پایگاه خبری جماران، سعید گیتی آرا: سی و یکمین سالروز رحلت امام خمینی(س) امسال در حالی برگزار شد که به دلیل شیوع کرونا و حفظ فاصله گذاری اجتماعی، کلیه مراسمات به صورت مجازی و بدون حضور جمعیت بود. اما این شرایط باعث نشد که بحث درباره ابعاد شخصیتی حضرت امام تداوم نیابد و رسانه ها مطالبی درباره ایشان و میزان تاثیرگذاری اش بر روند تاریخی کشور، منتشر نکنند.
یک جامعه شناس اصولگرا با اشاره به اینکه امام پارادایمی انقلابی داشته است، نکاتی را در تشریح بیشتر این موضوع بیان کرد.
امام یک پارادایم انقلابی داشته است
ابراهیم فیاض در گفت و گو با خبرنگار جماران گفت: امام پارادایمی داشت که بر اساس آن انقلابی ایجاد و بعد از آن نیز انقلابی پارادایمی در اسلام و جامعه اسلامی به وجود آورد. اگر پارادایم را مجموعه ای از چارچوب های تئوریک و روش هایی درنظر بگیریم که برای حل، تبیین و توضیح واقعیت های یک جامعه به کار گرفته می شود، امام یک پارادایم انقلابی داشته است. اصل ریشه لغوی این اصطلاح نیز به آیه های قرآن برمی گردد.
او افزود: همانطور که آیه ها نسخ و آیه های بهتر و کامل تر بر پیامبر(ص) نازل می شدند، پارادایم ها نیز نسخ می شوند و انقلابی پارادایمی رخ می دهد. بنابراین در پی انقلاب پارادایمی، پارادایم بهتر و عمیق تری برای بشر به وجود می آید. خداوند در قرآن کریم تاکید کرده که« آیات بهتر می شوند.» برای نمونه در سوره فصلت آیه 53 می فرماید:«آینده در آیات مان نشان می دهیم که خدا حق است.»
این جامعه شناس اصولگرا بیان کرد: امام شاگرد حکیم بزرگ (آیت الله)آقای شاه آبادی بود و اکثر چارچوب های تئوریک خود را نیز از ایشان گرفته است. مرحوم شاه آبادی در مقوله نخست کتاب«شجرات المعارف» به مسأله فطرت اشاره کرده و به عنوان فیلسوف فطرت شناخته می شود. امام خمینی هم در چارچوب های تئوریک خود مسأله فطرت را رها نکرده و با «برهان تضایف» به آن پرداخته است.
اگر امتی اشتباهی مرتکب می شود، همراه با امامش است
وی با بیان اینکه مقوله «فطرت» همان «مردم» بوده و آن نیز به معنای «جمهوریت» است، گفت: امام چارچوب جمهوریت را از همین فطرت می گیرد و مردم گرایی ایشان بر اساس همین فطرت بود. این فطرت در فرهنگ انگلیسی همان «شعور عمومی» است که مبنای دموکراسی در آمریکا است. این همان «عقل سلیم» است و اصطلاح قرآنی اش «قلب سلیم» بوده که حکمت ابراهیمی نیز آن را دارد. عقل سلیم همان فطرت و به معنای جمهوریت است.
فیاض گفت: «امت» که می گویم وجه اضافه ای دارد و آن اینکه بدون امام نمی شود. پس اگر امتی اشتباهی مرتکب می شود، همراه با امامش است. این امت یک امام درونی دارد که همان قلب سلیم یا فطرتش است و یک امام ظاهری دارد که امت را هدایت می کند. با این ساختار مبنای کلامی ولایت فقیه و جمهوریت اسلامی خودبه خود آشکار می شود.
حکومت اسلامی بر اساس حکمت است
وی با اشاره به اینکه حکمت مبنای حکم بوده و بر فتوا و مسائل دیگر مقدم است، گفت: اصل کار ما در فقاهت اسلامی بر مبنای حکمت است. فقه و فتوا نیز مقدمه حکمت و حکم بوده و مبنای حکومت است. فقه و فتوا باید تبدیل به حکمت شود تا از دل آن حکم بیرون بیاید. و از این حکم امامت امت شکل بگیرد. بنابراین فقاهت ما بر مبنای حکم است نه فتوا. در احادیث نیز اصل بر حکم است. فتوا زمانی معنا دارد که فردی تحت نظر حاکم و امامت، در چارچوب هایی که امام از حکمت حکومت اسلامی دارد، فتوا دهد.
