امام محمد باقر علیه السلام در هفتم ذیحجه سال ۱۱۴ قمری به شهادت رسیدند. ایشان همعصر پنج تن از خلفای ستمکار اموی بودند.
به گزارش خبرنگار جی پلاس، هفتم ماه ذیحجه مصادف با شهادت پنجمین اختر تابناک آسمان امامت و ولایت امام محمد باقر علیه السلام است که به همین مناسبت مختصری از زندگی آن حضرت علیه السلام برای استفاده مخاطبان منتشر می شود:
محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب مشهور به امام محمدِ باقر(ع) (۵۷-۱۱۴ق) پنجمین امام شیعیان است. مشهورترین لقب ایشان «باقر» به معنای شکافنده است که برپایه حدیث لوح، این لقب را پیامبر اسلام(ص) پیش از ولادتشان به ایشان دادند. امام باقر(ع) حدود ۱۹ سال امامت شیعیان (از سال ۹۵ق تا ۱۱۴ق) را برعهده داشتند که با پنج تن از خلفای بنی‌امیه همزمان بود: ولید بن عبدالملک، سلیمان بن عبدالملک، عمر بن عبدالعزیز، یزید بن عبدالملک و هشام بن عبدالملک. امام علیه السلام در ۵۷ سالگی در هفتم ذی‌الحجه سال ۱۱۴ق به شهادت رسیدند. برخی هشام بن عبدالملک و بعضی ابراهیم بن ولید را عامل شهادت ایشان دانسته‌اند. طبق منابع تاریخی، امام باقر(ع) هنگام واقعه کربلا خردسال بودند و در این واقعه حضور داشتند.
زندگینامه امام باقر علیه السلام
امام باقر(ع) فرزند امام سجاد(ع) و فاطمه دختر امام حسن(ع) است.[۱] چون نسب ایشان هم به امام حسن(ع) و هم به امام حسین(ع) می‌رسد، به ایشان لقب هاشمیٌ بین هاشمیَین، علویٌ بین علویَین و فاطمیٌ بین فاطمیَین داده‌اند.[۲]
بر پایه حدیث لوح که جابر بن عبدالله انصاری روایت کرده، پیامبر اسلام پیش از به دنیا آمدن امام باقر(ع) نام او را محمد و لقبش را باقر(شکافنده) قرار داده بود.[۳] ایشان ملقب به «باقرالعلم»، «شاکر»، «هادی» و «امین» بود؛[۴] اما مشهورترین لقبشان «باقر» (شکافنده) است.[۵] یعقوبی می‌نویسد: «بدان سبب باقر نامیده شد که علم را شکافت.»[۶] به گفته شیخ مفید امام باقر(ع) در علم، زهد و بزرگواری از همه برادرانش برتر، و قدر و منزلتش بیشتر بود و همه او را به عظمت می‌ستودند.[۷]
کنیه معروفشان «ابوجعفر» است[۸] در منابع روایی بیشتر با عنوان ابوجعفر اول از ایشان یاد می‌شود[۹] تا با ابوجعفر ثانی (امام جواد(ع)) اشتباه نشود.[۱۰]
امام باقر(ع) در کربلا
امام باقر(ع):
من چهارساله بودم که جدم حسین بن علی کشته شد. من شهادت وی و آنچه در آن وقت بر ما گذشت را به یاد دارم.
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۸۹.
