محمد صالح بن احمد مازندرانی از علمای قرن یازدهم هجری قمری است که از سال ولادتش اطلاع دقیقی موجود نیست. او نزد علمایی مانند شیخ بهایی، علامه محمد تقی مجلسی و... شاگردی کرد. از وی آثاری مانند شرح اصول کافی، شرح من لایحضره الفقیه و... باقی مانده است.
به گزارش خبرنگار جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که مفید فایده افتد. این قسمت به زندگی محمد صالح بن احمد مازندرانی اختصاص دارد.
زندگینامه محمدصالح بن احمد مازندرانی
محمد صالح بن احمد بن شمس الدین سروی مازندرانی (درگذشت: ۱۰۸۱ق) معروف به ملا صالح مازندرانی از عالمان قرن یازدهم و داماد مجلسی اول. او از محضر بزرگان بسیاری دانش آموخت و تألیفات متعددی دارد. یکی از مشهورترین آثار او شرح بر کتاب کافی است. مقبره او در مسجد جامع اصفهان در کنار مقبره استادش محمد تقی مجلسی قرار دارد.
اطلاعات فردی
ملا صالح مازندرانی
نام کامل محمد صالح بن احمد بن شمس‌الدین سروی مازندرانی
لقب ملا صالح
محل دفن مسجد جامع اصفهان
شهر وفات اصفهان
خویشاوندان
سرشناس مجلسی اول، علامه مجلسیف وحید بهبهانی
اطلاعات علمی
استادان ملا عبدالله بن محسن تستری، ملا حسنعلی بن عبدالله تستری، ملا محمد تقی مجلسی، شیخ بهائی
شاگردان ملا محمدحسین بن حیدرعلی تستری
تألیفات شرح اصول کافی، شرح زبدة الأصول، شرح المعالم، شرح من لا یحضره الفقیه، حاشیة علی شرح اللمعة
زندگینامه
ولادت و تحصیلات
از تاریخ ولادت او اطلاع دقیقی در دست نیست. او در مازندران به دنیا آمد و پدرش ملا احمد در نهایت فقر و تنگدستی به سر می‌برد. به همین دلیل ملا محمد صالح به اصفهان هجرت کرده و در یکی از مدارس موقوفه آنجا سکنی گزید و چون بر اساس وقف‌نامه آن مدرسه، به طلاب بر حسب درجه علمی آنان شهریه پرداخت می‌شده، دوران ابتدایی تحصیل را به سختی گذراند تا اینکه با رشد علمی او و شرکت در درس ملا محمدتقی، مجلسی اول(متوفای ۱۰۷۰ق) بر همه هم‌درسان خود برتری پیدا کرد.
ازدواج
ملا محمدصالح که مورد توجه استاد واقع شده بود، با دختر او به نام آمنه بیگم، که در علوم فقهی به حد کمال رسیده بود، ازدواج کرد.[۱][۲]
از این ازدواج، فرزندان عالم و فاضلی متولد شدند، از جمله شش فرزند پسر به نام‌های: شیخ محمد حسین، شیخ محمد سعید ملخص به اشرف، شیخ محمد هادی، ملا نورالدین محمد، ملا حسین‌علی و شیخ ملا عبدالباقی.
درگذشت
ملا محمد صالح بن احمد مازندرانی در ۱۰۸۱ق به نقل روضات الجنات و أعیان الشیعة، یا ۱۰۸۶ق به نقل جامع الرواة درگذشت. وی در کنار مقبره علامه مجلسی اول در کنار مسجد جامع اصفهان مدفون شد.[۳] در برخی منابع متاخر تاریخ وفات وی ۱۳ محرم سال ۱۰۸۰ هجری ثبت شده است.[۴]
خاندان
از ویژگی‌های خاندان ملا صالح مازندرانی این است که فضلا و علمای این خاندان منحصر به مردان نیست، بلکه زنان عالمه و فاضله نیز، در این خاندان زیادند.