این استاد دانشگاه گفت: حکومت اسلامی بر اساس حکمت است و امت اسلامی بر اساس حکم اداره می شود. این ساختار از فطرت برمی آید. «فطرت» بُعد مردم شناختی و «حکمت» بُعد دانش شناختی آن است. یعنی فطرت درون انسان ها و حکمت بیرون آنها قرار دارد. در حقیقت بازتولید فطرت مردم در قالب دانش شناختی است که تبدیل به حکمت می شود. از حکمت، حکم و از حکم، حکومت درمی آید.
امام هیچ گاه فتوای قتل صادر نکرد
وی افزود: عقل سلیم و قلب سلیم نیز که مبنای دموکراسی در آمریکا است، همگی به چارچوب اسلامی و فطرتی برمی گردد که امام مبنای خود قرار داد. از این رو، با نگاهی به مبارزات امام تا پس از پیروزی جمهوری اسلامی، می بینیم که همگی مبنای مردم دارد. امام هیچ گاه فتوای قتلی را صادر نکرد. حتی اقدامات فدائیان اسلام را در این رابطه قبول نداشت و هرچند از مبارزات آنها حمایت کرد، ولی به هیچ وجه قتل را در راه مبارزه قبول نداشت.
فیاض ادامه داد: پیام امام در 13 فروردین سال 58 به عنوان یکی از مستندات مهم وجود دارد. ایشان در پیام تبریکی به مناسبت جمهوری اسلامی می فرماید؛ روز «امامت امت»، این تعبیری بسیار عجیب است. یعنی روزی که در جمهوری اسلامی، امت امامت می کند. این بر اساس همان قلب و عقل سلیم بود که امام داشت.
امام از حکمت شاه آبادی به جمهوری اسلامی می رسد
این مردم شناس افزود: چارچوب کلامی جمهوریت از قالب امت و امامت است یا به تعبیر حضرت امام، امامت امت است. جمهوریت نیز از بطن تئوری اسلام در می آید و در قرآن و احادیث به آن اشاره شده است. اگر به کتاب «شجرات المعارف» مرحوم شاه آبادی نگاهی بیندازیم، می بینیم که بحث فطرت را مطرح می کند و آخرش نیز به موضوع روانشناسی انحطاط در امت اسلامی می رسد که مرا یاد ماکس وبر می اندازد. بعد هم وارد بحث های سیاسی و اجتماعی می شود که نتیجه اش به سازمان اجتماعی متاع می رسد و آقای شاه آبادی آن را بنیان می گذارد.
وی با بیان اینکه کتاب مرحوم شاه آبادی چارچوب امام است، گفت: با این تفاوت که آقای شاه آبادی در دوره نوسازی و غرب گرایی رضاخانی این سازمان را بنیان می گذارد، ولی امام آن را از چارچوب اجتماعی خارج و سیاسی می کند. بنابراین از حکمت شاه آبادی به جمهوری اسلامی می رسد. این اولین چارچوب تئوریک امام در رابطه با انقلاب اسلامی است که می خواست پاردایمی انقلابی ایجاد کند.
حکمت را می توان از منافقین و کفار گرفت
فیاض ادامه داد: دومین مساله مهم، بحثی بسیار جدی است که امام از شیخ انصاری می گیرد. شیخ انصاری بعد از محقق بهبهانی، چارچوب کلانی را بنیان گذاشت. او پس از اینکه تمدن غرب آشکار شده بود، چارچوبی را بنا گذاشت که مبنای جمهوریت اسلامی را در بُعد روش شناسی فقهی و فقه می گذارد و می تواند با فطرت شاه آبادی ترکیب شده و سیستم حکومت اسلامی را ایجاد کند و امام این کار را انجام می دهد.
او بیان کرد: مرحوم شیخ انصاری اصول عملیه را مطرح کرد و با این کار آخرین ضربه را به اخباری‌گری در جهان امروز زد. اخباریون می گفتند باید در مقابل جهان امروز، متوقف شد. ولی شیخ انصاری قبول نکرد و با «اصالته البرائه» دریچه ها را باز کرد و گفت؛ هر چیزی که حرمت برایش نیامده، حلال است. این کار از حکمت برمی آید. حکمت جهانی گشوده دارد. بنابراین می شود بر مبنای آن اگر علم در چین هم باشد، فرا گرفت و حتی می توان حکمت را از منافقین و کفار گرفت.