امام باقر(ع) در ۱ رجب سال ۵۷ قمری در مدینه به دنیا آمد.[۱۱] برخی ولادتشان را ۳ صفر همان سال نقل کرده‌اند.[۱۲] ایشان در واقعه کربلا در حالی که خردسال بودند، حضور داشتند.[۱۳]
شهادت امام باقر(ع) را در ۵۷ سالگی[۱۴] و در ۷ ذی‌الحجه سال ۱۱۴ هجری قمری دانسته‌اند؛[۱۵] البته برخی به جای ذی‌الحجه از ربیع الاول یا ربیع الثانی نام برده‌اند.[۱۶] همچنین نقل‌های دیگری مبنی بر شهادتش در سال‌های ۱۱۵ق، ۱۱۶ق و ۱۱۸ق وجود دارد.[۱۷]
شهادت امام باقر(ع) در دوران خلافت هشام بن عبد الملک رخ داده است:[۱۸] چرا که هشام از سال ۱۰۵ تا سال ۱۲۵ قمری خلیفه بود[۱۹] و آخرین سالی که مورخان در شهادت امام باقر(ع) نقل کرده‌اند ۱۱۸ق است در اینکه چه فرد یا افرادی در شهادت ایشان دست داشته‌اند، نقل‌های مختلفی وجود دارد. بعضی از منابع، شخص هشام بن عبدالملک را عامل شهادتشان دانسته‌اند.[۲۰] و برخی ابراهیم بن ولید را عامل مسمومیت ایشان معرفی کرده‌اند.[۲۱]
امام باقر(ع) وصیت کرده بودند در لباسی که در آن نماز می‌خوانده دفن شوند.[۲۲] ایشان در قبرستان بقیع، کنار مرقد پدرشان امام سجاد(ع) و عموی پدرشان امام حسن(ع) دفن شدند.[۲۳] امام وصیت کردند ده سال در منا برای ایشان از مالشان مراسم عزاداری بر پا کنند.[۲۴]
همسران و فرزندان
بر اساس منابع تاریخی امام باقر سه همسر و هفت فرزند داشتند:[۲۵]
همسر نسب فرزندان
ام فروه دختر قاسم بن محمد بن ابی‌بکر امام صادق(ع) و عبدالله
ام حکیم دختر اسید ثقفی ابراهیم و عبیدالله
ام ولد کنیز علی، زینب و ام سلمه
دوره امامت
امام باقر علیه السلام در سال ۹۵ قمری پس از شهادت پدرشان به امامت رسیدند[۲۶] و تا زمان شهادت (سال ۱۱۴ق) امامت را بر عهده داشتند.[۲۷] احادیث برجا مانده از پیامبر(ص) که در آنها به امامت ایشان پس از امام زین العابدین اشاره شده، از دلایل امامت ایشان به شمار می‌آید.[۲۸] امام سجاد(ع) نیز به ایشان زیاد اهمیت می‌دادند و در پاسخ سؤالی در این باره فرمودند: «این بدان سبب است که امامت در فرزندان او باقی خواهد ماند تا روزی که قائم ما قیام کند و دنیا را پر از عدل و قسط نماید. پس او هم امام است و هم پدر امامان».[۲۹]
حاکمان زمان امام باقر (ع)
هشام بن عبدالملک ۱۰۵-۱۲۵ق
یزید بن عبدالملک ۱۰۱-۱۰۵ق
عمر بن عبدالعزیز ۹۹-۱۰۱ق
سلیمان بن عبدالملک ۹۶-۹۹ق
ولید بن عبدالملک ۸۶-۹۶[۳۰]
در اعیان الشیعه آمده است که عبدالملک بن مروان به پیشنهاد امام باقر، اقدام به ضرب سکه اسلامی کرد.[۳۱] پیش از آن معاملات با سکه‌های رومی انجام می‌شد. از آنجا که این ماجرا در زمان امام سجاد(ع) رخ داده، برخی پیشنهاد ضرب سکه را به امام سجاد(ع) نسبت داده و برخی گفته‌اند امام باقر(ع) به دستور امام سجاد(ع) این پیشنهاد را مطرح کرده است.[۳۲]
نهضت علمی
امام باقر(ع) جنبش علمی به وجود آورد که در دوره امامت فرزندشان امام صادق(ع) به اوج خود رسید. وی در علم، زهد، عظمت و فضیلت سرآمد بنی هاشم بود و روایات و احادیث وی در زمینه علم دین، آثار و سنت نبوی، علوم قرآن، سیره و فنون اخلاق و آداب بدان حد است که تا آن روز از هیچ یک از فرزندان امام حسن(ع) و امام حسین(ع) به جا نمانده بود.[۳۳] در این عصر بود که شیعه تدوین فرهنگ خود -شامل فقه و تفسیر و اخلاق- را آغاز کرد.[۳۴] پیش از امام باقر(ع)، نظرات فقهی شیعه، محدود بود.
