دکتر پزشکیان رییس جمهور طی ماه های گذشته ضمن بیان مستمر این دغدغه ها و نگرانی های ملی برموضوع ضرورت اعتماد آفرینی بین مردم و حاکمیت و بین مسئولان و همه ارکان نظام برای حل این معضل مزمن اجتماعی و سیاسی تاکیدات فراوانی داشته و راه برون رفت حکومت ازشرایط موجود را جلب اعتماد و رضایت مردم دانسته اند.
مفهوم اعتماد آفرینی یکی از ارزش های مهم حکم رانی اخلاقی است که موجب همکاری وهمدلی مردم با هم و حکومت می گردد و چنانچه اعتماد میان مردم و میان مردم و حاکمیت آسیب ببیند فروپاشی اجتماعی رخ می دهد امری که توسط برخی ازصاحبان اندیشه برای شرایط فعلی جامعه ایران توصیف گردیده وشوربختانه تحقیقات وپژوهش های ملی هم موید این حقیقت تلخ است
درپیمایش ملی ارزش ها ونگرش های ایرانیان که درآبان سال 1402 منتشر گردید حقایق نگران کننده از موضوع اعتماد درجامعه به دست آمده ازجمله میزان بی اعتمادی مردم نسبت به سیاست مداران بالای 70 درصد ، به کارایی دولت 70 درصد ،به کارایی مجلس 75 درصد به کارایی قوه قضائیه 65 درصد به صدا و سیما بالای 60 درصد و به رسانه های داخلی بالای 65 درصد بی اعتمادند ومهم تر از همه میزان بی اعتمادی مردم نسبت به یکدیگر بالای 80 درصد است درنتیجه هم اعتماد افقی (اعتماد بین شهروندان) و هم اعتماد عمودی ( اعتماد میان ملت وحاکمیت ) متزلزل است .
ازسوی دیگر گسترش فقر ، احساس بی عدالتی وتبعیض ، اختلاف طبقاتی ، افزایش بیکاری ، تورم وگرانی لجام گسیخته ،گسترش بزه کاری های اجتماعی و هویتی و بالاخره از دست دادن نظام های حمایتی اعم از نظام های سیاسی،اجتماعی،اقتصادی،فرهنگی و هویتی زمینه فروپاشی را مهیا وجامعه را به سقوط نزدیک می سازد .
دکتر پزشکیان رییس جمهور طی ماه های گذشته ضمن بیان مستمر این دغدغه ها و نگرانی های ملی برموضوع ضرورت اعتماد آفرینی بین مردم و حاکمیت و بین مسئولان و همه ارکان نظام برای حل این معضل مزمن اجتماعی و سیاسی تاکیدات فراوانی داشته و راه برون رفت حکومت ازشرایط موجود را جلب اعتماد و رضایت مردم دانسته اند. برهمین اساس لازم است یک عزم عمومی برای بازگشت اعتماد به جامعه فراهم گردد نکاتی که می تواند درک مشترکی را از این ارزش اخلاقی فراهم آورد دراین یاداشت بیان گردیده امید است این سلسله یادداشت ها گامی برای توسعه حکمرانی اخلاقی درایران عزیز ما دردولت کریمه دکتر پزشکیان مهیا نماید :
1- مفهوم اعتماد :اعتماد را به صمیمیت و دوستی فعالانه دو طرف می دانند و برخی دیگر اعتماد را ایجاد اطمینان و امنیت روانی بیان می دارند عنصر مهم در مفهوم اعتماد نسبت بین دو امر است اما این نسبت می تواند بین من و من )ارتباط درون شخصی( و یا من با دیگران و یا حکومت باشد وقتی من به خود یا فرد دیگری و یا حاکمیت اعتماد می کنم در واقع از عملکرد خود یا وی درخصوص خودم احساس اطمینان و امنیت دارم به عبارت دیگر اعتماد یک امر دوطرفه است و رضایت دو طرف موجب اعتماد آفرینی می شود و درحکم رانی اخلاقی رابطه خوب حکم رانان با مردم موجب اعتماد آفرینی خواهد شد .
2- اعتماد آفرینی اصیل : البته باید بین اعتماد آفرینی واقعی باید اعتماد پنداری تمایز قائل شد زیرا اعتماد آفرینی اصیل و واقعی،پایدار ، عمیق ، مستمر ودائمی است اما اعتماد پنداری امری موقت،ناپایدار وکاذب است و پس از مدتی شک و تردید،بدبینی و بی اعتمادی جای آن را می گیرد. ما درادوار گذشته هر دو رویکرد را درحکم رانی تجربه وآزموده ایم دولت سید محمد خاتمی دردوران اصلاحات همه اهتمام خود را مصروف به آن داشت که با مردم خود و جهان صادق باشد و دروغ نگوید و این امر موجب اعتماد مردم و جهان به دولت اصلاحات و موجب رونق اقتصادی و اجتماعی کشور شد اما در رویکرد دوم دردولت هزاره سوم اعتمادپنداری جایگزین اعتماد آفرینی شد ودروغ گویی جای صداقت را گرفت و برسرمردم و درتعامل باجهان و روابط بین الملل آن رفت که هنوز درحال پرداختن هزینه های سنگین آن هستیم. بنابراین اعتماد آفرینی اصیل وپایدار مهم ترین و فوری تری نیاز جامعه امروز ماست .
