حکمرانی اخلاقی در دولت پزشکیان/ ۵ رضایت مردم

یکی از اصول اخلاقی در حکمرانی، موضوع رضایت مردم است که نقش راهبردی در حکمرانی خوب و یا حکمرانی اخلاقی دارد. تا جائی که همه نتایج اصول و ارزش های اخلاقی همچون صداقت، مسئولیت پذیری، اعتماد آفرینی، پیش بینی پذیری و ... الزاماً باید به رضایت مردم و یا رضایت مشتریان ختم گردد و هر میزان رضایت مردم از اصول و شیوه های حکمرانی بیشتر باشد، حاصل آن میزان رضایت مردم از حکمرانی جامعه است. بر همین اساس دکتر پزشکیان رئیس جمهور، مرکز ثقل پذیرش مسئولیت در حکومت و همچنین موفقیت در عملکرد حکمرانان را منوط به میزان رضایت مردم از دولت و شیوه های حکمرانی می داند و میزان و شاخص حکمرانی را "رضایت مردم" اعلام نموده است و به طور دائم و مستمر بر این مهم پافشاری و اصرار دارند و این رویکرد خود را مستند به نامه امام علی (ع) به حضرت مالک اشتر می دانند. آنجا که حضرت می فرمایند: 

"ای مالک مهربانی، به مردم و دوست داشتن آن ها و لطف در حق ایشان را شعار دل خود ساز. چونان حیوانی درنده مباش که خوردنشان را غنیمت شماری، زیرا آنان (مردم) دو گروهند یا در دین با تو برادرند و یا در آفرینش با تو برابر. باید که محبوب ترین کارها در نزد تو، کارهایی باشد که با میانه روی سازگارتر و با عدالت دم سازتر و خشنودی مردم را در پی داشته باشد؛ زیرا خشم توده های مردم، خشنودی نزدیکان را زیر پای بسپرد و حال آن که خشم نزدیکان اگر توده های مردم از تو خشنود باشند، ناچیز گردد"

مطالعات، تحقیقات و بررسی ها نشان می دهد که میزان رضایت مردم از شیوه های حکمرانی قابل قبول نبوده و موجب نگرانی است؛ زیرا وقتی اکثریت مردم شیوه های موجود حکمرانی را قبول ندارند، باید چاره اندیشی و تجدید نظر اساسی در مناسبات بین مردم و حکومت نمود. در تحقیقات ملی ارزش ها و نگرش های ایرانیان (آبان ماه سال 1402) این نتایج حاصل شده است. بالای 57% از مردم معتقدند که در نظام سیاسی ایران همه مردم و گروه ها از نگاه یکسانی برخوردار نیستند و یا 50% مردم معتقدند که حکومت به همه مردم به یک چشم نگاه نمی کند و یا بیش از 51% مردم معتقدند که قانون در مورد همه یکسان اجرا نمی شود و تبعیض آمیز است و یا بالای 70% مردم به سیاستمداران کشور بی اعتماد هستند.

همچنین براساس آخرین گزارش صندوق بین المللی پول میزان رضایت مردم از زندگی در ایران از 8، عدد 4.8 است و ایران رتبه 101 را در میان کشورهای جهان دارد.

بنابراین باید قبول نماییم میزان رضایت مردم از شیوه های حکمرانی در کشور در وضعیت هشدار قرار دارد؛ اما چه باید کرد؟ بی مناسبت نیست ابتدا تعریفی از رضایت مردم و سپس مولفه ها و شاخص های جلب رضایت مردم بیان گردد تا درک مشترکی و آنگاه چاره ای اندیشیده شود.

 رضایت یعنی چه: رضایت (consent) در لغت به معنای خشنودی و خرسندی است؛ اما در اصطلاح حقوق، رضایت به معنای تمایل طبیعی و خواست نفسانی در شرایط عادی و بدون اجبار و اکراه می‌باشد. در حقوق جزا، اجازه و اذن آگاهانه و توأم با آزادی شخصی یک فرد جهت انجام عملی علیه او، مانند تجاوز به سلامت و جان و مال و حیثیت او را رضایت گویند. از سوی دیگر رضایت اصطلاحی مهم در فلسفه سیاسی است، در فلسفه سیاسی، رضایت حکومت‌شوندگان به معنی این است که مشروعیت و حق طبیعی یک حکومت در استفاده از قدرت به رضایت مردم جامعه بسته ‌است. نظریه رضایت در طول تاریخ معمولاً در تضاد با نظریه حق‌الهی پادشاهان قرار داشته و استعمارگری را نفی می‌کند. در ماده 21 اعلامیه جهانی حقوق بشر آمده است:" اراده مردم می‌بایست اساس حاکمیت دولت باشد؛ چنین اراده‌ای می‌بایست در انتخاباتی حقیقی و ادواری اعمال گردد که مطابق حق رأی عمومی باشد که حقی جهانی و برابر برای همه است. رأی‌گیری از افراد می‌بایست به صورت مخفی یا به طریقه‌ای مشابه برگزار شود که آزادی رأی را تأمین کند".

