سد گتوند از بزرگترین سدهای ایران در استان خوزستان‌است که ساخت آن روی کوه نمک، موجب شوری آب منطقه شده و با گذشت کمتر از یک دهه تمامی زمین‌های کشاورزی شهرستان گتوند و مناطق اطراف آن را تبدیل به شوره‌زار کرده است. اشتباهی که دود آن به چشم همه مردم می‌رود.
به گزارش خبرنگار ایلنا، سد گتوند در استان خوزستان یکی از بزرگترین سدهای ایران است که به جای برطرف کردن نگرانی‌ها در باره بحران آب در منطقه تبدیل به تهدیدی برای کشاورزی استان شده است. بسیاری از کارشناسان معتقدند اشتباهات غیرکارشناسی و مهندسی ساخت این سد بر روی رودخانه کارون در جنوب غربی ایران در فاصله 380 کیلومتری از ریزش‌گاه رودخانه کارون در فاصله 25 کیلومتری شمال شهرستان شوشتر و در 10 کیلومتری شمال شرقی شهر گتوند در استان خوزستان، رفته‌رفته زمین‌های کشاورزی این مناطق را تبدیل به شوره‌زار کرده و اگر تا 10 سال آینده نسبت به حل این مشکل اقدامی نشود، این زمین‌ها که در گذشته‌ای نه چندان دور قطب کشاورزی ایران محسوب میشد، به برهوتی از نمک تبدیل می‌شود.
تاریخچه سد گتوند
سد گتوند آخرین سد قابل احداث بر روی رودخانه کارون است که دریاچه‌اش با مخزنی 4 میلیارد و 500 میلیون مترمکعبی دومین دریاچه مصنوعی بزرگ کشور است. ارتفاع این سد سنگریزه‌ای با هسته رسی 182 متر است که بلندترین سد خاکی کشور محسوب می‌شود.
عملیات اجرایی این طرح در سال 1376 آغاز شد و هدف‌های اصلی از احداث آن که روزی افزایش پتانسیل برق کشور، رشد صنعت و تکنولوژی انرژی برق‌آبی، افزایش قدرت عمل و ارتقای مشاوران و پیمانکاران داخلی، فعال کردن کارخانه‌های سازنده تجهیزات انرژی، ارتقای جایگاه بین‌المللی کشور از طریق ارتقای صنعت برق آبی، ایجاد منبع بزرگ آبی جهت استفاده و بهره‌برداری‌های مختلف از قبیل تأمین آب آشامیدنی، آبیاری زمین‌های کشاورزی، گسترش صنعت ماهیگیری، ایجاد اطمینان در زمین‌های پایین‌دست و کنترل آب رودخانه، اشتغال‌زایی محرومیت‌زدایی غیرمستقیم از طریق رشد منابع برق کشور بود و امروز چیزی جز نابودی مناطق اطراف سد را در پی ندارد. سدی که قرار بود حیات و آبادانی برای مردم به همراه داشته باشد، پس از ساخت و آبگیری میان گنبدهای نمکی تبدیل به دریاچه‌ای شد که هدیه‌اش به این مردم شوربختی بود که تمام زمین‌های کشاورزی آنها را تبدیل به شوره‌زار کرده است.
کشاورزان امیدشان نابود شد
کشاورزان خوزستانی که روزی امیدشان احداث این سد برای حاصلخیزتر شدن زمین‌هایشان بود امروز چیزی جز نمک از این شوره زار برداشت نمی‌کنند. گویی زمانی که سد راه‌اندازی شد زندگی تمام مردم آن مناطق برای مسئولان اهمیتی نداشت، زیرا اگر در زمان آبگیری سد، کوه نمک را می‌دیدند حتما پیش از فاجعه راهکاری می‌اندیشیدند. شاید هم دیدند و دم نزدند.
کار مطالعات سد گتوند 15 کیلومتر بالاتر از محل فعلی احداث آن بود و اصلا قرار نبود سد در محل فعلی ساخته شود. حتی مطالعاتی هم که محققان آمریکایی‌ها قبل از انقلاب انجام دادند منطقه‌ای بود که از روز اول تعیین شده بود اما وزارت نیروی وقت تصمیم گرفت محل سد را عوض کند زیرا اگر سد در محل قبلی ساخته میشد می‌توانست 2.2 میلیارد متر مکعب آب شیرین ذخیره کند درحالیکه در محل فعلی این میزان به 4.7 میلیارد متر مکعب آب شور می‌رسد.
