استاد تاریخ دانشگاه تهران: اولین نفری که پیامبر(ص) رسالتش را با او در میان گذاشت یک زن بود/ مشورت پیامبر(ص) با زنان جنبه فانتزی و کارتونی نداشت

نشست تخصصی «مشارکت اجتماعی زنان در عصر نبوی»، در بزرگداشت خدمات و یادبود مرحومه فریده ماشینی و مرحوم دکتر صادق آیینه‌وند یکشنبه 31 اردیبهشت 1402 توسط مؤسسه مطالعات و تحقیقات زنان برگزار شد.

به گزارش خبرنگار جماران، سید احمدرضا خضری در این نشست با اشاره به اینکه دکتر صادق آیینه‌وند بخش زیادی از عمر خودش را برای اعتلای نام و جایگاه دانش تاریخ صرف کرد و در این زمینه زحمات فراوانی متحمل شد، گفت: امروز بحثی برای طرح انتخاب شده به نظرم در شرایط کنونی جامعه ما از مباحث قابل توجه و ضروری باشد؛ یعنی بحثی درباره «مشارکت اجتماعی زنان در عصر نبوی» به عنوان یک الگو و نمونه برای زمان ما و اجرای آن در هر عصر و دوره دیگری.

استاد تاریخ دانشگاه تهران افزود: به هر حال جامعه ما اسلامی است و همواره خودش را تابع و پیرو سنت پیامبر اکرم(ص) و روش آن حضرت و به طور کلی سنت‌های اسلامی می‌داند. بنابر این، هرگونه برنامه‌ریزی و اقدام درباره جامعه زنان که نیمی از جامعه انسانی را تشکیل می‌دهند، بدون توجه به این بخش از کار که به هر حال یک بخش بنیادی و اساسی درباره شیوه تفکر و عمل در مورد زنان به شمار می‌آید، بی نتیجه می‌ماند.

وی تأکید کرد: رویکرد بنده به این بحث تاریخی است و به هیچ وجه مبتنی بر رویکردهای مذهبی، فقهی و یا کلامی نخواهد بود. البته این بحث از همه این رویکردها قابل پیگیری و بحث است اما من بر حسب تخصص و حوزه کاری خودم، رویکردی تاریخی به این بحث خواهم داشت. یعنی من با مراجعه به منابع، مآخذ و پژوهش‌های تاریخی این بحث را دنبال کرده و خدمت شما مطرح می‌کنم. البته برای تحلیل مباحثم و تبیین و روشنگری درباره برخی سخنانم قطعا از آیات قرآن کریم یا احادیث کمک خواهم گرفت ولی باز به معنای این نیست که رویکرد من به بحث غیر تاریخی است.

خضری اظهار داشت: در زمان پیامبر اکرم(ص) شرایطی برای زنان وجود داشته که پیامبر اکرم(ص) به خوبی آن شرایط را درک کرده و با توجه به آن شرایط در تمامی اموری که امکان‌پذیر بوده زنان را مشارکت اجتماعی داده است. بنابر این اگر فرض کنید در 1400 سال بعد، که زمان ما باشد، شرایط تغییر کرده و یک سری الزامات و توقعات جدید پیش آمده، باید مدیران، مسئولان، پیشوایان و رؤسای ما بتوانند سیره و رفتار پیامبر اکرم(ص) را الگو قرار دهند و بر اساس آن برای این روزگار نسخه امروز را بپیچند.

وی گفت: ما برای هرگونه بحث درباره جایگاه زنان در دوران اسلامی و یا مشارکت آنها در عصر نبوی نیاز داریم که جایگاه زنان و شرایط آنها در دوره پیش از اسلام هم بدانیم. اگر ما آن را ندانیم چه بسا به این نکته نرسیم که اساسا پیامبر اکرم(ص) چه کارهایی در حق زنان انجام داده یا اسلام چه چیزی برای زنان فراهم کرده است. دوره پیش از اسلام در میان اعراب جاهلی حتی از نظر خلقت نگاهی به زنان وجود داشت که نشان می‌دهد جامعه عربی اساسا زن را پایین‌تر از مرد می‌دانست و با تسامح می‌گفت که خداوند زن را برای خدمت به مرد آفریده است.