معروفترین ﻧﻈﺮﻳﻪ درخصوص رضایت منسوب به  فیلسوف معروف انگلیسی ﺟﺎن ﻻک می باشد. ﻣﺪﻋﺎی اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ "ﻧﻈﺮﻳﻪ رﺿـﺎﻳﺖ" ﻣﺸﻬﻮر ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ، ﺑﻪ اﺟﻤﺎل اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ "ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ و اﻟـﺰام ﺷـﻬﺮوﻧﺪان ﺑـﻪ اﻃﺎﻋﺖ از آﻧﻬﺎ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ رﺿﺎﻳﺖ اﻳﺸﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ و ﻗـﻮاﻧﻴﻦ و ﻗﺮاردادﻫـﺎﻳﺶ اﺳﺖ".

مولفه ها و شاخص های رضایت مردم در حکمرانی کدامند: 

مطالعات و تحقیقات ملی و بین المللی بالاخص مطالعات تفصیلی که در بانک جهانی انجام شده نشان می‌دهد که مولفه های اصلی رضایت مردم، همان مولفه های کلیدی "حکمرانی خوب" است. بر همین اساس به اجمال مولفه ها و شاخص های کلیدی که موجب "رضایت مردم" در حکمرانی خواهد شد، به شرح زیر بیان می شود.

1) حاکمیت قانون: حکومت آنگاه موجب رضایت مردم است که همگان در برابر قانون از حقوق مساوی برخوردار باشند و قانون در مقام اجرا خودی و غیرخودی نشود و از دور زدن قانون به بهانه های مختلف پرهیز شود. آنچه به عنوان شاخص های اصلی در حاکمیت قانون می توان بیان نمود، عبارتند از: کیفیت قوانین و مقررات، پرهیز از تخلفات در قوانین و مقررات و همچنین شایسته سالاری یعنی قرار گرفتن انسان ها در جای مناسب. میزان پایبندی حاکمان به قانون از شاخص های رضایت بخشی مردم است. مطالعات و بررسی ها نشان می دهد که علیرغم برخورداری ساختار جمهوری اسلامی از قانون اساسی موثر و جامع؛ اما التزام به قانون اساسی در حکمرانی بسیار پایین است، تا جائی که مهمترین شعار انتخاباتی آقای دکتر پزشکیان بعداز 45 سال ازعمرقانون اساسی اجرای قانون بوده است. بد نیست بیان شود که میزان پایبندی دولت قبل به برنامه ششم فقط 30% بوده است.

2) شفافیت: شاخص های اصلی شفافیت عبارتند از: شفافیت و اعتماد، شفافیت اطلاعات، برنامه ریزی شفاف و صدور مجوز، باز بودن و شفافیت فرآیند های سیاسی، لزوم پرهیز از کذب و وعده های کذب.

بر اساس گزارش سازمان شفافیت بین‌الملل از وضعیت ادراک از فساد کشورهای جهان در سال ۲۰۲۳، کشور ایران در رتبه ۱۴۹ از ۱۸۰ کشور قرار دارد و یا سازمان بین‌المللی همکاری‌های بودجه‌ای ((IBP در رده‌بندی سال 2019 رتبه ایران را 92 بین 118 کشور اعلام نموده است.

3) ثبات سیاسی و فقدان خشونت: اهم شاخص های ثبات سیاسی عبارتند از: مبارزه با فساد و تبعیض، افزایش صداقت، اصلاح ساختارهای سیاسی، آزادی افراد و احزاب مخالف، برنامه ریزی راهبردی و توسعه. کمترین میزان ثبات سیاسی ایران در سال 1391 و بیشترین آن مربوط به سال 1379 می باشد.

4) کارایی و اثربخشی دولت: که شاخص های اصلی آن عبارتند از: رضایت مردم و کارکنان از خدمات، توجه به هزینه ها در ارائه خدمات، کارایی فرایندهای اجرایی، توجه به هزینه ها و درآمدها در فعالیت ها، کاهش هزینه ها و افزایش راندمان در اجرای امور، تقویت بهره وری.

در پیمایش ارزش ها و نگرش های ایرانیان میزان رضایت و اعتماد از کارایی و عملکرد دولت فقط 25%، قوه قضائیه حدود 40% و قوه مقننه حدود 20 % اعلام شده است. 

5) کنترل فساد: مبارزه با فساد و تبعیض، اعمال روش ها و سیاست های ضد فساد اداری، کنترل و کاهش فساد در عمل و نظارت دقیق بر اجرای قوانین و مقررات اهم شاخص های کنترل فساد است.