جهان امام جهانی گشوده بوده است
این مدرس دانشگاه افزود: شیخ انصاری به شدت موضوع اصالته البرائه را بسط داد. جهان امام نیز بر اساس اصالته البرائه و روش شناسی او جهانی گشوده است. پس بحثی جدی در اینجا مطرح است. زیرا امام در بهشت زهرا گفت؛ ما با تمدن مخالف نیستیم، با فساد و فحشا مخالفیم یا اینکه ما با تکنولوژی و سینما مخالف نیستیم. هر آنچه مربوط به جهان گشوده است امام در آنجا مطرح کرد و همان جا بود که موضوع قانون اساسی را پیش کشید، همین مساله نشان می دهد که جهان ایشان جهانی گشوده بوده است.
وی ادامه داد: وقتی این اتفاقات را با دوره مشروطه مقایسه می کنیم در می یابیم که امام وارد چه جریانی شد و چگونه انقلاب پارادایمی خود را انجام داد. شیخ انصاری قدم بعدی را در فقه بر داشت و برای اینکه با جهان امروز در فقه خود برخورد کند، بحث مکاسب را مطرح کرد. این بحثی بسیار مهم است چرا که در آن مبنای فرهنگ، سیاست و اجتماع، «اقتصاد» معرفی می شود. شیخ در مکاسب محرمه، مبنای فرهنگ را می گذارد و ولایت فقیه و بیعت را در کتاب بیع خود مطرح می کند و اعتبارات اجتماعی را نیز در باب خیارات می آورد.
امام بر اساس اندیشه شیخ انصاری معاطات سیاسی را بنیان می گذارد
ابراهیم فیاض در پاسخ به این سوال که چرا این تقسیم بندی شیخ انصاری اهمیت پیدا می کند، گفت: زمانی که فرهنگ، سیاست و اجتماع بر اساس اقتصاد بنا می شود، اقتصاد مبنای عقلانی تری در جامعه و دین پیدا می کند. شیخ انصاری در کتاب خود کاری عظیم انجام داد و آن عمومیت بخشی به بحث «معاطات» بود. معاطات یعنی عطا یا بخشش متقابل. این مسأله هم در بیع آمده است هم در بحث نکاح، اما امام در بُعد سیاسی نیز از معاطات بهره می برد.
وی با بیان اینکه امام بر اساس اندیشه شیخ انصاری معاطات سیاسی را بنیان می گذارد، گفت: رأی دادن و بیعت جزو معاطات سیاسی هستند. بدین معنا که فرد رأی می دهد و اختیار خود را به دولت واگذار می کند و در مقابل خواستار امنیت و نظام اجتماعی است. پس از معاطات باید دید که حکومت در چه چارچوبی قرا می گیرد، آیا دیکتاتوری است یا جمهوری؟ شیخ در قسمت خیارات به این موضوع پرداخته است.
خیار ضمن عقد، به امت این اختیار را می دهد که اگر امام تخلفی کرد او را پایین بکشد
این استاد دانشگاه افزود: خیار ضمن عقد، به امت این اختیار را می دهد که اگر امام تخلفی کرد بتواند او را پایین بکشد و مردم باید بتوانند عقد و معاطاتی که ایجاد شده، برگردانند. اعتبارات اجتماعی در دموکراسی نیز چنین چارچوبی دارد. هنگامی که چنین چارچوبی به دست آمد، مردم می توانند وقتی امام جائر شد، او را پایین بکشند. پوپر خود را کُشت تا بگوید دموکراسی تنها در رسیدن به قدرت نیست که برای نمونه فردی مانند هیتلر را روی کار بیاورد، بلکه برای این هم هست که اگر حاکم یا امامی جائر شد، بتوان او را پایین کشید. باید پرسید این در چه چارچوبی میسر است؟ پاسخش امر به معروف و نهی از منکر است.
این جامعه شناس اصولگرا گفت: اگر در قرآن نگاه کنید می بینید که امت، امر به معروف حاکمان می کند. عبارت «خیرالعمل» در اذان نیز همان امر به معروف است. هرچند عُمَر خواست آن را «جهاد» معرفی کند. مبنای حکومت امیرالمومنین(ع) و حکمت علوی، امر به معروف و نهی از منکر است ولی مبنای حکومت عُمَر، جهاد به معنای خاص آن یعنی جنگ است. در حالی که مبنای حکومت حضرت علی(ع) بر مبنای صلح است و ایشان در اغلب موارد مانند پیغمبر اسلام نقش دعوت کننده داشتند.