استاد تاریخ دانشگاه تهران یادآور شد: در جامعه عربی پیش از اسلام زنان از بسیاری از حقوق اولیه خودشان هم محروم بودند. مثلا در بحث ازدواج هیچ حق انتخابی برای زن وجود نداشت و همچنین زن اساسا هیچ حقی برای انتخاب محل زندگی یا شغل خودش نداشت. تمام اینها مبتنی بود بر انتخابی که از سوی مردان برای زنان صورت می‌گرفت؛ بر اساس جامعه مردسالاری که در جامعه عربی آن روزگار وجود داشت. در مسائل و حقوق اجتماعی هم موضوع بهتر از این نبود و با توجه به نگاه مردسالارانه‌ای که در جامعه عربی وجود داشت، زنان از حقوق اولیه اجتماعی خودشان بهره‌مند نبودند. چرا که جامعه مردسالار آن دوران نگاه کالایی به زن داشت و بخشی از دارایی مرد به حساب می‌آمد.

وی ادامه داد: قرآن کریم چندین بار بحث زنده به گور کردن دختران را مطرح می‌کند و می‌فرماید «بِأَیِّ ذَنۢبٖ قُتِلَتۡ». در جای دیگر قرآن می‌فرماید «وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلَاقٍ» یعنی فرزندانتان را از ترس گرسنگی نکشید؛ و اشاره به زنده به گور کردنی دارد که عرب‌ها از ترس گرسنگی انجام می‌دادند. اما مورد دیگری که خیلی مشخص قرآن کریم به آن اشاره می‌کند آیه‌ای است که می فرماید «وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثَى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ کَظِیمٌ یَتَوَارَى مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ مَا بُشِّرَ بِهِ أَیُمْسِکُهُ عَلَى هُونٍ أَمْ یَدُسُّهُ فِی التُّرَابِ أَلَا سَاءَ مَا یَحْکُمُونَ». اگر به عربی بشارت می‌دادند که دختری برای تو متولد شده ناراحت می‌شد و می‌گفت او را در خاک پنهان کنم و بعد خداوند در ادامه می فرماید چه بد داوری در این مورد می‌کردند.

خضری با تأکید بر اینکه وضعیت زنان در دوران پیش از اسلام از بد هم بدتر بود، گفت: اگر شرایط زنان در جامعه عربی را با روم، یونان یا مصر آن روز مقایسه کنیم، آن وقت خواهیم دید که در سرزمین‌های دیگر هم بعضا وضعیتی مطلوب در مورد زنان وجود ندارد. یعنی این طور نیست که مثلا تصور کنیم رومیان و هندی‌ها وضعیت مطلوبی برای زنان داشتند. متأسفانه در خیلی جاها چه از نظر اندیشه‌ای و چه از نظر عمل، وضعیت بد بود. شاید بتوان گفت یکی از بدترین اندیشه‌ها در مورد جایگاه زن از یونان عهد فلاسفه برخاسته است. یعنی از یونان عهد فلاسفه نگاه‌ها و داوری‌های بسیار منفی نسبت به زن وجود داشته است.

وی در خصوص جایگاه زنان در دوره پیامبر اکرم(ص) نیز اظهار داشت: اولا باید بگوییم به هر حال پیامبر اکرم(ص) فرستاده خدا بود و قطعا این فرستاده خدا در تصمیم‌گیری‌های خودش در مورد زنان و اقداماتی که در مورد مشارکت اجتماعی زنان انجام می‌داد، بدون پشتوانه قرآن و نگاهی که خداوند به این موضوع داشته، اقدامی نمی‌کرده است. می‌توانیم بگوییم دوران 23 ساله نزول آیات قرآن کریم که به عبارتی قرآن را در عرصه تاریخ جلوه‌گر می‌کند، به گونه‌ای قابل مطالعه است و در این زمینه باید در نظر گرفته شود.

