنیادین در بسترهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و... دنیای اسلام، امکان خوانشی جدید از آرای اصحاب فِرَق و نحل فراهم ساخت. این ویژگی‌های آفرینندگان این اثر، جذابیت‌های خواندن آن را دوچندان می‌کند.

مجموعه تألیف شده مشتمل بر پنج بخش است: بخش اول بازنویسی دست‌نوشته‌های آیت‌الله روحانی است؛ بخش دوم مآخذی است که مرحوم روحانی به آنها اشاره کرده، با این توضیح که در آن مرحوم به تعداد اندکی منبع ارجاع داده بود و کثرت ارجاعات در اثر حاضر، در واقع کاری است که بعد از ایشان به انجام رسیده است. بخش سوم کتاب، پی‌نوشت‌های توضیحی است که همگی با ذکر منبع از افزوده‌های بعدی است. بخش چهارم نیز تراجم کسانی است که مرحوم روحانی با سیدحسن خمینی ضمن افزودن فرقه‌های جدید با ذکر منبع به نام آنها اشاره کرده‌اند.

نام فرقه‌های جدیدی که در دست‌نوشته‌های مرحوم روحانی اثری از آنها نیست، برای رعایت ترتیب الفبایی در متن کتاب و در لابلای مدخل‌های مرحوم روحانی آورده شده است. این فرقه‌ها با رنگ سبز و دیگر مدخل‌ها به رنگ مشکی نمایش داده شده است. جلد اول این کتاب به معرفی فرقه‌‌های اسلامی از «حرف الف تا حرف سین» پرداخته است و در جلد دوم فِرَق اسلامی از «حرف شین تا حرف یاء» معرفی شده‌اند. جلد سوم نیز شامل فهرست‌های کتاب است که عبارتند از: فهرست آیات، روایات عربی و فارسی، مکان‌ها،‌ اعلام، فرقه‌ها، کتب و منابع.

در مجموع در این اثر، 2340 فرقه مورد بررسی قرار گرفته و معرفی شده است که در مقایسه‌ای اولیه با دیگر کتب منتشر شده در این موضوع،‌ به گستردگی تعداد فِرَق و مذاهب معرفی شده و نیز فعالیت و تلاش مؤلفان محترم در ارائه یک فرهنگ‌نامه جامع و علمی پی می‌بریم.

«فرهنگ جامع فِرَق اسلامی» در 3 جلد گالینگور اسفند ماه 89 به همت انتشارات مؤسسه اطلاعات منتشر شد و بی‌د‌رنگ با استقبال گسترده پژوهشگران مواجه گردید؛ به ‌طوری که کمتر از 3 ماه به چاپ دوم رسید. این اثر همچنین جایزه کتاب فصل را در رشته کلام از آن خود کرد.