سستی پایه‌های حکومت امویان، برای امام باقر(ع) و نیز امام صادق(ع) زمینه‌ای را فراهم آورد که برای سایر ائمه(ع) فراهم نشد. این زمینه، سبب شد تا امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بیشترین آرای فقهی، تفسیری و اخلاقی را در کتب فقهی و حدیثی از خویش بر جای گذارند. از این رو راویانی چون محمد بن مسلم ۳۰ هزار حدیث[۳۵] و جابر جعفی ۷۰ هزار حدیث از امام باقر نقل کرده‌اند.[۳۶] شهرت علمی امام باقر نه تنها در حجاز، بلکه در عراق و خراسان نیز فراگیر شده بود، چنان‌که راوی می‌گوید: مردمی از خراسان دورش حلقه زده و اشکالات علمی خود را از او می‌پرسند.[۳۷]
سال‌های ۹۴ تا ۱۱۴ق زمان پیدایش مسلک‌های فقهی و اوج‌گیری نقل حدیث درباره تفسیر بود.[۳۸] در این دوران گروه‌هایی مانند خوارج، مرجئه، کیسانیه و غالیان در ترویج عقاید خود تلاش می‌کردند. امام باقر(ع) استدلال‌های اصحاب قیاس را رد می‌کردند[۳۹] و میان عقاید اهل بیت با سایر فرق اسلامی مرزبندی کرد. ایشان درباره خوارج فرمودند: خوارج از روی جهالت عرصه را بر خود تنگ گرفته‌اند، دین ملایم‌تر و قابل انعطاف‌تر از آن است که آنان می‌شناسند.[۴۰]
تفسیر
امام باقر بخشی از وقت خود را به بیان مباحث تفسیری اختصاص داده بود که برگزاری جلسات تفسیر و پاسخ به سوالات و شبهات دانشمندان و مردم از جمله آنهاست. گفته شده امام باقر کتابی در تفسیر قرآن نوشته است که محمد بن اسحاق ندیم در کتاب الفهرست، از آن نام برده است.[۴۱]
امام باقر، شناخت قرآن را منحصر در اهل بیت می‌دانست. چرا که آنان‌اند که می‌توانند محکمات قرآن را از متشابهات و ناسخ و منسوخ را تشخیص دهند و چنین علمی در نزد هیچ کس غیر از اهل بیت وجود ندارد.[۴۲]
حدیث
امام باقر(ع) به احادیث رسول اکرم(ص) اهمیت می‌داد، تا جایی که جابر بن یزید جعفی از شاگردان امام باقر، ۷۰ هزار حدیث از پیغمبر اکرم(ص) نقل کرده است. حضرت تنها به نقل حدیث و انتشار آن اکتفا نکرده، بلکه اصحاب خود را به همت گماشتن در فهم حدیث و آشنایی پیدا کردن با معانی آن فرا می‌خواند. ایشان فرمود: مراتب شیعیان ما را با میزان روایت‌کردنِ آنان از احادیثِ اهل بیت و معرفتشان به آن احادیث بشناسید، و معرفت، همان شناخت روایت و درایة الحدیث است، و با درایت و فهم روایت است که مؤمن به بالاترین درجات ایمان می‌رسد.[۴۳]
کلام
در زمان امام باقر(ع) با توجه به فرصت ایجاد شده و کمتر شدن فشار و کنترل از سوی حاکمیت، زمینه برای ظهور و بروز عقاید و افکار مختلف بوجود آمد که خود این باعث ایجاد و رواج افکار انحرافی در جامعه شد، در این شرایط امام ضمن بیان عقاید اصیل و صحیح شیعی و رد عقاید باطل، شبهات مربوطه را پاسخ می‌دادند. ایشان بحث‌های کلامی خود را ناظر به این امور مطرح می‌کردند. از جمله این مباحث عاجز بودن عقل انسان از درک حقیقت خداوند،[۴۴] ازلی بودن واجب الوجود[۴۵] و وجوب اطاعت از امام(ع)[۴۶] بود.