بعد از احداث سد متخصصان این حوزه سعی کردند کوه رس در مقابل گنبدهای نمکی ایجاد کنند تا مانع نفوذ نمک در آب شوند غافل از اینکه با نخستین آبگیری در سد هم رس‌ها در آب حل شد و نمک‌ها وارد آب شیرین شد و آن را تبدیل به آب شور غیرقابل استفاده کرد. مهم‌ترین دلیل این اتفاق هم این است که آب در داخل سد راکد است و هر چه زمان می‌گذرد، نمک فرصت بیشتری برای حل شدن در آب دارد اما اگر آب روان بود این اتفاق نمی‌افتاد و نهایتا تبدیل به کارون چند سال قبل میشد.
سیدمحسن موسوی (نماینده عالی شوراها در استان خوزستان) در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا، درباره مشکلات سد گتوند گفت: «از همان ابتدای ساخت این سد افراد متخصصی که از وضعیت مخرب سد مطلع بودند اعتراض کردند، اما کسی توجه نکرد. زیرا این افراد از وجود کوه نمک در این منطقه باخبر بوده و می‌دانستند راه‌اندازی آن چه اثرات مخرب زیست محیطی ایجاد خواهد کرد اما متاسفانه کوچک‌ترین توجهی به نظرات این افراد نشد و سد احداث و آبگیری شد.»
کشاورزان خوزستانی که روزی امیدشان احداث این سد برای حاصلخیزتر شدن زمین هایشان بود امروز چیزی جز نمک از این شوره زار برداشت نمی‌کنند. گویی زمانی که سد راه‌اندازی شد زندگی تمام مردم آن مناطق برای مسئولان اهمیتی نداشت، زیرا اگر در زمان آبگیری سد، کوه نمک را می‌دیدند حتما پیش از فاجعه راهکاری می اندیشیدند. شاید هم دیدند و دم نزدند.
موسوی عنوان کرد: «برخی متخصصان خارجی قبل از آبگیری سد آمدند و اعلام کردند که می‌توان با ایجاد شیشه‌های چندجداره نمک را در آب کنترل کرد، عده‌ای هم گفتند که با بتن‌ریزی می‌شود جلوی این نمک در آب را گرفت ولی متاسفانه هیچ گاه این طرح‌ها در مورد سد گتوند اجرایی نشد.»
به گفته این مقام مسئول برای بررسی و برطرف شدن اساسی معضل آب سد گتوند مطالعاتی هم در دانشگاه تهران انجام شد. نتیجه این مطالعات ایجاد حوضچه‌هایی در کنار سد بود تا شوری آن برطرف شود تا با انتقال آب به داخل این حوضچه‌ها شاید تا حدودی نمک موجود داخل آن کنترل شود. راه دوم به نظر این متخصصان انتقال آب از طریق لوله‌کشی به سمت خلیج فارس و راه‌حل سوم ساختن یک راه انحرافی آب به سمت رودخانه کارون است که البته همه این ایده‌ها هزینه‌هایی بسیاری در پی دارد.
موسوی گفت: «فعلا اقدام عملی در زمینه مشکل شوری آب سد گتوند صورت نگرفته است. اما برای تدبیر بهتر این کار باید یک بودجه ویژه گذاشته شود و آب از طریق راه انحرافی کوه‌ها را دور بزند و به مسیر رودخانه منتقل شود و یا آب به پشت سد فرستاده نشود تا مقدار آبی که در پشت دریاچه است را تبخیر کند و یا جایی دیگر بفرستند ولی واقعیت اکنون آبی است که به کوه نمک برخورد می‌کند و موجب شوری آب می‌شود و بعد از خروج از سد و در مسیر انتقال به سمت آبادان به زه‌آب‌هایی نیشکر و فاضلاب‌های شهری در مسیر رودخانه به این آب اضافه شده و مزید بر علت می‌شود که این آب شورتر شود.»
وی اظهار داشت: «این آب شور هر روز وارد مزارع شده و بازده کشاورزی را در این مناطق پایین می‌آورد و برای احشام و دام‌ها مشکل ایجاد می‌کند. با آغاز کار از همان روزهای اول اثرات مخرب آب شور بر امورات کشاورزی روستاییان این مناطق کاملا مشهود بود و این مسئله باعث شاکی شدن مردم شهرستان گتوند و مناطق اطراف آن شده است.»
موسوی افزود: «مسئولان در این حوزه در همان ابتدای کار این سد می‌دانستند که با احداث این سد چه مشکلاتی ایجاد خواهد شد و باید دانست که مشکل سد گتوند مربوط به شهرستان گتوند و استان خوزستان نیست و این مشکل کشوری است و یقین دارم مسئولان نظام قطعا از این مشکل غافل نخواهند بود.»
