طبق تعریف سازمان شفافیت بین الملل، شفافیت عبارت است از آشکار بودن مبنای تصمیمات حکومتی و سازوکارهای حاکم بر توزیع قدرت و درآمد که به عنوان مؤثرترین ابزار مبارزه با فساد اداری برای استقرار دولتی کارا و ایجاد جامعه ای پایدار به کار می رود.
شفافیت به عنوان یکی از اصول مهم و مسلم حکمرانی خوب و اخلاقی است که مورد توجه بسیاری از مردم، دولت‌ها و کشورهای جهان قرار گرفته است. شفافیت، مقوله ای است که در جهت تقویت رابطه حکومت با شهروندان و یک حرکت اساسی در بهبود سیاست‌گذاری و حکمرانی اخلاقی و مسئولیت‌پذیری دولت ها قلمداد می شود.
بعلاوه شفافیت یکی از پایه‌های اصلی دموکراسی و جمهوریت و ملازم با «حق دانستن» است. حقِ دانستن یکی از حقوق اساسی انسان است که در اصل 19 بیانیه حقوق بشر بر آن تأکید شده و همه کشورها از جمله ایران آن را پذیرفته‌اند. حق دانستن، این مفروضه را در خود دارد که آدمیان اساساً موجوداتی خردورز، دارای قوه داوری و قادر به تشخیص صلاح خویش هستند و از همین رو حق دارند از چند و چون تصمیماتی که با سرنوشت آن‌ها ارتباط دارد، آگاه شوند. بر این اساس هرگونه رفتار قیم‌مآبانه و مخفی‌کارانه و توام با ابهام نافی این اصل بنیادین است. شفافیت به عنوان یکی از پایه های حکمرانی خوب و اخلاقی ارتباط نزدیکی با مفاهیمی همچون اعتماد، مشروعیت، پاسخگویی و اثربخشی دارد.
همچنین شفافیت یکی از ابزارهای اصلی مبارزه با فساد محسوب می شود و به عنوان راهکاری عملی در استراتژی‌های مقابله با فساد در حکمرانی و مطالبه شهروندان قرار گرفته است.
وجود شفافیت از سویی باعث حفظ مشروعیت و مقبولیت نظام سیاسی می شود و از سوی دیگر می تواند از فساد در حکمرانی جلوگیری کند.
• طبق تعریف سازمان شفافیت بین الملل، شفافیت عبارت است از آشکار بودن مبنای تصمیمات حکومتی و سازوکارهای حاکم بر توزیع قدرت و درآمد که به عنوان مؤثرترین ابزار مبارزه با فساد اداری برای استقرار دولتی کارا و ایجاد جامعه ای پایدار به کار می رود.
طی آمار منتشر شده توسط سازمان شفافیت بین‌الملل از وضعیت ادراک از فساد کشورهای جهان در سال ۲۰۲۳، کشور ایران با رتبه ۱۴۹ از ۱۸۰ کشور قرار دارد. گفتنی است امتیاز ایران در این شاخص، ضعیف‌ترین امتیاز از سال ۲۰۰۹ تا کنون است؛ لذا می‌توان شفافیت را حلقه گم شده حکمرانی در کشور تلقی کرد.
• فساد یک مشکل جدی در ایران است که غالباً در ساختار حکمرانی گسترده و دامنه‌دار است. متاسفانه فساد در دهه‌های اخیر ابعادی بی‌سابقه پیدا کرده و اخلاق اجتماعی به‌طور وسیع ضربه خورده و موجب شده بی‌عدالتی و فقر و بی اعتمادی در جامعه افزایش یابد.
دکتر مسعود پزشکیان رئیس جمهور در ایام انتخابات و پس از آن تعبیر جالبی از شفافیت داشته و در نشست با دانشجویان دانشگاه شریف بر آن تاکید نموده است. وی در پاسخ به پرسش مجری تلویزیون در مورد شفافیت می گوید: شفافیت یعنی اجرایFATF در ایران تا مشخص شود گردش مالی در ایران چگونه انجام می شود. ارزها در کشور چگونه توزیع می گردد؟ اختلاس ها چگونه در جامعه ما شکل می‌گیرد؟ رانت ها چگونه توزیع می شود؟ و بالاخره شفافیت یعنی نبرند، نخورند و اختلاس و دزدی نکنند. سوالی که مطرح می شود این است که آثار و فایده شفافیت در حکمرانی چیست و راه های تقویت شفافیت و مبارزه با فساد در دولت آقای پزشکیان چگونه می تواند باشد.
