تاریخ تعزیه در ایران با عزاداری ها و دسته روی هیات های حسینی همسو است، مشخص نیست اولین بار چه کسی شبیه خوانی عاشورا را در برابر عزاداران اجرا کرد اما همان طور که هیات های مذهبی از دل مردم برخاستند، تعزیه نیز حرکتی مردمی برای پرشور کردن عزاداری ها بوده است.
تعزیه گردان ها گروه های مردمی هستند که براساس باور خود از ماجرای کربلا، به بازگو کردن مصیبت های اهل بیت (ع) در قالب نمایش تلفیقی با موسیقی سنتی و متون منظوم می پردازند.
خاستگاه تعزیه های ریشه دار نیز در مناطق مذهبی و تاریخی مانند خراسان و اصفهان است که مردم آن دغدغه و اشتیاق بیشتری برای برگزاری مجالس عزاداری برای ائمه اطهار (ع) داشته اند.
قدمت تعزیه در خراسان
یک پژوهشگر میراث ناملموس فرهنگی در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: در مورد قدمت تعزیه خوانی در خراسان رضوی نمی توان اظهار نظر قطعی کرد اما نخستین گزارش ها از برگزاری تعزیه مربوط به سفرنامه های گردشگران خارجی در ایران است.
موسی الرضا غربی افزود: قدیمی ترین سفرنامه که در آن از تعزیه نام برده شده مربوط به "فرانک لین" در زمان سلسله زندیه است که به برگزاری تعزیه حضرت امام حسین (ع) در شیراز اشاره دارد، پس از آن در سفرنامه های مختلف گردشگران خارجی به تعزیه به عنوان یک هنر تمام عیار که ترکیبی از نمایش، موسیقی و شعر است، در شهرهایی مانند تهران و اصفهان اشاره شده است.
وی اظهار داشت: با این حال رگه های اولیه برگزاری تعزیه در ایران به دوره صفویه یا دیلمیان بازمی گردد، در نظراتی که در مورد شکل گیری تعزیه مطرح شده از آن به عنوان یک امر تدریجی نام برده شده که این فرآیند از دوره صفویان یا دیلمیان تا امروز قابل مشاهده است.
این پژوهشگر گفت: آغاز درخشش تعزیه در دوره زندیه است که از آن به عنوان یک نمایش تمام عیار یاد شده ، سپس تعزیه در دوره قاجار به اوج خود می رسد و سال های زمامداری ناصرالدین شاه را می توان دوران طلایی آن در ایران دانست که تکیه دولت در تهران نیز در همان زمان ساخته شده است.
وی افزود: به سبب تفکرات روشنفکرانه ای که در دوران مشروطیت بوجود آمد، تعزیه اندک اندک دچار افول شد اما از بین نرفت و شبیه خوانی قصه کربلا تا اواخر دوره قاجار ادامه یافت.
غربی اظهار داشت: تعزیه خوانی در دوره پهلوی اول به کلی در ایران ممنوع شد اما در دوره پهلوی دوم (از دهه ۴۰ به بعد) تعزیه در مراسم "جشن هنر شیراز" دوباره جان گرفت و با آن به مثابه یک عنصر زیباشناسانه و نمادین برخورد شد.
وی گفت: سیر تاریخی تعزیه نشان می دهد که ایدئولوژی حکومت ها در باره تعزیه در جامعه موثر بوده و مسیر حرکت آن را مشخص کرده است به طوری که شاهان قاجار برای اینکه در بین مردم مشروعیت لازم را پیدا کنند، به تعزیه بهای بسیار دادند اما از دوره مشروطیت به بعد به خاطر تغییر فضای فکری و اجتماعی کشور کم کم اقبال اولیه نسبت به تعزیه کاهش یافت اما از بین نرفت.
وی افزود: سیاست دوره پهلوی اول نیز حذف عناصر فرهنگ بومی و سنتی بوده اما از دوره پهلوی دوم به بعد به سبب رشد تفکرات بوم گرایانه افرادی مانند" احسان نراقی"، تعزیه به عنوان یک امر زیباشناسنانه مورد توجه قرار گرفت.
غربی ادامه داد: در دوره جمهوری اسلامی نیز تعزیه با فراز و نشیب هایی همراه بود اما از دهه ۷۰ به بعد، دوباره تعزیه خوانی به مثابه عنصری نمادین و اعتقادی برای اینکه بتواند به یک جایگاه قابل قبول دست یابد، پیش رفت.
این پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی ناملموس گفت: هشت مورد از تعزیه های خراسان در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده که شامل تعزیه روستای "ریوند" شهرستان داورزن، روستای "سنو" در شهرستان گناباد، روستای کندر شهرستان خلیل آباد و مراسم ترک ها و کردهای شمال خراسان رضوی است.
ریشه های هنری تعزیه در خراسان رضوی
مسئول گروه هنری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی نیز در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: تعزیه خوانی یک نمایش مردمی می باشد که از دل مردم برخاسته و برای مردم است، تعزیه هیچ گاه در بستر حاکمیت ساماندهی نشده و مردم پرچمدار آن بوده اند.