او افزود: عُمَر و خوارج بر اساس جنگ حکومت کردند. به همین دلیل تفکر آنها «جمهوریت» نبود بلکه به حکومت اسلامی و نظام استبدادی می اندیشیدند. مانند داعش که ادامه تئوری عُمَر و خوارج را در پیش گرفته اند. حتی در این خصوص، الازهر هم فتوا داده که داعش همان خوارج است.
از نظر اسلامی شورا کاملا داخل اسلام است
این مردم شناس بیان کرد: در باب خیارات، شیخ انصاری آن را یک حق می داند. امر به معروف و نهی از منکر در برابر حکومت نیز یک حق است. گاهی امام خود تبدیل به امت می شود، مانند حضرت ابراهیم که قرآن می گوید «امت» است. امام خمینی نیز تعبیری برای شهید بهشتی به کار بردند که شهید بهشتی به تنهایی یک امت بود. کاری که امر به معروف و نهی از منکر امت با امام می کند، نَصِیحَةً علی المومنین است و در قرآن نیز در این خصوص آمده؛ «وشاورهم فی الامر» و «امرهم شورا بینهم»که این دو آیه مبنای جمهوریت است.
وی اظهار داشت: یکی از مراجع تقلید فعلی هنگامی که امام جمهوری اسلامی را اعلام کرد، در نامه ای به امام نوشت: «امر شورا تخصصا از حکومت اسلامی خارج است»؛ در نتیجه «جمهوری اسلامی» را قبول نمی کند. علامه تهرانی نیز پای این نامه را امضا کرده بود. آنها معتقد به حکومت اسلامی بودند. در حالی که از نظر اسلامی شورا کاملا داخل اسلام است. چون در بُعد اعتباریات و اصول فقه دو کلمه به کار برده شده، یکی شیء درخصوص واقعیت های خارجی و دیگری امر در رابطه با امور اجتماعی است. این دو عام ترین کلمات هستند. پیغمبر احادیث زیادی در این زمینه دارد که امر مردم بر عهده خودشان است. البته توسلیات و عبادات بحث دیگری است، اما در امور ارشادی کاملا امر مردم به خودشان واگذار شده است.
امر به معروف و نهی از منکر در احادیث ما از جهاد هم مهم تر است
این استاد دانشگاه گفت: امام از همان ابتدا در بهشت زهرا به مجلس موسسان اشاره کرد که منظورش همان مجلس خبرگانی بود که قانون اساسی بعدها تصویب کرد. بعد از اعتباریات اجتماعی قوانین تصویب می شوند که خودش از باب مشورت و بهره مندی از «وامرهم شورا بینهم» است. مجمع تشخیص مصلحت و مجلس شورای اسلامی نیز به این خاطر تشکیل شدند که اگر یک حکم بخواهد نظام اجتماعی را بر هم بزند، مانع شوند. امام می فرماید که حفظ نظام اجتماعی از اوجب واجبات است. اگر مبنای ما حفظ نظام اجتماعی باشد که وارد بر تمام احکام است، بنابراین حکمی که نظام اجتماعی را برهم بزند، موضوعش برداشته خواهد شد.
وی افرود: به همین دلیل است که امر به معروف و نهی از منکر در احادیث ما از جهاد هم مهم تر است. امام علی(ع) در نهج البلاغه می فرماید که تمام احکام اسلامی حتی جهاد، در برابر امر به معروف و نهی از منکر به مثابه یک آب دهان در مقابل یک اقیانوس خواهد بود. عظمت این مقوله را می توان دید که عینا در جمهوریت قرار می گیرد. لذا امر به معروف و نهی از منکر ابتدا برای امت است و امت باید مبادرت به آن کند. اتفاقا اگر امت شروع به این کار کند، تبدیل به امت شاهد می شود. این را از امام خود که پیغمبر است می گیرد و پیغمبر شاهد بر اُمت می شود و امت شاهد بر امت های دیگر می شود. پس امر به معروف و نهی از منکر باعث شهادت می شود و هرمونوتیک آن بسیار مهم است.
امام مشکل پوپر را حل کرده است
این جامعه شناس اصولگرا با بیان اینکه حقی که امام بر امت دارد هدایت است، گفت: همچنین آمده که بعضی از امت بر بعض دیگر اولیاء هستند و باید امر به معروف و نهی از منکر کنند. پس هم امت بر امامت، هم امامت بر امت و هم امت بر امت در قالب امربه معروف و نهی از منکر در ارتباط هستند. این مساله نظام جمهوریت را شکل می دهد و از خیارات درون فقه استنباط می شود. به همین دلیل اگر امت یا امامت تخلف کرد با سیستم امر به معروف و نهی از منکر و در قالب جمهوریت، امت می تواند وارد صحنه شود که آن مشکل پوپر را که قصد داشت در فلسفه سیاسی خود به بحث ابطال پذیری در دموکراسی بپردازد، حل می کند.