جالب است بدانیم که رتبه ایران در کنترل فساد از میان 179 کشور در سال 2020 میلادی رتبه  149 می باشد.

6) پاسخگویی: لزوم پاسخگویی و نظارت پذیری حکومت به مردم، دولت های پاسخگو و کارآمدتر، پاسخگویی حکومت به مطالبات مردمی، اعتمادسازی و حق اظهارنظر مردم و پاسخگویی حکومت از جمله شاخص های حکمرانی خوب است.

براساس آخرین گزارش بانک جهانی رتبه ایران در پاسخگویی از میان 207 کشور دارای رتبه 185 می‌باشد.

7) احترام به جایگاه و توسعه انسانی: که شاخص های قابل سنجش آن عبارتند از: احترام به حقوق بشر و حقوق انسانی، برنامه برای توسعه و پیشرفت جامعه، توجه به تعالی انسان، توسعه ظرفیت ها و رشد و تعالی مستمر، استقلال و عزت انسان ها.

رتبه ایران در توسعه انسانی در میان 193 کشور جهان دارای رتبه 77 می باشد که تنها شاخصی است که ایران در میان کشورهای دارای توسعه انسانی با رتبه بالا قرار گرفته است.

8) مشارکت و اجماع محوری (تفاهم ملی): هر میزان مشارکت مردم در تعیین سرنوشت خود افزایش یابد، به همان میزان رضایت مردم از حکمرانی بهبود خواهد یافت و مهمترین شاخص های قابل سنجش و ارزیابی مشارکت عبارتند از: مشارکت موثرتر همه گروه های جامعه، تعامل و ارتباط قوای سه گانه، بهبود روابط مردم و حکومت، همگرایی و هم افزایی بین ارکان حکمرانی، توسعه دموکراسی و همکاری و استفاده از توان ظرفیت های موجود و جلب مشارکت حداکثری مردم در امور حکمرانی. شاید مستندترین میزان مشارکت مردم در حکمرانی، حضور مردم در انتخابات ریاست جمهوری خرداد ماه 1403 بوده است که بیش از 50 درصد مردم در انتخابات شرکت نکردند؛ یعنی حداقل نیمی و حداکثر تا 80 درصد مردم از حکمرانی موجود رضایت ندارند.

اینجاست که موضوع تفاهم ملی و اجماع محوری از طریق گسترش مشارکت مردم و بهبود روابط مردم و حکومت، تعامل و ارتباط موثر قوای سه گانه با هم می تواند به بهبود رضایت مردم بیانجامد.

9) کیفیت خدمات عمومی: دولت خدمتگذار مردم است و می تواند با ارائه خدمات با کیفیت به مردم موجب افزایش رضایت مردم شود و شاخص های قابل سنجش آن عبارتند از: افزایش کیفیت خدمات، بهبود ارائه خدمات عمومی و ارائه خدمات به شیوه ای کارآمد و موثر.

10) اخلاق محوری: از دیگر مولفه های جلب رضایت مردم در حکمرانی، اخلاق محوری و رعایت سلوک و اخلاق حرفه ای است. سوء استفاده نکردن از پست و مقام، توجه به ارزش های انسانی و اخلاقی، توجه و رعایت حقوق ذینفعان بالاخص محرومان و نیازمندان، تکریم ارباب رجوع و خدمت بی منت به مردم از جمله شاخص های اخلاق محوری است.

بنابراین دولت آقای پزشکیان چنانچه بخواهد وعده هایش در مورد جلب رضایت مردم محقق شود، باید همه ارکان دولت را مکلف نماید که ضمن ارزیابی مولفه های دهگانه مذکور بر اساس شاخص های اعلام شده وضعیت خود را تطبیق و در یک دوره زمانی سالیانه عملکرد، زیرمجموعه های خود را رصد و پایش نموده و گزارش آن را مکتوب برای مردم منتشر نمایند. دولت مدعی اخلاق حکمرانی باید خود جلودار مولفه های حکمرانی خوب باشد تا بتواند رضایت مردم را که مهمترین شاخص هر حکومت است به دست آورد و به قول آقای جان لاک ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ و اﻟـﺰام ﺷـﻬﺮوﻧﺪان ﺑـﻪ اﻃﺎﻋﺖ از آﻧ ﻬﺎ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ رﺿﺎﻳﺖ اﻳﺸﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ و ﻗـﻮاﻧﻴﻦ و ﻗﺮاردادﻫـﺎﻳﺶ اﺳﺖ. در غیر این صورت، این وعده ها در حد حرف باقی خواهد ماند.

--------------------------------------------------------------------------------

* عضو هیات علمی دانشگاه فرهنگیان