تنها ثمره سد نابودی دشت‌های کشاورزی استان
مرتضی نظرزاده (عضو شورای شهر گتوند) نیز به ایلنا گفت: «این سد در طول 5 دولت ساخته و راه‌اندازی شد و از سال 75 آغاز به کار کرده و در سال 89 آبگیری شد؛ همین باعث شد چندین میلیون تن نمک در حوزه آبی سد گتوند قرار گیرد و در حوزه دریاچه کارون بریزد و عملا این اقدام از سال 89 تاکنون باعث شد بسیاری از زمین‌های مرغوب کشاورزی دشت عظیمی و جلگه خوزستان رو به نابودی برود و بسیاری از درختان و مرکبات از بین بروند عملا بسیاری از این زمین‌های کشاورزی دیگر قابل کشت نیستند و حجم بسیاری از آنها تبدیل به شوره‌زار شوند.»
وی ادامه داد: «شوری آب به مراتب بالاتر رفته منطقه عقیلی که منطقه اصلی سد گتوند است در پایین دست سد قرار دارد و حدود چهار هزار هکتار است و همچنین حوزه آبریز کارون نیز از این منطقه آبیگری می‌شود و حداقل شاید بتوان گفت حدود چهار میلیون هکتار از این زمین‌های کشاورزی در معرض نابودی هستند و تنها ثمره این سد نابودی تمامی دشت‌های کشاورزی و بدبختی مردم چیزی برجای نگذاشت.»
نظرزاده خاطرنشان کرد: «این مشکل از زمانی به وجود آمد که ایران دچار بحران بی‌آبی شد و جای تاسف دارد که چند هزار میلیارد تومان هزینه صرف شور کردن آب بزرگترین رودخانه آب شیرین کشور شده و اصرار دارند که این کار همچنان ادامه داشته باشد. سدی که در مرحله بعد باعث نابودی دشت‌های مرغوب کشاورزی خوزستان می‌شود. بنابراین به نظر می‌رسد هرچه سریعتر این موضوع در کمیسیون‌های مختلف مجلس و دیگر نهادها و سازمان‌ها بررسی شود.»
از بین رفتن زندگی مردم منطقه عقیلی و شهرستان گتوند با چندین میلیون هکتار زمین کشاورزی خوزستان می تواند موجی از نارضایتی عمومی را در برداشته باشد آن هم در این مقطع حساس بحران بی آبی که جای تاسف دارد. مسئولان باید قبول کنند این سد یک نقطه ننگ زیست محیطی و تاریخی است. این دریاچه باید تخلیه شود تا هرچه سریعتر جلوی این فاجعه گرفته شود. اگر آب دریاچه پشت سد تخلیه شود و اگر از تولید حداقلی تولید برق که طی سال جاری با وضعیت کم‌آبی به کمترین حد خود رسیده، صرف‌‌نظر کنیم شاید کمی از شدت وخامت اوضاع کاسته شود.
وی اظهار داشت: «باید در نظر داشته باشیم که از بین رفتن چندین میلیون هکتار زمین کشاورزی در گتوند و عقیلی می‌تواند موجی از نارضایتی عمومی را دربرداشته باشد آن هم در این مقطع حساس بحران بی‌آبی که جای تاسف دارد. مسئولان باید قبول کنند این سد یک نقطه ننگ زیست محیطی و تاریخی است. این دریاچه باید تخلیه شود تا هرچه سریعتر جلوی این فاجعه گرفته شود. اگر آب دریاچه پشت سد تخلیه شود و اگر از تولید حداقلی تولید برق که طی سال جاری با وضعیت کم‌آبی به کمترین حد خود رسیده، صرف نظر کنیم شاید کمی از شدت وخامت اوضاع کاسته شود.»
ابراز نگرانی هیچ مشکلی را حل نمی‌کند
نظرزاده افزود: «برطرف شدن این مشکل از سوی مسئولان یک تصمیم قاطع می‌خواهد تا شاید بشود در بلندمدت زندگی مردم خوزستان و شهرستان گتوند را نجات داد. مردم بسیار معترض هستند شوری زمین‌هایشان برای کشاورزی به حد بالایی رسیده است و عملا بعضی از کشت‌هایی که تاکنون انجام میشد غیرقابل کشت شده‌اند و اگر این کشت‌ها انجام شود درآمدی برای کشاورز ندارد و این مساله باعث شده مردم رو به کشت جایگزین بیاورند و هیچکس پاسخگوی مشکلات مردم نیست. مسئولان هم فقط ابراز نگرانی می‌کنند درحالیکه هیچ اقدامی در عمل برای بهبود اوضاع صورت نمی‌گیرد.»