وی افزود: مشکل دموکراسی از دید پوپر این بود که اگر حاکمی با دموکراسی روی کار آمد و مرتکب تخلف شد، سازوکاری برای برکناری اش تعبیه نشده، ولی این مشکل کاملا در سیستم امامت حل شده است. امام این مشکل را حل کرده است. ایشان بر همین اساس گفته، اگر دیدید حاکم مسلمین مرتکب تخلف شد، نصیحت کنید، اگر گوش نکرد مستقیم وارد صحنه شوید. ایشان این را در محافل مختلف تکرار کردند و نشان می دهد که جمهوریت اسلامی تابع سیستمی است که به آن اشاره کردم. امام مجمع تشخیص مصلحت را نیز به همین خاطر تشکیل داد که مصلحت مملکت در راستای حفظ نظام اجتماعی در آنجا تشخیص داده شود و امت بتواند در این راستا حتی احکام اولیه را نیز باطل کند.
امام همه پارادایم ها را ایجاد کرد
فیاض بیان کرد: حکومت همین «تشخیص مصلحت» است که به نفع امت وارد می شود و بر اساس مصالح امت، وارد صحنه شده و بن بست ها را برطرف می کند. امام این را بر اساس خیارات بنا گذاشته است و همین تشخیص مصلحت بر اساس خیارات شیخ انصاری است. لذا این مسائل چارچوب های کلامی پارادایم امام هستند. امام با انقلابی که در این چارچوب انجام می دهد، یک انقلاب پارادایمی هم در اسلام ایجاد کرد.ایشان جمهوریت را در تاریخ ایران ایجاد می کند.
او گفت: آقایان پیش از انقلاب اصلا به حکومت اسلامی باور نداشتند چه رسد به جمهوریت اسلامی، اما امام همه پارادایم ها را ایجاد کرد. ایشان در کتاب ولایت فقیه به بحثی مهم پرداخت و نوشت، مشکلی که شما نمی توانید به چارچوب های تئوریکی که من مطرح کردم، برسید این است که در استنباط خود عرف خاص به کار می برید. امام می گوید بر اساس فطرت و حکمت که عقل عملی است، باید در استنباط به عرف عام روی بیاورید تا بتوانید ولایت فقیه و جمهوری اسلامی را بفهمید. سال 48 این موضوع را مطرح کرد. امام حتی درباره روش شناسی فقهی نیز می گوید این نیازمند عرف عام است، نه عرف خاص که همان عرف نخبگان روحانیت حوزه های علمیه است. در نتیجه معرفت خاصی درمی آید که حتی ظاهر احادیث نیز در آن رها می شود.
مطرح کردن جمهوری اسلامی در قامت فقهی و عرف عام، انقلابی بزرگ پارادایمی در اسلام بود
فیاض اظهار کرد: امام می گوید این آقایانی که از مشروطه به این طرف با دموکراسی و قانون اساسی مشکل داشتند به این خاطر بود که عرف خاص به کار برده بودند. در صورتی که اگر بر مبنای فطرت و حکمت عرف عام به کار می بردند، احادیث کاملا بر جمهوری اسلامی تکیه دارد. امام در کتاب ولایت فقیه خود این را تبیین می کند. ایشان در پاسخ مقاله اسرار هزارساله حکمی زاده نیز درباره امت و امامت در بُعد تکوینی بحث می کند و بعد از 25 سال در سال 1348 جمهوری اسلامی را در قامت فقهی و بر اساس عرف عام مطرح می کند.
وی با بیان اینکه مطرح کردن جمهوری اسلامی در قامت فقهی و عرف عام، انقلابی بزرگ پارادایمی در اسلام بود، گفت: متاسفانه این مسأله تا امروز بسط پیدا نکرده است و اگر به آن پرداخته شود تمام چارچوب ها و پارادایم های سیاسی اسلام می تواند در جهان امروز که جهان رسانه ها و شبکه های اجتماعی است، به میدان بیاید. همچنین اگر در سیاست گذاری ها به میدان آید، شاید موجب شود که ما دیگر مسأله ای به عنوان «گشت ارشاد» نداشته باشیم و در عین حال شاهد یک نظام اجتماعی عمیق باشیم.
