تاسیس نهضت سواد آموزی به فرمان امام (ره) و تأثیر آن بر ارتقای سطح توسعه و مشارکت جوامع محلی

نهضت سوادآموزی در ایران به دستور امام خمینی  در روز 7 دی 1358 تشکیل شد.

ایشان به جهت اهمیت و ضرورت این اقدام مهم، تأسیس نهضت را به‌عنوان یک فرمان مهم و فوری و یک امر اساسی برای افزایش آگاهی مردم و تحول در نگرش و بینش و ارتقای سطح توانمندی‌های مردم دانسته و اعلام کردند که هدف اصلی این نهضت، ریشه‌کن کردن بی‌سوادی و فراهم آوردن آموزش و آگاهی برای اقشار مختلف جامعه، به‌ویژه در مناطق دورافتاده و محروم است.

این فرمان به وضوح تاکید بر اهمیت آموزش در تحقق اهداف انقلاب اسلامی و ساختن جامعه‌ای آگاه، مستقل و مترقی را برای ما روشن کرد و با توجه به نگاه دور اندیشانه امام و نکته سنجی­ هایی که داشته ­اند ، این نکته حائز اهمیت است که محقق شدن مولفه ­های اساسی همچون عدالت اجتماعی، عدالت اقتصادی و غیره به‌طور مستقیم به آموزش و سطح سواد مردم بستگی دارد. ازاین حیث با توجه به آثار و بیانات ایشان قابل استناد است که تنها می­توان از طریق آموزش و آگاهی‌بخشی جامعه‌ای پویا و مطلوب بنا گذاشت. بدین رو یکی از مهم‌ترین اثرات نهضت سوادآموزی، افزایش سطح آگاهی و مشارکت سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و غیره در جوامع محلی بود، که با آموزش خواندن و نوشتن، مردم نسبت به مسائل سیاسی و اجتماعی کشور مطلع شدند و نسبت به مسائل روز بینش عمیقی پیدا کردند. لذا فرمان صدور تاسیس نهضت و اجرای شدن آن نتیجه و اثرات زیادی داشت که در اینجا به چند مورد از آن­ها اشاره می­شود.

تقویت عدالت اجتماعی

یکی از شاخص­های تقویت عدالت اجتماعی پر کردن شکاف­های طبقاتی است. از رو در هر جامعه­ای افراد و طبقات پایینی یافت می­شوند که به دلایل مختلف به ویژه به واسطه پایمال شدن حقوقشان به دست طبقات بالا، ضعیف و مستضعف نگه داشته شده­اند. در جامعه و حکـومتی که عـدالت اجتمـاعی بر آن حاکم است، ضـمن منع پایمـال شدن حقوق ایـشان، باید توجه ویژه­ای به این قشر نیازمند جامعه بشود تا شکاف ظالمانه و عمیق طبقاتی ایجاد شده بین ایشان و اقشار مرفه به مرور زمان پر شده، به حداقل ممکن برسد، در همین راستا امام خمینی(ره) می­فرمایند: «حکومت اسلامی یک نظام عادلانه است. ... باید فقرا را برایشان فکر کرد؛ باید این زاغه نشین­های بیچاره­ای که هیچ ندارند،... باید برای اینها فکر کرد؛ ... برای همه باید کار بکنند. برای ضعفا باید بیشتر کار بکنند تا اینها را برسانند به آن حدها»⁽¹⁾ با توجه به این دیدگاه (ره) بیان است که نهضت سوادآموزی به خصوص در جوامع محلی و مناطق محروم تأثیر بسیاری بر کاهش نابرابری‌های آموزشی داشته است. از این منظر در اکثر مناطق روستایی، پیش از شروع این نهضت، مردم از دستیابی به امکانات آموزشی حداقلی، محروم بودند، از این حیث تشکیل نهضت توانست، فرصت آموزش سواد خواندن و نوشتن را در اختیار گروه‌های سنی مختلف محروم جامعه بعد از انقلاب قرار دهد و به تدریج شکاف‌های آموزشی را تاحدی کاهش دهد، بدین منطق می­توان گفت که این امر نقش موثر و سازنده­ای در فراهم کردن زمینه­های ایجاد یک جامعه عادلانه‌تر و منصفانه­برای دستیابی به فرصت‌های یکسان در جهت توسعه عدالت فردی و عدالت آموزشی همه اقشار جامعه منجر شده است.