مطالعات و بررسی ها نشان می دهد که شفافیت حداقل 4 نتیجه مهم و موثر به همراه دارد:
1- زمینه ساز نظارت عمومی: شفافیت به عنوان یک عامل پیشگیری کننده عمل می کند که با تعیین حدود و اختیارات و صلاحیت حکمرانان، مانع از تخطی از انجام امور و به دنبال آن مانع از ایجاد فساد می شود. تجربیات کشور و همچنین دنیا نشان می‌دهد نظارت عمومی و مردمی می‌تواند نقش مکمل ایفا نماید. نظارت عمومی نیز بدون وجود اطلاعات غیرممکن است؛ لذا شفافیت رویکردی است که امکان نظارت عموم مردم را فراهم می‌کند.
2- مشارکت مردم در عرصه حکمرانی: شفافیت موجب اعتماد و در نتیجه مشارکت مردم در نظام حکمرانی خواهد بود. افزایش مشارکت در نظام تصمیم سازی، موجب افزایش مسئولیت پذیری و الزام پاسخگویی مسئولین، پیشگیری و مبارزه با فساد و همچنین ارتقاء اعتماد و سرمایه اجتماعی حاکمیت را می توان از نتایج ایجاد شفافیت بشمار آورد.
3- جلوگیری از فساد: شفافیت از مهم‌ترین و اساسی‌ترین راهکارها جهت مبارزه با فساد سیستماتیک یک حاکمیت و دولت است. عدم شفافیت در طول تاریخ همواره از معضلات و مشکلات حکمرانی بوده است. اگر در برهه‌ای فساد به وقوع پیوست این شفافیت است که با تعیین حدود و میزان فساد فرد و افراد متخلف می توان از ادامه فساد جلوگیری کرد و زمینه برخورد با خاطیان را فراهم می کند.
4- افزایش کارآمدی: شفافیت از یک سو سریع‌ترین، کم‌هزینه‌ترین، مبنایی‌ترین و قابل اعتمادترین سازوکار برای مبارزه با فساد (پیشگیری، کشف و درمان) و در نتیجه افزایش کارآمدی و سرمایه‌ی اجتماعی است. از سوی دیگر شفافیت، زیرساخت تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری به شمار می‌رود. بدون وجود اطلاعات دقیق، کامل، جزئی و به لحظه، تصمیم‌گیری مختل می‌شود و حکمرانان و متخصصان در حوزه‌های گوناگون نمی‌توانند به تصور و تحلیل صحیح دست یافته، راهکارها و بسته‌های پیشنهادی خود را به صاحبان قدرت و تصمیم ارائه کنند.
5- آثار حقوقی شفافیت: شفافیت، آثار حقوقی فراوانی را برای جامعه و مردم خواهد داشت. از جمله: حق دانستن و آزادی دسترس به اطلاعات، پیشگیری از وقوع جرم و فساد، پاسخگویی مسئولان، مسئولیت‌پذیری نظام حکمرانی، ایجاد امنیت حقوقی، تقویت مشارکت مردم و شهروندی فعال، جامعه مدنی قدرتمند، کاهش نابرابری ها و توسعه عدالت اجتماعی، افزایش اعتماد عمومی، انضباط مالی و توسعه اقتصادی و ...