میراث دیگری نیز از امام به یادگار مانده است که میراث فقهی[۴۷] و میراث تاریخی[۴۸] از آن جمله است.
مناظرات
از فعالیت‌های علمی امام باقر(ع)، مناظره با افراد مختلف است. برخی از مناظرات ایشان از این قرار است:
مناظره امام با اسقف مسیحیان
مناظره با حسن بصری
مناظره با هشام بن عبدالملک
مناظره با محمد بن منکدر
مناظره با نافع بن ازرق
مناظره با عبدالله بن معمر لیثی
مناظره با قتادة بن دعامة[۴۹]
سلامِ پیامبر(ص) به امام باقر(ع)
از امام باقر(ع) نقل شده است:
روزی جابر بن عبدالله انصاری رحمه الله را دیدم و به او سلام دادم. او سلامم را پاسخ گفت و سپس به من گفت:
تو کیستی؟ (در این هنگام، جابر بینایی خود را از دست داده بود)
گفتم: محمد بن علی بن حسین.
گفت: پسرم به من نزدیک شو.
وقتی نزدیک شدم، دستم را بوسید و سپس خم شد که پایم را ببوسد ولی من مانع این کارش شدم.
سپس جابر گفت: همانا رسول خدا(ص) به تو سلام می‌رساند.
پس گفتم: و سلام و رحمت و برکات خدا بر رسول خدا باد. ولی چگونه ای جابر؟
گفت: روزی با او [یعنی با پیامبر] بودم که به من گفت: ای جابر! امید است که تو باقی بمانی تا اینکه مردی از فرزندان مرا ببینی که به او محمد بن علی بن حسین گفته می‌شود و خدا به او نور و حکمت می‌بخشد. پس، از سوی من به او سلام برسان.
مفید، الارشاد، ۱۴۲۸ق، ص۳۸۲.
مبارزه با اسرائیلیات
یکی از گروه‌هایی که در دوره امام باقر(ع) در جامعه اسلامی حضور داشتند و تأثیر عمیقی در فرهنگ آن روزگار بر جا گذاشتند، یهودیان بودند. شماری از عالمان یهود که به ظاهر مسلمان شده و گروهی دیگر که هنوز به دین خود باقی مانده بودند در جامعه اسلامی پراکنده شده بودند و مرجعیت علمی گروهی را به عهده داشتند. مبارزه با یهود و القائات سوء آنها در فرهنگ اسلامی و انکار مطالبی که باعث خدشه‌دار شدن چهره واقعی پیامبران خدا می‌شد و تکذیب احادیث دروغین و ساخته و پرداخته یهودیان، از فعالیت‌های فرهنگی پنجمین امام بود. امام باقر(ع) با رواج اسرائیلیات مبارزه می‌کردند، از جمله زراره بن اعین نقل کرده که امام باقر در حالی‌که مقابل کعبه نشسته بود فرمود: نگاه کردن به خانه خدا عبادت است. در همان لحظه عاصم بن عمر ، نزد امام باقر آمد و گفت: کعب الاحبار می‌گوید: "انّ الکعبة تَسْجُدُ لبیت المقدس فی کلِّ غداة" یعنی کعبه هر صبحگاهان برابر بیت‌المقدس سجده می‌کند. امام باقر(ع) فرمود: نظر تو در مورد سخن کعب الاحبار چیست؟ آن مرد گفت: سخن کعب صحیح است. امام باقر(ع) فرمود: تو و کعب الاحبار هر دو دروغ می‌گویید. آن‌گاه در حالی که به شدّت ناراحت بود فرمود: خداوند بقعه‌ای محبوب‌تر از کعبه روی زمین نیافریده است.[۵۰]
اصحاب و شاگردان
گفته شده، شیخ طوسی شمار اصحاب و شاگردان امام باقر(ع) را که از ایشان نقل حدیث کرده‌اند ۴۶۲ مرد و دو زن دانسته است.[۵۱] باقر شریف قرشی در کتاب حیاة الامام محمد الباقر اسامی ۴۷۷ تن [۵۲]و عزیزالله عطاردی در مسند الامام الباقر ۶۵۴ تن [۵۳]را به عنوان اصحاب و راویان امام نام برده‌اند.
