مدیر مؤسسه علمی- فرهنگی فهیم گفت: مرحوم فیرحی به نواندیشی دینی دل بسته بود و آن را منافی روشنفکری دینی نمی‌دانست؛ اما آنچه تحت عنوان روشنفکری به‌طور مطلق طرح شده، به‌طور صددرصد مورد قبول ایشان نبود و سعی می‌کرد مرز خود را با روشنفکرانی که تقیدی به آموزه‌های بنیادین و اصیل دینی ندارند مشخص کند و برای همین در زندگی‌اش در کنار فعالیت‌های دانشگاهی سعی می‌کرد به عنوان یک روحانی در جامعه حضور فعال داشته باشد.
به گزارش جماران، حریم امام نوشت: آیت‌الله کاظم قاضی زاده مدرس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم و مدیر مؤسسه علمی-فرهنگی فهیم، درباره وجوه مهم شخصیتی و علمی و فکری مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر فیرحی سخن گفت.
مشروح گفت و گوی حریم امام با آیت الله کاظم قاضی زاده را در ادامه می خوانید:
این گفتگو به بررسی ابعاد شخصیتی و علمی مرحوم حجت الاسلام والمسلمین دکتر فیرحی اختصاص دارد. با توجه به آشنایی حضرت‌عالی با آن عالم بزرگوار، ایشان را معرفی بفرمایید.
پیش از هر چیز رحلت جانگداز اندیشمند متفکر، عالم پارسا و ربانی جناب حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر فیرحی را خدمت شما و تمامی خوانندگان نشریه وزین حریم امام تسلیت عرض می‌کنم. به‌واقع غروب ایشان بسیار زودهنگام بود و همه ما را در بهت عجیبی فرو برد. چرا که فیرحی شخصیت اندیشهورزی بود که این روزها در شرایط باروری حداکثری قرار داشت و هر یک یا دو سالی که می‌گذشت، کتاب جدید و اندیشه‌ای نو را ارائه می‌کرد و در کنار کتاب‌های سودمندی که بعضاً کتاب سال جمهوری اسلامی نیز معرفی می‌شد، مقالات برجسته‌ای نیز مینوشت. همچنین تربیت شاگردان زیادی را نیز طی سال‌های گذشته عهدهدار بود.
باید درباره شخصیت ایشان از اینجا شروع کنیم که او یک روحانی به تمام معنا دردآشنا بود. دکتر فیرحی برای زندگی علمی خود برنامه‌ریزی دقیقی داشت. من حدود 30 سال با دکتر فیرحی دوست بودم. آشنایی ما به دوره کارشناسی ارشد تحصیلات دانشگاهی ایشان باز می‌گردد. ایشان ضمن تحصیل در رشته علوم سیاسی، مشغول تحقیقات در قم بود.
گاهی ما پژوهش‌های ایشان را مطالعه می‌کردیم و احیاناً در جلساتی مورد بحث و بررسی قرار می‌دادیم. او به این نقطه رسیده بود که باید تفکر دینی را در حوزه اجتماع به باز اندیشی مناسب رساند و برای رسیدن به این مقصود لازم دید که از طرفی به تحصیلات حوزوی بپردازد و همچنین سری هم در تألیفات آکادمیک سیاسی داشته باشد. لذا به عنوان یک دانشجو به خوبی در دانشگاه تحصیل کرد و از محضر استادان برجسته‌ای بهره گرفت. اگرچه من در رشته تخصصی ایشان تحصیلات آکادمیک ندارم، اما شاهد بودم که او یک دانشجوی ممتاز در دانشگاه تهران بود و به سرعت مراحل کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری را پی گرفت. خودش که درباره جلسه دفاع دکتری‌اش تعریف می‌کرد و می‌گفت: در این جلسه به اندازه یک آمفی تئاتر دانشجو و مخاطب حضور داشت.
ایشان پایان نامه دکتری خود را با بالاترین نمره ممکن، دفاع کرد. در کنار تحصیلات دانشگاهی در حوزه نیز بسیار درس‌خوان بود و دروس فقهی، اصولی و خارج را تا حد اجتهاد گذراند. چند سال پیش به پیشنهاد دوستان برای انتخابات مجلس خبرگان رهبری ثبت‌نام کرد و به راحتی امتحان داد و از پس دروس اجتهادی به خوبی برآمد.
قدری به تلاش‌های ایشان در جهت پیوند میان سنت و تجدد بپردازیم.