وی بیان کرد: «مردم این مناطق قبل از این اتفاق باغ‌های آباد و کشاورزی مرغوب داشتند که امروز چیزی جز خشک شدن و تبدیل آنها به شوره زار باقی نمانده است. مردم از روی ناچار روی به کشت جایگزینی مانند یونجه آورده‌اند که البته تا برهه‌ای از زمان این کشت نیز جواب می‌دهد. کاشت محصولاتی مانند گندم و ذرت در این مناطق به مراتب پایین آمده و عملا چرخه اقتصادی برای کشاورزان ندارد و این‌ها مسایلی هستند که کشاورزان با آن درگیر هستند و متاسفانه از سوی دولت هیچ‌گونه حمایت مالی از آنها نمی‌شود.»
وی افزود: «مردم منطقه برای رسیدگی به مشکلات معیشتی خود به شورای شهر مراجعه کرده و از ما می‌خواهند حرف آنها را به مسئولان برسانیم ولی وقتی عکس‌العمل مسئولان و بازتاب نگرانی‌هایشان را می‌بینند ناامید می‌شوند. باید قبول کنیم که مردم ما بسیار نجیب هستند و به رغم تمام فشارهایی که روی دوش‌شان است فقط تحمل می‌کنند، اما باید این را درنظر داشت که تحمل مردم حدی دارد. امیدوارم مسئولان چاره‌ای بیندیشند.»
مردم منطقه برای رسیدگی به مشکلات معیشتی خود به شورای شهر مراجعه کرده و از ما می‌خواهند حرف آنها را به مسئولان برسانیم ولی وقتی عکس العمل مسئولان و بازتاب نگرانی‌هایشان را می‌بینند، ناامید می‌شوند.
محسن زکی (کارشناس ارشد کشاورزی در استان خوزستان) نیز درباره مشکلات سد گتوند به ایلنا گفت: «هدف از احداث این سد تامین آب کشاورزی و تولید برق بود که خوشبختانه در حوزه تولید برق موفق بود و در حال‌حاضر برق بسیاری از مناطق استان تامین می‌شود اما در بخش کشاورزی متاسفانه این طرح با شکست روبرو شد. البته راهکارهایی نیز برای کنترل شوری آب سد وجود دارد. به طور مثال نمک آب را به وسیله دستگاه‌‌های آب شیرین کن قبل از آنکه از توربین پشت سد خارج شود می‌توان از آن جدا کرد اما مسئله‌ای که وجود دارد این است که اولا تمامی املاح را نباید از آب گرفت و مهم‌تر اینکه شوری آب حتی باعث نابودی توربین‌ها می‌شود.»
وی عنوان کرد: «یک راهکار دیگر برای مقابله با شوری آب این است که وقتی وارد مزارع کشاورزی می‌شود یکسری فیلترها در مزارع گذاشته شود. در حال حاضر در طرح 550 هزار هکتاری این کار دارد انجام می‌شود و جواب داده است. این اتفاق هم‌اکنون در استان خوزستان که با آب کارون تامین می‌شود در حال انجام است با این اقدام شاید بتوان از شوری آب جلوگیری کرد.»
ذکی اظهار داشت: «بنده به عنوان کارشناس زمان احداث این سد حضور داشتم زمانی که سد آبگیری شد و آب دور کوه نمک حلقه زد میشد کارهایی برای شور نشدن آب انجام داد که امروز تبدیل به مشکل نشود اما متاسفانه این کار انجام نشد.»
وی سپس با اشاره به انتقاد برخی که معتقدند سد باید 15 کیلومتر بالاتر از مکان فعلی احداث میشد، گفت: «بعید می‌دانم این کار امکان‌پذیر بوده باشد زیرا وقتی از بالا هم به این سد نگاه کنیم متوجه می‌شویم اگر بالاتر هم ساخته میشد آب برای جمع شدن پشت سد وجود نداشت و دریاچه دقیقا همانجایی است که کوه نمک وجود دارد. بنابراین مسئولان وقت از این موضوع بی‌اطلاع نبوده و زمانی که دریاچه گرد کوه نمک حلقه زد چاره‌ای جز ادامه کار نداشتند و به عبارتی مسئولان ساخت سد در عمل انجام شده قرار گرفتند. با این توضیح ادعای کسانی که معتقدند مسئولان ساخت سد در آن زمان از این موضوع مطلع بودند یا خیر؟ باید مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد.»