استاد تاریخ دانشگاه تهران یادآور شد: در اسلام زن از نظر خلقت کاملا برابر با مرد است؛ آنجایی که خداوند می‌فرماید «إِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ». در پذیرش وحی آیا پیامبر می‌گوید اول باید جایگاهی در میان مردان پیدا کنم و بعد به سراغ زنان بروم؟! پیامبر اکرم(ص) در یک امر طبیعی و منطقی این طور نیست که زنان را کنار بگذارد و مسأله بعثت را با مردان در میان بگذارد و این قضیه را اولین بار با حضرت خدیجه(ع) در میان  می‌گذارد و ایشان دین اسلام را می‌پذیرد.

وی افزود: یکی از چیزهایی که مورد تأکید بوده این است که پیامبر اکرم(ص) جایگاه ویژه‌ای در بیعت کردن برای زنان قرار داده است. یعنی وقتی از مردان تعهد می‌گیرد که با این شرایط اسلام را بپذیرند، عین همان را در مورد زنان اجرا می‌کند و جالب‌تر اینکه قرآن کریم بر این موضوع تأکید می‌گذارد و در آیه 12 سوره ممتحنه می‌فرماید «یٰۤاَیُّهَا النَّبِیُّ اِذَا جَآءَکَ الْمُؤْمِنٰتُ یُبَایِعْنَکَ عَلٰۤى اَنْ لَّا یُشْرِکْنَ بِاللّٰهِ شَیْــٴًـا وَّ لَا یَسْرِقْنَ وَ لَا یَزْنِیْنَ وَ لَا یَقْتُلْنَ اَوْلَادَهُنَّ» به پیامبر(ص) می‌فرماید از زنان هم بیعت بگیر، همان طوری که از مردان بیعت گرفتی.

خضری تأکید کرد: نکته جالب در گسترش اسلام این است که تعداد زنانی که مسلمان می‌شوند کم از مردان نیست و در مواردی حتی تعداد زنان بیشتر از مردان شد. یعنی زنان گام به گام با مردان اسلام را می‌پذیرفتند و خیلی جالب است در این مسیر مقاومت و همراهی زنان تا جایی است که نخستین کسی که در پای تبلیغات دینی جان خودش را فدا کرد یک زن بود. یعنی نخستین کسی که مسلمان شد یک زن بود و نخستین کسی که جان خودش را فدای اسلام کرد و در این راه رسید یک زن به نام سمیه بود. به این ترتیب می‌توانیم بگوییم زنان در  بحث‌های مشارکت اجتماعی و همراهی با پیامبر اکرم(ص) هیچ کوتاه نیامدند.

وی افزود: به نظر من نکته بسیار مهم دیگر در بحث مشارکت‌های اجتماعی زنان در دوره پیامبر اکرم(ص)، بحث مشورت گرفتن از زنان است. بحثی که بسیار غلط و نادرست در جوامع ما رایج شده این است که «با زنان مشورت و مخالف آن عمل کنید». چنین چیزی در فرهنگ دینی، اسلامی و  قرآنی وجود ندارد و اگر هم چنین روایاتی آمده مطمئن باشید که جعلی هستند و یا پذیرش آنها بسیار دشوار است و باید در مورد آنها بسیار حساس و مشکوک بود؛ برای اینکه ما از قرآن و سنت پیامبر(ص) مستند داریم.