جمع میان دروس حوزوی و دانشگاهی در حد صاحب‌نظر شدن، نگاه جدیدی نسبت به حوزه دین و تجدد به ایشان بخشید. او سعی داشت میان این دو حوزه آشتی برقرار نماید و با بنمایههای سنت به سمت تجدد حرکت و بخش‌هایی از آنچه به عنوان تجدد شناخته می‌شود را حلاجی و تحلیل کند. سپس بخش‌هایی را که با سنت موافق است بگیرد و آنچه با معیارهای مورد پذیرش ما هماهنگ نیست، کنار بگذارد. از آن سو هم در جهت پالایش فکری و نوعی بررسی اجتهادی و تحلیلی برای پیراستن سنت از مسائل ناشایست حرکت می‌کرد. تا آنچه را که در گذشته بنا به اقتضای زمان به سنت‌های دینی ما متصل شده و بدون آن هم بر پیکره دین خدشه‌ای وارد نمی‌شود، از آن جدا کند و راه جدیدی را در این مسیر بگشاید. بنابراین می‌توان گفت مرحوم دکتر فیرحی یکی از اندیشه‌وران جدی در وحدت حوزه و دانشگاه بود.
دکتر فیرحی یکی از کسانی بود که در وحدت حوزه و دانشگاه که از خواسته‌های جدی امام بود، نقش پررنگی داشت و از مسببین اتحاد مبارک علوم حوزوی و دانشگاهی بود.
به نظر شما ایشان یک روشنفکر دینی بود یا یک نواندیش دینی؟
اتفاقاً در آخرین جلسه‌ای که یک لایو مجازی با ایشان داشتیم به همین موضوع «نواندیشی دینی» پرداختیم. ایشان خواست با توجه به فضایی که در مؤسسه فهیم هست، من بحث را مطرح کنم و من هم موضوع را به خودشان واگذار کردم. متاسفانه نخستین روزهای کسالتش را هم می‌گذراند و سرفه‌های مختصری داشت.
ایشان به بحث نواندیشی دینی پرداخت و به نظر من موضوع را به خوبی تحلیل کرد. این آخرین سخنرانی عمر دکتر فیرحی بود که ما توفیق داشتیم از آن استفاده کنیم. اتفاقاً مباحث ایشان خیلی مورد توجه دوستان در همان جلسات مجازی 10، 15 نفره قرار گرفت.
مرحوم فیرحی به نواندیشی دینی دل بسته بود و آن را منافی روشنفکری دینی نمی‌دانست؛ اما آنچه تحت عنوان روشنفکری به‌طور مطلق طرح شده، به‌طور صددرصد مورد قبول ایشان نبود و سعی می‌کرد مرز خود را با روشنفکرانی که تقیدی به آموزه‌های بنیادین و اصیل دینی ندارند مشخص کند و برای همین در زندگی‌اش در کنار فعالیت‌های دانشگاهی سعی می‌کرد به عنوان یک روحانی در جامعه حضور فعال داشته باشد.
مثلاً یکی از کارهایی که ایشان به راحتی قبول می‌کرد سخنرانی در مناسبت‌های مذهبی بود و در آن سخنرانی‌ها به بازخوانی اندیشه‌های دینی و تبیین جدیدتر و جذابتر از آنچه در گذشته گفته شده بود، می‌پرداخت و البته مانند یک سخنران مذهبی با روضه صحبت‌هایش را به پایان می‌رساند.
در سال‌های اخیر در مؤسسه فهیم یک بار درباره اربعین و یک بار درباره حضرت زهرا صحبت کرد و با تحلیل خود به حیات حضرت زهرا سلام الله علیها پرداخت که بسیار شیرین و جالب بود.
امسال که در ماه مبارک رمضان مبتلا به کرونا بودیم و شرایط جلسات معمول مذهبی وجود نداشت، ایشان سعی کرد با ارائه معارف دینی در قالب سخنان مختصر و مستمر به صورت سخنرانی‌های پنج دقیقه‌ای هر شب در شبکه‌های مجازی پرمخاطب، مطلبی را از حضرت امیر علیهالسلام مطرح کند که مجموعاً سی شب ادامه داشت و از منظر یک اندیشمند مسلمان با معیارهای دینی، مباحثی را مطرح می‌کرد. این‌طور نبود که ایشان نافی روشنفکری به‌طور مطلق باشد؛ اما اگر بخواهیم خودش را در طبقهبندی اساتید دانشگاهی و حوزوی مرتبط با اندیشه‌های جدید قرار دهیم، ایشان یک نواندیش دینی بود که تلاش مستمری برای آشنا کردن جوانان عصر حاضر با دین و سازگاری معارف دینی با شرایط متغیر زمان و آموزه‌های دنیایی داشت.
پس می‌توان گفت که دکتر فیرحی در حوزه نظریات نو اندیشانه دینی به بحث کردن روشمند مقید بود. این‌طور نیست؟
بله. به طور کلی یکی از دغدغه‌های تحصیلی دانشجویان علوم سیاسی بحث روشمندی است و ایشان هم آنچنان که عرض کردم فردی حقوق آموخته در حوزه اندیشه سیاسی بود و به‌خوبی روش‌های علمی تحلیل و استنتاج را از دروس دانشگاهی فرا گرفته بود و حتی در همین رشته تدریس می‌کرد. لذا این نکته مهمی بود که مقالات و کتاب‌های ایشان جزو بهترین تحقیقات هستند.