زکی ادامه داد: «در همان اوایل احداث سد یک شرکت ژاپنی آمدند و اعلام کردند که می‌توانند با ایجاد جداره شیشه‌ای از نفوذ نمک به داخل آب جلوگیری کنند ولی مسئولان در این حوزه منتظر نماندند و سد آبگیری شد. با این حساب در حال حاضر این سد را نه می‌شود تخلیه کرد و نه تخریب، چراکه سرمایه ملی است ولی راهکارهایی برای بهتر شدن شرایط موجود وجود دارد که این تنش به فرصت تبدیل شود. به طور مثال یک شرکت پتروشیمی در منطقه زیلایی بالاتر از سدگتوند احداث شده که اگر همین نمک صنعتی را با جداسازی به این پالایشگاه منتقل کنند خوراک اولیه این کارخانه برای مصارف خودش تامین می‌شود.»
وی در ادامه با انتقاد از اجرایی نشدن این طرح گفت: «سال 91 یک طرح مطالعاتی توسط متخصصان انجام شد و 16 میلیارد تومان لوله خریداری شد برای انتقال آب شور سد که از طریق عکس‌های هوایی که گرفته شد قرار بود این کمک از طریق لوله‌کشی این نمک به پتروشیمی ماهشهر منتقل شود این طرح چرا اجرایی نشد نمی‌دانم. این طرح متاسفانه تا امروز راکد ماند.»
مسئولان در این حوزه در همان ابتدای کار این سد می‌دانستند که با احداث این سد چه مشکلاتی ایجاد خواهد شد و باید دانست که مشکل سد گتوند مربوط به شهرستان گتوند و استان خوزستان نیست و این مشکل کشوری است.
چند روز پیش همایون یوسفی نماینده مردم اهواز در مجلس شورای اسلامی نیز در گردهمایی بررسی اثرات اجتماعی احداث سد گتوند با اشاره به اینکه هر عقل سلیمی و یا هر فردی با هوش معمولی خیلی ساده به جانمایی غلط سد گتوند پی می‌برد، گفت: «اگر در ابتدای ساخت سد،عکس هوایی منطقه به خوبی دیده و بررسی میشد، قطعا محل جانمایی را چند کیلومتر بالاتر محل فعلی تعیین می‌کردند.»
نماینده مردم اهواز، باوی، حمیدیه و کارون در مجلس با تأکید بر اینکه باید در این خصوص گفتگو، بررسی و ارزیابی داشته باشیم تا ببینیم چرا این کارها انجام می‌شود، گفت: «اصلا این مافیای آب که از آن نامبرده می‌شود واقعا قصد بردن آب دارد یا اینکه خیر به دنبال پیگیری اهداف دیگری است.»
یوسفی با اشاره به اینکه خوزستانی‌ها به آن شکلی که باید در دولت کسی را ندارند، گفت: «مشکل سد گتوند از هرچه اختلاس هم بدتر است. زیرا با گذشت بیش از ۱۰ سال هیچ پیگیری جدی در سطح دولت و مجلس برای مشکل سد گتوند مشاهده نشد.»
یوسفی اضافه کرد: «در بسیاری از کشورهای دنیا سد را شکسته و آب را رهاسازی می‌کنند ولی رهاسازی نمک‌های کوه نمک (سازند گچساران) که توانایی تولید ۱۲۰ میلیون تن نمک را دارد، نتیجه‌ای جز نابودی استان خوزستان به دنبال نخواهد داشت.»
توضیحات وزیر قانع کننده نبود
نماینده مردم اهواز، باوی، حمیدیه و کارون در مجلس با گلایه از اینکه همه دنبال پوشاندن خطاهای موجود هستند و خود این کار یکی از بزرگترین خطرات است، گفت: «با وجود اینکه سد گتوند در حوزه انتخابیه و کمیسیون تخصصی من نیست ولی حسب وظیفه خود از وزیر نیرو طرح سئوال کردم که توضیحات وزیر نیرو هم اصلا قابل قبول نبود.»
وی در پایان با انتقاد از اینکه همه مردم، مسئولان و نمایندگان از موضوع مهمی مثل سد گتوند غافل شدند، گفت: «پیشنهاد می‌دهم که در مکانی بسیار بزرگتر از مردم دعوت عمومی شود تا به بررسی این مشکل با حضور خود آنها بپردازیم چون گفتگوی با مردم و کسب مشاوره از آنها در مسائل اجرایی بزرگترین کمک است.»
گزارش : مریم بازوند