استاد تاریخ دانشگاه تهران تصریح کرد: در ماجرای صلح حدیبیه پیامبر از مسلمانان خواست که به نشانه پایان ماجرا قربانی کنند و موهای سرشان را بتراشند و مسلمانان این کار را انجام ندادند. پیامبر(ص) با همسرش ام سلمه مشورت کرد و ام سلمه گفت این کار را عمل کن؛ پیامبر(ص) قربانی کرد و موهای سرش را تراشید و مسلمانان یکی پس از دیگری این کار را انجام دادند. یعنی پیامبر نظر ام سلمه، یک زن را به نظر خیلی آدم‌های دیگر ترجیح داد. پس مشورت کردن جنبه فانتزی و کارتونی نداشت که پیامبر(ص) در ظاهر نشان بدهد ما با زنان مشورت کرده‌ایم؛ در حساس‌ترین مواقع چنین اتفاقی افتاده است.

وی با اشاره به حضور زنان در جنگ‌های صدر اسلام، اظهار داشت: در جنگ‌هایی که پیامبر حضور داشته زنان هم بوده‌اند و هرچه مطالعه کردم دیدم در جنگ‌هایی که پیامبر حضور نداشته زنان نبوده‌اند. این نکته من را حساس کرد و احساس کردم برای حفظ احترام و موقعیت زنان که یک موقع از زنان سوء استفاده نشود و یا مورد بی حرمتی قرار نگیرند، تنها در غزواتی آنها را شرکت داد که خودش هم بود؛ تا بتواند بر امر موقعیت اجتماعی و موقعیت اخلاقی زنان نظارت داشته باشد. ام سلمه در هشت غزوه پیامبر اکرم(ص) شرکت کرده و عایشه در دو یا سه غزوه پیامبر اکرم(ص) شرکت داشته است. در بعضی غزوات تعداد زنان شرکت کننده تا حدود 40 نفر ذکر شده است.

خضری افزود: نکته خیلی جالب دیگر این است که پیامبر اکرم(ص) برای زنان از غنیمت سهم قرار داد. یعنی این طور نبود که زنان در غزوه شرکت کنند و غنیمت را مردان ببرند. آیا پیامبر اکرم(ص) فرمود زنان نصف مردان سهم ببرند؟! دقیقا برابر با مردان برای زنان، اعم از زن خودش و یا دیگران، غنیمت قرار داد. نکته جالب دیگر اینکه بعد از آغاز اسلام در شرایطی زنان به بعضی آدم‌ها پناهندگی داده‌اند و این امر مورد قبول پیامبر(ص) و جامعه اسلامی قرار گرفته و همان گونه برخورد شده که انگار یک مرد پناه داده است.

وی گفت: امیدوارم آنچه که عرض کردم برای جامعه امروز ما یک الگو قرار بگیرد. برای اینکه موضوعاتی که در مورد زنان داریم را حل کنیم، نیازی نیست به سراغ جوامع و الگوهای دیگر برویم. وقتی که پیامبر اکرم(ص) در آن شرایط و دوره‌ای که نگاه کاملا منفی به زن وجود داشته چنین انقلابی را در رویکرد اجتماعی به زنان از خودش نشان و چنین اقدامات مهمی را انجام داده و چنین فضا و دریچه‌هایی را باز کرده، می تواند برای ما الگو قرار بگیرد.

استاد تاریخ دانشگاه تهران افزود: ما می‌توانیم در زمان خودمان متناسب با شرایط و روزگار خودمان بسیاری از موضوعات و معضلاتی که بعضا در برابر آنها ناتوان مانده‌ایم را با الگوگیری و تقلید از رفتار پیامبر اکرم(ص) حل و فصل کنیم. به هر حال امروزه ما در دنیای جدیدی قرار داریم و الزامات و شرایط جدیدی ایجاد شده و بحث‌ها و توقعات جدیدی وجود دارد و طبعا باید بر اساس خواسته‌های افراد جدید تصمیم بگیریم و اقدام کنیم.

وی تأکید کرد: آنچه در زمان پیامبر اکرم(ص) اتفاق افتاده یک الگو است که ما بتوانیم از روی آن برای خودمان و جامعه خودمان الگوهای بهتر، روزآمدتر و سازگارتر با شرایط کنونی جامعه بسازیم و از بسیاری تنگناهایی که با آنها روبرو هستیم بیرون بیاییم.