اما آنچه لازم است در دولت پزشکیان در اولویت برنامه ها و اقدام قرار گیرد، می تواند موارد زیر باشد:
1- استقرار کامل دولت الکترونیک و ابزاری آماده برای مبارزه با فساد اقتصادی: دولت الکترونیک در واقع یک دولت دیجیتال دارای سازمان مجازی و بدون دیوار و ساختمان است که خدمات دولتی را به صورت آنلاین ارائه داده و سبب مشارکت آنان در فعالیت‌های مختلف سیاسی_اجتماعی می‌شود. مطالعات متعدد برنامه های کاربردی دولت الکترونیک در کشورهای در حال توسعه حاکی از تأثیر آن بر شفاف سازی و کاهش فساد است. با گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات و ظهور فناوری های تحول‌آفرین مناسب ترین مسیر برای شفافیت، استقرار کامل دولت الکترونیک است که از دهه 80 به همت دولت سید محمد خاتمی آغاز گردیده؛ اما به دلایلی که عموما" ریشه های سیاسی و منفعتی دارد تاکنون به طور کامل اجرایی نشده است؛ زیرا بسیار از سازمان ها و بخشی از حکمرانی حیاتش در پنهان‌کاری و عدم شفافیت و ایجاد حیات خلوت برای توزیع رانت و رشوه ها است. ایران در حال حاضر رتبه 91 از میان 193 کشور دنیا را در دولت الکترونیکی دارد و این بسیار جای نگرانی است. جا دارد دولت آقای پزشکیان با حضور شخصیت فرهیخته جناب آقای دکتر عارف در این مسیر جبران مافات نماید.
2- راه اندازی سامانه های شفافیت: سامانه شفافیت در همه دستگاه های دولتی و نهادهای عمومی و شرکت ها تحت پوشش دولت برای اطلاع رسانی و جلب اعتماد مردم یک امر الزامی تلقی گردد. دولت خود را در مسیر شفافیت در قالب سامانه های یکپارچه و هوشمند قرار دهد تا زمینه های فساد و روابط رانتی و استفاده ابزاری از موقعیت ها شغلی به حداقل ممکن برسد. سامانه های شفافیت دولت را شیشه ای و از فساد پیشگیری خواهد شد.
3- شفافیت در انعقاد قراردادها: شفافیت در انعقاد قراردادها از طریق برگزاری منقاصه‌های عمومی و پرهیز از مناقصه‌های مشروط . خوشبختانه گام های نخست در این مسیر با اهتمام سازمان برنامه و بودجه در قالب سایت cdb.mporg.irپایگاه های قراردادهای کشور برداشته شده؛ اما این کافی نیست. باید همه دستگاه های اجرایی و نهادهای عمومی و شرکت های تحت پوشش دولت در این مسیر اقدام عاجل نمایند. قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات که علیرغم همه مخالفت ها با فشار افکار عمومی و رسانه ها در مجلس هشتم به تصویب و ابلاع شد، اینک با راه اندازی سامانه ملی انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات به آدرس: https://iranfoia.ir/home زمینه مناسبی برای تحقق این امر را فراهم آورده است.
4- پاسخگویی به مردم: در ادبیات حکمرانی خوب یک اصل وجود دارد که بر اساس آن تصمیم‌گیران باید در قبال تصمیمات خود پاسخگو باشند، علاوه بر این در ادبیات حکمرانی خوب تصریح شده که تقاضا برای شفافیت از منظر اخلاقی حق طبیعی شهروندان است که درباره کارگزاران خود اطلاع داشته باشند؛ بنابراین موظف نمودن همه ساختار حکمرانی به داشتن سخنگو و پاسخگویی مستمر به مردم و رسانه های جمعی با هدف تقویت شفافیت و اطلاع رسانی به موقع از جمله اقدامات موثر است؛ زیرا یکی از اصلی‌ترین مشکلاتی نظام حکمرانی ما، عدم پاسخگویی و به دنبال آن عدم مسئولیت‌پذیری علیرغم برخورداری از اختیارات کافی و مطلق و بوجود آمدن مسائل و مشکلات برای مردم و جامعه است. پاسخگو نمودن نظام حکمرانی موجب کاهش مشکلات و افزایش اعتماد عمومی خواهد بود.
امید است دولت آقای دکتر پزشکیان ضمن اهتمام به عضویت ایران در گروه ویژه اقدام مالی FATF ، نسبت به پیاده سازی FATF در ساختار حکمرانی جمهوری اسلامی ایران اقدام نمایند
---------------------------------------------------------------------------------------------.
*عضو هیات علمی دانشگاه فرهنگیان
