گذری بر آب انبارهای تاریخی شهر

در این گزارش که در شماره 7377 روزنامه همشهری زنجان به چاپ رسیده آمده است: فلسفه تشکیل آب انبارها به ذخیره آب برای زمان‌های خشکسالی و جنگ و خنک ماندن آب در تابستان برمی گردد. آب انبارها معمولاً در مراکز شهر و محل تجمع مردم و همچنین در کاروانسراها تأسیس شده تا دسترسی به آب آسان باشد. زنجان قدیم نیز از وجود چنین آب انبارهایی بی نصیب نبوده است. هنوز بقایای آب انبارهای عباسقلی خان، حاجی میر بهاءالدین، یری پایین، حاجی لطف الله، رختشویخانه در شهر به چشم می خورد و از همین آثار می توان به هویت تاریخی زنجان پی برد.

آب انبار عباسقلی خان
این آب انبار در بافت قدیمی شهر زنجان، محلّه قدیمی عباسقلی خان و در کنار مسجدی به همین نام قرار گرفته است. در کتیبه موجود در مدخل آب انبار این مضمون نوشته شده است ( بانی این آب انبار فی سبیل الله جناب آقا میرزا حسن خان و جناب ابراهیم خان سالار در احسان والد مرحوم حاجی میرزا یحیی و برادشان حاجی حسین خان مرحوم فی غره رمضان ه . ق ).
مدیر کل میراث فراهنگی استان درباره این آب انبار می گوید: پیشتر آب این آب انبار، با جوی‌های سطح الارضی از آب قنات حاجی میربهاء الدین تامین می شده است و ورودی آب به مخزن از سمت غربی و برداشت آب از سمت شرقی است. سر در پاشیر به علت سر گیر شدن آن اندکی از کوچه عقب تر نشسته و قوس خوزی زینت بخش آن است و در وضعیت فعلی پله های آن برداشته شده و کف سازی های متوالی معبر باعث شده تا در این آب انبار، سر گیر باشد.

آب انبار حاجی میر بهاءالدین
این آب انبار در محدوده ضلع شمالی محله بازار و در زیر مسجد حاجی میر بهاءالدین قرار دارد. نام این بنا از نام بانی آن گرفته شده است. وی یکی از تجار دوره ناصرالدین شاه قاجار بوده و بناها و آثار متعددی همانند پل میر بهاءالدین در رودخانه قزل اوزن، قنات میربهاءالدین ، حمام از وی به یه یادگار مانده است .
یحیی رحمتی با اعلام این نکته که در حال حاضر یک چهارم مجموعه آب انبار و مسجد در جریان احداث خیابان امام در طرح واقع و تخریب شده است ، می افزاید: این آب انبار از قناتی که سازنده آن ایجاد کرده از سمت شمال تامین می شده است .
وی می افزاید: روش اجرای آن به روش ریخته ای (قرقی) بوده که حجم جزها قبل از خاکبرداری عمومی برداشته و شفته آهک ریخته شده است و سقف این فضا با استفاده از طاق و تویزه ها مسقف شده است . کف و دیوارها به جهت آب بندی تا ارتفاع 2 متری با ملات ساروج اندود شده است. ورودی آب از سمت شمال و خروجی آن از سمت جنوب شرقی است.

آب انبار یری پایین
در فضای مجاور مسجد مزبور و در منتهی الیه سمت جنوب شرقی شهر قدیم ( داخل قلعه ) قرار گرفته است. این آب انبار به شکل مستطیل و در فضای محدودی به مساحت 24 – 23 متر مربع ساخته شده است .
تاریخ احداث این آب انبار هویتی مجهول دارد و به همین دلیل اطلاع دقیقی در دست نیست، اما همجواری آن با مسجد و قابل مقایسه بودن سبک و سیاق معماری این دو عنصر، همزمانی آنها را می تواند بازگو کند.
مدیرکل میراث فرهنگی در این باره توضیح می دهد: احداث مسجد یری پایین به استناد کتیبه مزبور در سال 1300 هجرری . ش اتفاق افتاده، بنا بر این تاریخ این آب انبار را می توان به آن منسوب کرد. آب این عنصر به وسیله جوی های سطح الارضی و با استفاده از آب قنات موسوم به قیز قید تامین می شده است. اکنون بدلیل تخریب دیواره های قبلی و مرمت نادرست، اتاقکی با دیوارهای آجری ساده و سقف تخت ایجاد شده است، اما طبق تحقیقی که در سال های گذشته توسط گنجینه آب صورت گرفته، وضعیت معماری این آب انبار بدین شرح عنوان شده است.

آب انبار حاجی لطف الله
مدیر کل میراث فرهنگی سپس به تاریخه ساخت آب انبار حاجی لطف الله اشاره می کند و ادامه می دهد: این آب انبار در منتهی الیه غربی محله بازار و در جنب مسجدی موسوم به شیخ علی قرار دارد. به استناد کتیبه موجود در این محل، احداث بنا به همت مرحوم حاجی لطف الله نامی اتفاق افتاده و تاریخ آن متعلق به سال 1315 هجری قمری است. کتیبه آب انبار به خط نستعلیق به این مضمون بر روی سنگ حک شده است'مرحوم حاجی لطف الله، به تاریخ 1315 ه . ق'
آب این عنصر از طریق قنات حاجی یوسف تامین شده که پس از طی مسیر طولانی از جبهه شمالی آن به محل سرازیر می شده است. مخزن این آب انبار هم به روش ریخته ای اجرا شده و آب بندی آن با ملات ساروج بوده است.

آب انبار رختشویخانه
آب انبار رختشویخانه در محله عباسقلی خان و فضایی موسوم به بابا جامال چو قوری ' گودال بابا جمال ' قرار دارد . این بنای عظیم عملکردی دو گانه دارد . قسمت اصلی آن رختشویخانه (محل شستشوی لباس ) و قسمت دوم ، آب انبار شهر بوده است .
یحیی رحمتی در این خصوص می گوید: آب انبار این رختشویخانه در سال 1307 توسط مرحوم علی اکبر توفیقی (رئیس بلدیه شهر) ساخته شده است. معمار این مجموعه، برادران اکبر بنا و استاد اسماعیل بوده که مدت 15 ماه ساخت بنا طول کشیده است. آب مجموعه رختشویخانه توسط قنات حاجی میر بهاءالدین تأمین می شده است. اجرای مخزن به روش قرقی بوده و آب بندی با ملات ساروج تا ارتفاع 2 متر در دیواره ها و کف انجام شده است.
وی می افزاید: در منتهی الیه طاق ها و دیوارسمت جنوبی، پنجره ای به منظور تبادل هوا بوده که در نوع خود قابل توجه است.
مخزن آب انبار در باز سازی های اخیر این مجموعه بعنوان نمایشگاه، تغییر کاربری داده است.
6085/7312