جواد روشندل افزود: تعزیه توسط گروه های مردمی و براساس باورهای بومی و محلی منطقه شکل گرفته به طوری که برای پرشور کردن مجالس عزا همزمان با ایام محرم، شبیه خوانی اشخاصی مانند قاسم بن الحسن، حضرت علی اکبر (ع) ، حر، حضرت ابوالفضل العباس (ع) و حضرت امام حسین (ع) برگزار می شده است.
وی اظهار داشت: ریشه تعزیه خوانی در خراسان رضوی بیشتر به شهرهایی مانند سبزوار، کاشمر، بردسکن، تربت حیدریه، گناباد، خلیل آباد، زاوه و رشتخوار و روستاهای تابعه آنها باز میگردد.
وی گفت: تعزیه در روستاها بیشتر معطوف به مقتل خوانی حضرت سیدالشهدا (ع) بوده که به صورت کامل از صبح روزهای تاسوعا و عاشورا تا ظهر انجام می شده اما در برخی روستا های دیگر مقتل خوانی حضرت امام حسین (ع) از بعداز ظهر تا غروب بوده است.
روشندل افزود: در تعزیه، قصه کربلا در قالب شبیه خوانی با پوشیدن لباس اشخاص و خواندن شعرهای منظوم در باره ماجرای هر یک از فرزندان و نزدیکان حضرت امام حسین (ع) بازگو می شود.
وی اظهار داشت: نخستین نسخ معروف مجالس تعزیه به نوشته های اشخاصی مانند میرعزا، میرماتم و حسامی بندقرایی مربوط می شود.
وی ادامه داد: در زمان ناصر الدین شاه قاجار، تعزیه خوانی به صورت حرکات دسته جمعی و گروهی انجام می شد که تعزیه خوانان در خیابان ها و معابر به راه می افتادند و شالی به دور گردن یا سر می انداختند و به منظومه خوانی و سرودن اشعاری در رثای حضرت امام حسین (ع) می پرداختند و زنان هم به دنبال این گروه به راه می افتادند.
روشندل گفت: این گروه با هدایت کارگردان که در آن زمان به وی "معین البکاء" می گفتند پس از مدتی حرکت در محلی مانند چهارراه متوقف می شدند و تعزیه خوانی را ادامه می دادند.
وی افزود: ماهیت اصلی تعزیه خوانی، سوگواری و عزاداری است اما در طول سال های گذشته جلوه های بیشتری به آن اضافه شده و به صورت شبیه خوانی یا نمایش دینی – مذهبی درآمده است.
مسئول گروه هنری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی اظهار داشت: تعزیه که هدف اصلی آن روایت واقعه کربلاست برای جذب مخاطب بیشتر متناسب با تحولات اجتماعی جامعه از جلوه های تصویری نیز بهره گرفته است.
وی گفت: قدیمی ترین تعزیه خوانی در خراسان رضوی مربوط به ۱۵۰ سال قبل و در منطقه "ترشیز" است که در آن زمان مرحوم میرزای شاهرودی یا مرحوم حاج حلی به تعزیه خوانی می پرداختند، شهرستان سبزوار نیز در این حوزه سابقه طولانی دارد بویژه اینکه پیش رفتن تعزیه به سوی مدرنیته از سبزوار آغاز شده است.
روشندل افزود: ابزار و آلات و لباس های مورد استفاده در تعزیه یا حتی مکان برگزاری آن نیز طی سالهای گذشته دستخوش تغییر و تحولاتی بوده به طوری که ابتدا تعزیه با سه بار نواختن طبل همراه می شد، مرتبه اول طبل زنی برای اطلاع رسانی به مردم، مرتبه دوم نیم ساعت قبل از شروع تعزیه و مرتبه سوم برای آغاز تعزیه و رجزخوانی ها بوده است.
وی اظهار داشت: در سال های ابتدایی اجرای تعزیه، محل وقفی یا عام المنفعه یا زمینی که رها شده باشد را به برگزاری آن اختصاص می دادند یا محلی را به نام میدان گاه برای برگزاری تعزیه در نظر می گرفتند.
تعزیه گردانان کنونی در خراسان رضوی
مسئول گروه هنری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی گفت: هم اکنون دستکم ۵۰ گروه در هر یک از شهرستان های سبزوار، نیشابور، کاشمر، گناباد و تربت حیدریه تعزیه خوانی سنتی برپا می کنند، این گروه فقط در ماه های محرم و صفر اجرا دارند و بابت اجرای خود دستمزدی دریافت نمی کنند.
وی افزود: گروه هایی نیز هستند که تعزیه را به صورت جشنواره ای برگزار کرده و در ازای اجرای آن دستمزد دریافت می کنند که تعداد آن در استان به ۱۰ یا ۱۵ گروه بیشتر نمی رسد و ساماندهی آنها زمانی که اجرای خیابانی داشته باشند توسط اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان انجام می گیرد.
روشندل اظهار داشت: شهرستان های سبزوار و کاشمر گروه های تعزیه خوانی دارند که علاوه بر اجرای تعزیه در این نقاط به شهرهایی در شمال کشور یا کرمان، یزد و جیرفت می روند و در آنجا تعزیه برپا می کنند.
وی گفت: در محرم و صفر امسال نیز گروه هایی در شهرستان های مشهد، خلیل آباد، نیشابور، کاشمر و سبزوار به مدت پنج شب تعزیه را در قالب سوگواره های حسینی اجرا می کنند.
۷۴۸۹/۶۰۵۳