3- حال پرسش نخست این است که عوامل اعتماد آفرینی چگونه است ؟ و یا اصولا" اعتماد آفرینی از کجا باید آغاز شود ؟ برای ایجاد رابطه آسان ودرست با دیگران و یا حکومت با مردم ازکجا باید شروع کنیم ؟ مطالعات وبررسی های نشان می دهد چند عامل مهم موجب اعتماد آفرینی است مهم ترین و اولین عامل اعتماد آفرینی صداقت وپرهیز از دروغ گویی است اصلی که به درستی توسط آقای دکترپزشکیان بر انجام آن متعهد وملتزم است دومین عامل خیرخواهی است باید فرد وجامعه باورنماید که دولت خیرخواه مردم است تا زمینه پذیرش و اعتماد در افراد فراهم گردد ومردم درتصمیمات دولت را یاری و پشتیبانی نه آن که علیه دولت شورش نمایند طی سال های گذشته تصمیماتی ازسوی دولت ها اتخاذ شده مثل طرح صیانت ، قانون حجاب اجباری ، افزایش قیمت بنزین ، طرح رتبه بندی معلمان ، قانون همسان سازی حقوق بازنشستگان و.. به دلیل فقدان اعتماد مردم به خیرخواهی دولت علی رغم هزینه های فراوان موجب اعتراضات گسترده اجتماعی و نارضایتی عمومی شد.عوامل دیگری همچون رفتار عادلانه حاکمیت با مردم و پرهیز از تبعیض در قوانین و رفتار ،هنرخوب گوش کردن و توجه به نیازهای مردم و ترجیح منافع ملی بر منافع فردی ،گروهی و جناحی می تواند به افزایش اعتماد مردم و دولت موثرباشد.
4-بی اعتمادی عمومی درجامعه ازکجا حاصل می شود ؟
ابتدا باید دانست که بی اعتمادی درجامعه علت نیست بلکه معلول ضعف های عملکردی و شرایط نابسامان اقتصادی ، سیاسی ، اجتماعی و اخلاقی است و بی اعتمادی ناشی از بحران مدیریت درجامعه است اما ازکجا حاصل می شود مطالعات وتحقیقات نشان میدهد که سه مولفه زیرعوامل اصلی بی اعتمادی درجامعه ایران درشرایط فعلی محسوب می شوند:
مولفه اول - قانون گریزی مسئولان ومدیریت جامعه ورفتارهای فراقانونی . ( پیش بینی ناپذیری )
مولفه دوم - نابرابری های اقتصادی،اجتماعی ، سیاسی ، قومی وجنسیتی .( تبعیض وبی عدالتی )
مولفه سوم - رواج ناراستی های اخلاقی و دینی همچون،دروغ و بدعهدی،ریا و تظاهر ، فساد وکلاهبردای( بداخلاقی وبدعهدی ).
مولفه اول : قانون گریزی مطالعات نشان می دهد بین مسئولیت گریزی و بی اعتمادی رابطه معنی داری وجود دارد.یکی ازدلایل قانون گریزی مسئولیت ناپذیری است و مسئولیت ناپذیری،پیش بینی ناپذیری را به دنبال دارد متاسفانه یکی از نارسایی های اساسی درحکم رانی جاری پیش بینی ناپذیری مدیریت مسایل اساسی درکشور است واین پیش بینی ناپذیری اختصاص به دولت ندارد بلکه رفتارهای پیش بینی ناپذیر دراغلب ارکان حکم رانی بیداد می کند و علی رغم ادعای قانون گرایی درکشور ، رفتارهای غیرقانونی درهمه سطوح به صورت گسترده رواج دارد و این موجب پیش بینی ناپذیری حکم رانی درایران و درنتیجه موجب بی اعتمادی شده است. براساس "پیمایش جهانی ارزش ها" ایران با حدود 15 درصد اعتماد جز کشورهای " کم اعتماد" درجهان است واین رقم واقعا" نگران کننده است و درشرایطی که برخی از کشورها همچون کشورهای اسکاندیناوی و چین و هلند با اعتماد بالای 60 درصد ازکشورهای گروه " پراعتماد " محسوب می شوند و درپایین ترین گروه ها کشورهای افریقایی درحال جنگ ونزاع هستند که میزان اعتماد به انها کمتر از10درصد است .
اعتماد، فرزندپیش بینی پذیری است و هر میزان نرخ پیش بینی پذیری جامعه بیشتر باشد اعتماد هم افزایش خواهد یافت.والبته آن گاه می توان پیش بینی پذیری درجامعه را افزایش دادکه مسئولیت پذیری درمیان حکم رانان افزایش یابد و مسئولیت پذیری فقط درچارچوب قانون ورفتار قانونی متجلی می شودولاغیر.