تقویت عدالت اقتصادی

از آثار و پیامدهای تاسیس نهضت سواد آموزی تحقق عدالت اقتصادی و کاهش فقر فزاینده بوده است. از این جهت که سواد آموزی را می­توان یکی از عوامل موتور محرکه چرخ ­دنده ­های  توسعه اقتصادی به شمار آورد، در این راستا با توجه به سخنان امام خمینی(ره) که بیان داشته ­اند: « برای داشتن اعتماد به نفس، مکرراً به کشاورزان و کارگران و پژوهشگران امید می­دهد که ظرفیت منابع طبیعی و نیز منابع انسانی کشور به حدی است که می توان به استقلال اقتصادی رسید».⁽²⁾ و «دولت موظف است برای همه کار فراهم کند و ابزار و شرایط انجام کار را نیز تأمین نماید...».(3) کار هستۀ مرکزی و محرک تولید است، تا کاری صورت نگیرد و به هیچ هدفی در اقتصاد نمی توان رسید، هر فرد باید ایمان داشته باشد که در هر جایگاه و با هر شغلی که دارد، می­تواند در پیشبرد امور مؤثر واقع شود.⁽⁴⁾

می­توان گفت سوادآموزی از عوامل مهم توسعه اقتصادی کشور است، از این جهت که در جوامع محلی تعدادی از آنان به مشاغل سنتی همچون کشاورزی مشغول هستند، لذا افراد بی­سواد امکان بهره­مندی از فناوری‌های نوین، مدیریت منابع و خدمات تجاری به‌طور مؤثر برایشان فراهم نیست، سوادآموزی به‌طور مستقیم به ارتقاء بهره‌وری اقتصادی کمک می‌کند. با افزایش سطح سواد، افراد توانستند از آموزش‌های فنی و حرفه‌ای بهره‌برداری کرده و به بهبود تولید و اشتغال در جوامع محلی کمک کنند.

ارتقای سطح خودباوری و توانمندسازی زنان در اجتماع

در جامعــه مطلوب موردنظر امام خمینی، یکی از عرصه­ های حضــور اجتماعی که زنان وظیفه دارند از منظر دینی در آن مشــارکت فعال داشته باشــند، کوشش در عرصه فرهنگ و تعلیم و تعلم است. امام خمینی(ره)، بارها بر این مهم تأکیدداشته­ اند که در« راستای تعلیم و تعلم، ضروری است تمام بی­سوادان برای یادگیری و تمام خواهران و بــرادران باســواد برای یاددادن بــه پا خیزند و وزارت آمــوزش و پرورش با تمام امکانات به پا خیزد و از کاغذ بازی و تشریفات اداری بپرهیزد. برادران و خواهران ایمانی، برای رفع این نقیصه دردآورد بســیج شــوید و ریشــه ایــن نقض را از بن برکنید. تعلیم و تعلم عبادتی است که خداوند تبارک و تعالی ما را برای آن دعوت فرموده اســت. ائمه جماعت شهرستان­ها و روســتاها مردم را دعوت نمایند و در مساجد و تکایا، باسوادان نوشتن و خواندن را به خواهران و برادران خود یاد بدهد و منتظر اقدامات دولت نباشــند و در منازل شــخصی، اعضای بی­ســواد را تعلیم کنند و بیسوادان از این امر سرپیچی نکنند.⁽⁵⁾

باتوجه به بحث فوق تشکیل نهضت سوادآموزی نقش اساسی در توانمندسازی و مشارکت گسترده زنان در همه امور داشته است. از آنجایی که قبل از انقلاب، بسیاری از زنان در مناطق مختلف و به ویژه مناطق دور افتاده به دلیل شرایط جغرافیایی و دیگر عوامل از نعمت آموزش محروم بودند، با فرمان نهضت توسط امام(ره)، طیف وسیعی از زنان نیز از آموزش مناسب برخوردار گردیدند لذا این امر سبب تسهیل حضور زنان در اجتماع و ارتقای سطح آگاهی و پیشرفت در باور زنان شد و اعتماد بنفس و خودباوری در آنان تقویت گردید تا نسبت به حق و حقوق خود آگاهی پیدا کنند. بنابراین می­توان گفت این فرمان تاریخی دستاورد آن افزایش استقلال اقتصادی و اجتماعی و حضور پویا و فعال در جامعه و افزایش پرستیژ بانوان در صحنه­های مختلف اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و غیره بوده است.

1-خمینی، روح الله(1399)، صحیفه امام خمینی(ره)، ج 4، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

2-خمینی، روح الله(1393)، صحیفه امام خمینی(ره)، ج 17، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

3-خمینی، روح الله(1399)، صحیفه امام خمینی(ره)، ج12، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

4-خمینی، روح الله(1368)، صحیفه امام خمینی(ره)، ج 8، ص 21، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

5-خمینی، روح الله(1389)، صحیفه امام خمینی(ره)، ج 1،  تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

* حدیث باقری ­نیا، کاندیدای دکتری علوم سیاسی