شش تن از اصحاب امام باقر(ع) را جزو اصحاب اجماع دانسته‌اند: زُرارَة بن اَعین، مَعروفِ بنِ خَرَّبوذ، بُرَید بن معاویه، فُضَیل بن یسار، محمد بن مُسلِم و ابوبصیر اَسَدی.[۵۴] از دیدگاه علمای شیعه، این شش تن از فقیه‌ترین فقیهان صدر اسلام از اصحاب امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بوده‌اند.[۵۵]
در میان اصحاب و شاگردان امام باقر(ع) برخی از نظر اعتبار و وثاقت مورد اتفاق اهل سنت و امامیه و دسته‌ای به دلیل گرایش‌های شیعی، فقط مورد اعتماد امامیه هستند.[۵۶]
دیدگاه اهل سنت
ابن حجر هیتمی می‌نویسد: ابوجعفر محمد باقر، به اندازه‌ای گنج‌های پنهان علوم، حقایق احکام و حکمت‌ها و لطایف را آشکار نموده که جز بر عناصر بی‌بصیرت یا بد نیت، پوشیده نیست و از همین روست که وی را «باقر العلم» [شکافنده علم] و جامع آن و برپاکننده پرچم دانش خوانده‌اند. او عمرش را در طاعت خدا گذراند و در مقامات عارفین بدان حد رسیده بود که زبان گویندگان از وصف آن ناتوان است. او سخنان بسیاری در سلوک و معارف دارد.[۵۷]
عبدالله بن عطا که از دانشمندان همعصر امام باقر(ع) بود، می‌گوید: علما را در محضر هیچکس کوچکتر از آنان در محضر ابوجعفر [یعنی امام باقر] ندیدم.[۵۸] همچنین ذهبی از رجالیان اهل سنت می‌نویسد: از کسانی است که بین علم و عمل و آقایی و شرف و وثاقت و متانت جمع کرده، و برای خلافت اَهلیّت داشت.[۵۹]
فهرست کتاب‌های درباره امام باقر(ع)
کتاب مسند الامام الباقر(ع)،اثر عزیزالله عطاردی.
درباره امام باقر(ع) کتاب‌های متعددی نگارش و چاپ شده است که برخی از آنها عبارتند از:
مسند الامام الباقر(ع) (۶ جلد)، عزیزالله عطاردی، تهران، نشر عطارد، ۱۳۸۱ش. این کتاب توسط محمدرضا عطائی به فارسی ترجمه شده است.
امام الباقر قدوة و اسوة، سید محمدتقی مدرسی، بیروت، مرکز العصر، چاپ دوم، ۱۴۳۱ق. این کتاب با عنوان «زندگانی باقرالعلوم حضرت محمد بن علی(ع)» به فارسی ترجمه شده است.
امام باقر(ع) جلوه امامت در افق دانش، احمد ترابی، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
امام باقر از دیدگاه اهل سنت، رمضان قوامی دربندی، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، چاپ اول،۱۳۹۲ش.
پیشواى پنجم حضرت امام محمد باقر(ع)،گروه نویسندگان، قم، مؤسسه در راه حق، ۱۳۷۱ش (این کتاب به عربى و اردو ترجمه شده است).