مولفه دوم : تبعیض وبی عدالتی است که موجب کاهش اعتماد و سرمایه اجتماعی می شود درپیمایش ملی ارزش ها و نگرش های ایرانیان (سال 1402) نابرابری مردم ازنگاه حکومت بالای 70 درصد، بی عدالتی سیاسی (عدم برخورداری مردم ازحقوق یکسان) بالای 70 درصد بی عدالتی قضایی بالای60 درصد تبعیض دراجرای قانون بالای 75 درصد تبعیض میان قومیت ها بالای 70 درصد تبعیض جنسیتی بالای 65 درصد و رانت و فساد پارتی بازی بالای 75 درصد از نظر مردم درجامعه وجود دارد با این کدهای تلخ رفتاری در عمل جامعه و اعتماد متقابل گسسته است و کاهش اعتماد سیاسی درجامعه موجب افزایش ناامیدی و بی عملی سیاسی شهروندان ، سوء ظن به تصمیم های حاکمیتی و کاهش همبستگی ملی را به دنبال دارد .
مولفه سوم : بداخلاقی وبدعهدی است که طی سال های گذشته توانسته ازدرون هویت جامعه را متزلزل نماید و موجب کاهش سرمایه اجتماعی شود رواج دروغ و ریا وتظاهر ،بی احترامی به حقوق مردم به ویژه زنان وجوانان ، تقسیم بندی مردم به خودی و غیرخودی ، رواج خشونت و برخوردهای قهری با منتقدان و معترضان ، بدعهدی های مستمر ، گفتار درمانی ، دادن وعده های بدون پشتوانه ، بی هویت نمودن جامعه از ارزش های اصیل دینی و اسلام رحمانی و ترویج اسلام مناسکی واستفاده ابزاری ازدین وارزش-ها ی الهی و ترویج خرافات ازجمله مواردی است که بی اعتمادی اخلاقی مردم را به دنبال داشته است .
5-اینک مهم ترین پرسش این است که چه باید کرد و راه های بازگشت اعتماد به جامعه چگونه است؟خوشبختانه باید اذعان نمود که رویکردهای آقای دکترپزشکیان درحکم رانی معطوف به برطرف کردن این عوامل است او با درک درست شرایط اجتماعی ، اقتصادی،اخلاقی و فرهنگی جامعه و تشخیص ریشه های بی اعتمادی فراگیر درجامعه ، با اندیشه وگفتار ورفتار و منش اخلاقی مسیرحکم رانی اخلاقی را مهیا می کند.
سرمایه اصلی او دراین میان ازیک سو صداقت و راستگویی ،پای بندی به عهد و میثاق
خود بامردم و ازسوی دیگر مدیریت وبه کارگیری همه ظرفیت های ملی حکم رانی با
توجه به جایگاه و اختیارات وارتباطات گسترده رییس جمهور، برای اعتماد آفرینی است دکتر پزشکیان با آگاهی کافی بر روی هرسه مولفه یعنی تکیه بر قانون به عنوان مبنای میثاق و تفاهم ملی ( سند چشم انداز،سیاست های کلی ابلاغی،قانون برنامه هفتم ) به جای قانون گریزی و اهتمام به رفع تبعیض های نابرابر قومی ، جنسیتی،ملی ( ایران برای همه ایرانیان ) ، سیاسی ، اقتصادی و علمی دربرابر مولفه تبعیض و بی عدالتی و اولویت بخشیدن به صداقت و راست گویی و متعهد به عهد و پیمان درانجام تعهدات و مسئولیت پذیری نسبت به انجام شایسته تعهدات به جای بداخلاقی و بدعهدی مسیر اعتمادسازی را هموار می سازد.
وبا تاکید بر شایسته سالاری ، پاک دستی وکارآمدی و تکیه برعلم وتجارب جهانی دولت وفاق ملی را درمسیر هموارنمودن آشتی ملی و اعتماد همگانی راهبری نماید.
سفر تاریخی دکتر پزشکیان به کشورعراق ،اقلیم کردستان ، شهرهای سلیمانیه و بصره وعلاقه مندی وافر و دل تنگی او به تجدید عهد با مولای متقیان در نجف اشرف را باید درهمین چارچوب تفسیرنمود وآن را شاهدی برمسیر دشوار و در عین حال شیرین اعتماد افرینی دانست و به طور یقین چنان چه توفیق یار او باشد وهم راهی وهم کاری همه ارکان حکم رانی درعمل واقع گردد امید می رود که زمینه برای بازگشت اعتماد افقی و عمودی جامعه که مهم ترین عامل سازنده مشروعیت و پایداری سیستم سیاسی است درسطح داخل وبین الملل فراهم شود اعتماد میان ملت و دولت و اعتماد جهان برای همکاری با ایران یکی از بخش های مهم سرمایه اجتماعی است زمانی که اعتماد دوسویه حاصل شود بسیاری از امور با هم دلی وهم راهی مردم تسهیل و هزینه انجام آن کاهش و مردم و دولت ونظام حکم رانی پشت یک هدف مشترک خواهند ایستاد وراه سربلندی وموفقیت را طی خواهند نمود.
----------------------------------------------------------------------------------------
*عضو هیات علمی دانشگاه فرهنگیان