اولین زن عالمه و فاضله، همسر محمد صالح مازندرانی و دختر شیخ محمد تقی مجلسی، مجلسی اول، آمنه بیگم یا آمنه خاتون است. از سال تولد و وفات او اطلاع دقیقی در دست نیست. در أعیان الشیعة درباره او اینطور آمده است: «عالمه فاضله فقیهه محدثه محققه أدیبه شاعره از بزرگان فصاحت و بلاغت و ورع که زهد شدیدی داشت..[۵] و دارای تألیفاتی مثل شرح بر الفیه ابن مالک، شرح بر شواهد سیوطی، مجموعه مسائل فقهیه و دیوان شعر است.[۶]
یکی دیگر از زنان عالمه این خاندان، دختر شیخ محمد صالح مازندرانی است. در مستدرکات أعیان درباره او اینطور می نویسد: «عالمه فقیه نویسنده از بزرگان زنان عصر خویش»[۷]
از دیگر بانوان این خاندان، زینب بیگم دختر محمد سعید بن محمد صالح مازندرانی است. در مستدرکات أعیان اینطور آمده است: «زنده در سال ۱۱۲۹ ق، عالمه عارفه فاضله أدیبه.» و دختر زینب بیگم، آمنه بیگم نیز از زنان فاضله و جلیله این خاندان است.[۸]
نکته‌ای که قابل ذکر است اینکه دختر نورالدین محمد بن محمد صالح مازندرانی با آقا محمد اکمل اصفهانی ازدواج کرده و حاصل این ازدواج محمد باقر بن محمد اکمل، معروف به وحید بهبهانی است. بنابراین محمد باقر، مجلسی دوم(متوفای ۱۱۱۰ق) صاحب بحارالأنوار، دایی پدر بزرگ مادری وحید بهبهانی است نه دایی خود او، آن چنانکه به اشتباه در بعضی از کتب تراجم نوشته شده و محمد صالح مازندرانی جد مادری وحید بهبهانی است.
از طرف دیگر، سید ابوالمعالی کبیر طباطبایی، که عالمی فقیه، عابد و زاهد بوده، با دختر محمد صالح مازندرانی ازدواج کرده که یکی از فرزندان آنان ابوالمعالی صغیر بوده که پدر سیدعلی صاحب ریاض و جد سید محمد مجاهد صاحب مناهل و مفاتیح است.
زندگی علمی
اساتید و شاگردان
از شاگردان او فقط به ملا محمد حسین بن حیدر علی تستری اشاره شده و از جمله اساتید او عبارتند از:
ملا عبدالله بن محسن تستری (متوفای ۱۰۲۱ق)
ملا حسنعلی بن عبدالله تستری
ملا محمد تقی، مجلسی اول (متوفای ۱۰۷۰ق)
شیخ بهائی، بهاءالدین محمد بن حسین بن عبدالصمد(متوفای ۱۰۳۰ق)
تألیفات
شیخ محمد صالح کتاب شرح معالم را در دوران جوانی خود نوشته و کتاب حاشیه بر معالم را در اواخر عمرش تدوین کرده است.[۹]
کتاب اصول کافی و روضة الکافی تألیف ثقة الإسلام محمد بن یعقوب کلینی (متوفای ۳۲۸ق) را به طور کامل شرح زده و در آن اعتراضات زیادی بر شرح صدرالمتألهین وارد کرده است. ایشان بر بعضی از قسمت‌های فروع کافی نیز شرح زده است.[۱۰] در الذریعة آمده است: «خرج منه شرح کتاب العقل و الجهل و التوحید و الحجة و الإیمان و الکفر و الدعاء و الزکاة و الصوم و الخمس و جمیع کتاب الروضة».[۱۱]
شرح اصول کافی
الدائر السائر
شرح زبدة الأصول
شرح المعالم
حاشیه بر معالم
شرح من لا یحضره الفقیه
حاشیة علی شرح اللمعة
شرح روضة الکافی
شرح قصیدة البردة این قصیده مشهور است به «الکواکب الدریة فی مدح خیر البریة»، و شاید مراد شرح «المقصورة الدریدیة» باشد.[۱۲]
حاشیه بر شرح مختصر الأصول عضدی
شرح القصیدة الدریدیة
نظر بزرگان
بزرگان شیعه با توصیفات چون فاضل، عالم، دریای علم، فخر محققین، عابد و زاهد کامل و ... وی را ستوده‌اند.