آن مرحوم با استفاده از روش‌های علمی و آکادمیک، توانست مباحث مختلف را بررسی کند و از آن‌ها چه در نظریهپردازی و چه در تحشیهنگاری استفاده کرد. مثل حاشیه‌ای که بر کتاب «تنبیه الأمه» مرحوم نائینی نوشته بود.
در مجموع می‌توان گفت یکی از بهترین نویسندگان و متفکران ما در حوزه فقه و اندیشه و آموزه‌های سیاسی جناب آقای دکتر فیرحی بود. به نظر می‌رسد امروز نظیر ایشان در این عرصه وجود ندارد و بسیاری از کسانی که در این حوزه صاحب نظرند یا شاگرد ایشان هستند یا از اندیشه‌های او تأثیر گرفته‌اند.
از خصوصیات بارز اخلاقی که موجب محبوبیت ایشان شده بود، چه مواردی را می‌توان برشمرد؟
جناب آقای دکتر فیرحی خاطرات بسیاری برای ما به جا گذاشته است. وقتی به اطلاعیه‌هایی که دوستان و بزرگان درباره ایشان دادند، نگاه کنیم متوجه می‌شویم که ایشان یک شخصیت علمی متخلق و متواضع بود و این اخلاق و تواضع و وارستگی ایشان باعث می‌شد که علمش به شکل زیباتری جلوه‌گر شود.
در جلسات مشترک علمی که به مناسبت‌های مختلف داشتیم من ذرهای تکبر علمی از ایشان ندیدم.
خاطره خاصی از ایشان به یاد دارید؟
یک بار ایشان برای من تعریف می‌کرد که زمانی معمم شدم که بنا بود برای جلسه دفاع دکتری به دانشگاه بروم. من هم به شوخی خدمتشان عرض کردم که شما مانند دخترانی که دیر ازدواج می‌کنند هستید. چون ایشان در سنین حدود 28 سالگی دکترا گرفت و آن زمان برای معمم شدن خیلی دیر بود. آن مرحوم فرمود: «من نمی‌خواستم تا زمانی که دانشجوی دانشگاه هستم لباس سربازی امام زمان را بر تن کنم. ولی از روزی که تحصیل در دانشگاه کاملاً به پایان رسید و استاد شدم، لباس روحانیت را پوشیدم.»
خاطرات بسیاری از آقای دکتر فیرحی داریم. گمان می‌کنم سال 78 بود که با چند نفر از دوستان از جمله مرحوم آیت‌الله معرفت و تعدادی دیگر، به عنوان کمیته علمی همایش «امام خمینی و حکومت اسلامی» خدمت رهبری رسیدیم. من تک تک دوستان را معرفی می‌کردم. وقتی به جناب آقای فیرحی رسیدم رهبری نسبت به فامیلی ایشان حساس شد و فرمود: چه نام زیبایی! اگر شما در قرن چهارم و پنجم هجری بودید یک «ابن» هم کنارش می‌گذاشتید.
اگر نکتهای درباره ایشان باقی مانده، به عنوان حسن ختام گفت و گو بیان کنید.
شخصیت ایشان مصداق این عبارت بود که «عاش سعیدا و مات سعیدا». گرچه مایه تأسف است که ما بسیار زود ایشان را از دست دادیم، اما سوگواری که در رحلت ایشان در رسانه‌ها شاهد بودیم و وفاتش که در سراسر کشور موجب غم و اندوه هموطنانمان شد، نشان می‌داد که ایشان شخصیتی وارسته و دوست داشتنی بود. همچنین به عنوان یکی از افراد برجسته در حوزه اندیشه دینی مطرح بود. او از جمله افرادی بود که طی 50 سال اخیر از اندیشوران جدی به حساب می‌آمد و در کنار بزرگانی نظیر دکتر عنایت، استاد دانشگاه تهران، استاد مطهری، مرحوم آیت‌الله بهشتی که نواندیشان فارسی‌زبان و صاحب رأی بودند، نام ایشان نیز مطرح است و امیدواریم خط سیری که ایشان ایجاد کرد، ادامه پیدا کند. ایشان شاگردان بسیاری در دانشگاه و بیش از آن در حوزه تربیت کرد و بسیاری از اساتید امروز خودشان به آموختن از ایشان اذعان دارند. باشد که این بزرگواران در جهت زنده نگهداشتن یاد و اندیشه‌های وی حرکت کنند و مجموعه آثارش را از طریق کانال‌های تلگرامی اینستاگرامی و رسانه‌های مختلف منتشر کنند تا تفکرش در جریان حیات فکری اندیشمندان سیاسی، باقی بماند.
در پایان عرض کنم که ما هم در موسسه پژوهشی فرهنگی فهیم حدود 18 جلسه با موضوع «نظریه پردازی» در خدمت ایشان بودیم و سعی داریم این مجموعه را نیز در اختیار محققان و اندیشمندان قرار دهیم.