محمد باقر خوانساری در روضات الجنات چنین نوشته است:
«المولی الفاضل و الکامل، المؤید السبحانی و البحر الجامع البارع المقدس النورانی أبو الفضائل محمد صالح ابن مولانا أحمد السروی المازندرانی ثم الأصفهانی، کان من العلماء المحدثین و العرفاء المقدسین، ماهراً فی المعقول و المنقول، جامعاً للفروع و الأصول.»[۱۳]
شیخ عباس قمی در الفوائد الرضویة گوید:
«العالم العلام و المولی المعظم القمقام، فخر المحققین و المدققین عالم صالح زاهد جامع ماهر نافذ در اخبار آل رسول ع»[۱۴]
محمدعلی مدرس تبریزی در ریحانة الأدب نوشته:
«عالمی است عامل فاضل کامل عابد محقق مدقق حاوی فروع و اصول، جامع معقول و منقول، دارای اخلاق فاضله و صفات حمیده کامله، بسیار جلیل القدر، به حسام الدین ملقب.»[۱۵]
سید محسن امین نیز در کتاب أعیان الشیعة گفته:
«از مشاهیر علما و بزرگان حدیث و داماد مجلسی اول»[۱۶]
در امل الآمل و ریاض العلماء نیز چنین آمده است:
«فاضل عالم محقق که دارای کتاب خوب شرح الکافی، و شرح الفقیه و شرح المعالم و حاشیه شرح اللمعة و غیر اینها.»[۱۷][۱۸]
[۱۹]
آه و افسوس و فغان و فریاد افضل و اعلم و امجد شده فوت
یعنی آخوند محمد صالح کز همه بود سرآمد شده فوت
او ملک بود عجب نیست اگر گویمش روح مجرد شده فوت
جست تاریخ وفاتش «زاهد» که کی آن ذات مؤید شده فوت
هاتفی گفت بتاریخ که «آه» صالح دین محمد شده فوت
پانویس
1. قمی، فوائد الرضویه، ۱۳۸۵ش، ص ۵۴۳ و ۵۴۴.
2. مازندرانی، شرح الکافی، ۱۳۸۲ق، ج۱، ص۲.
3. مازندرانی، شرح الکافی، ۱۳۸۲ق، ج۱، ص۲.
4. حائری، روزشمار قمری، ۱۳۸۱ش، ص۱۳.
5. امین، مستدرکات أعیان الشیعة، ۱۴۱۸ق، ج ۴، ص ۸.
6. امین، مستدرکات أعیان الشیعة، ۱۴۱۸ق، ج ۴، ص ۸.
7. امین، مستدرکات أعیان الشیعة، ۱۴۱۸ق، ج ۵، ص ۲۱۸.
8. امین، مستدرکات أعیان الشیعة، ۱۴۱۸ق، ج ۵، ص ۲۲۰.
9. خوانساری، روضات الجنات، ج ۴، ص ۱۱۹.
10. تهرانی، الذریعة، ج ۱۳، ص ۹۸- ۹۷.
11. تهرانی، الذریعة ج ۱۴ ص ۲۷.
12. تهرانی، الذریعة، ج ۱۴، ص ۶.
13. خوانساری، روضات الجنات، ج ۴، ص ۱۱۸.
14. قمی، الفوائد الرضویة، ۱۳۸۵ش، ص ۵۴۲.
15. مدرس تبریزی، ریحانة الأدب، ج ۵، ص ۱۴۶.
16. امین، أعیان الشیعة، ۱۴۲۱ق، ج ۷، ص ۳۶۹.
17. حر عاملی، أمل الآمل ج ۲ ص ۲۷۶.
18. افندی، ریاض العلماء، ۱۳۶۹ش، ج ۵، ص ۱۱۰.
19. زندگینامه علاّمه مجلسی، ج ۲، ص ۳۲۴.
منابع
امین عاملی، سید حسن، مستدرکات اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۱۸ق.
میرزا محمد علی مدرس، ریحانة الادب ج۱، انتشارات خیام، چاپ سوم، ۱۳۶۹ش.
افندی، عبدالله بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم، خیام.
خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان.
قمی، عباس، الفوائد الرضویة، تحقیق: ناصر باقری بیدهندی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش.
تهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء.
حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، تحقیق سید احمد حسینی، بغداد، مکتبة الأندلس.
امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۲۱ق.
مازندرانی، محمد صالح بن احمد، شرح الکافی، تهران، المکتبة الإسلامیة، ۱۳۸۲ق.