راویان م‍ش‍ت‍رک ف‍ری‍ق‍ی‍ن از امام محمد باقر(ع)، ت‍ه‍ی‍ه‌ک‍ن‍ن‍ده مرکز م‍طال‍ع‍ات و ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات اسلامی واب‍س‍ت‍ه به دفتر ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات ح‍وزه ع‍ل‍م‍ی‍ه قم واح‍د تاریخ و سیره اهل بیت قم، ۱۳۷۳ش.
زندگانی حضرت امام محمد باقر(ع): گ‍زی‍ده‌ای از منتهی الامال محدث قمی، ب‍ه‌ک‍وش‍ش رضا استادی، قم، دفتر نشر ب‍رگ‍زی‍ده، ۱۳۸۰ش.
زلال معرفت: پ‍ژوه‍ش‍ی در زندگانی امام محمد باقر(ع)، محمدباقر طاه‍ری؛ قم، گ‍ل‍س‍ت‍ان ادب، ۱۳۸۱ش.
شکافنده علوم حضرت امام محمد باقر(ع)، گروه مؤلفان مجمع جهانی اهل بیت، ناظر م‍ن‍ذر حکیم، با ه‍م‍ک‍اری ش‍ه‍اب‌ال‍دی‍ن حسینی، ترجمه کاظم حاتمی طبری، ۱۳۸۵ش.
پانویس
۱. مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۵۵.
۲. مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۵۸.
۳. قمی رازی، کفایة الاثر، ۱۴۰۱ق، ص۱۴۴-۱۴۵.
۴. ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب(ع)، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۲۱۰.
۵. مجلسی، جلاء العیون، ۱۳۸۲ش، ص۸۴۹.
۶. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۲۸۹.
۷. مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۵۷.
۸. طبری، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۲۱۶.
۹. طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۹۷.
۱۰. اربلی، کشف الغمه، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۸۵۷.
۱۱. طبری، دلائل الإمامة، ۱۴۱۳ق، ص۲۱۵؛ طبرسی، إعلام الورى، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۹۸.
۱۲. مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۶، ص۲۱۲.
۱۳. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۲۸۹.
۱۴. مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۵۸؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب(ع)، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۲۱۰.
۱۵. نوبختی، فرق الشیعة، ۱۴۰۴ق، ص۶۱.
۱۶. ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب(ع)، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۲۱۰؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۳ش، ص۲۸۶.
۱۷. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۳ش، ص۲۸۶.
۱۸. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۲۸۹.
۱۹. اخبار الدوله عباسیه، ۱۳۹۱ق، ص۴۱۲.
۲۰. کفعمی، المصباح، ۱۴۱۴ق، ص۶۹۱.
۲۱. طبری، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۲۱۶؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب(ع)، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۲۱۰.
۲۲. شبراوى، الإتحاف بحب الأشراف، ۱۴۲۳ق، ص۲۸۷.
۲۳. نوبختی، فرق الشیعة، ۱۴۰۴ق، ص ۶۱؛ کلینی، الکافی، ۱۳۸۸ق، ج۲، ص۳۷۲؛ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۵۷ و ۱۵۸؛ طبری، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۲۱۶؛ سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، ۱۳۷۶ش، ص۳۰۶؛ کفعمی، المصباح، ۱۴۱۴ق، ص۶۹۱.
۲۴. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۸۲.
۲۵. مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۷۶؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۳۷۷ش، ص۳۷۵.
۲۶. طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ص۴۸۱.
۲۷. طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ص۴۹۸.
۲۸. قمی رازی، کفایة الاثر، ۱۴۰۱ق، ص۱۴۴-۱۴۵.
۲۹. قمی رازی، کفایة الاثر، ۱۴۰۱ق، ص۲۳۷.
۳۰. طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ص۴۹۸.
۳۱. امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۶۵۴.
۳۲. حسینی مازندارانی، العقد المنیر، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۷۵.
۳۳. مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۵۷.
۳۴. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۲۹۳.
۳۵. مجلسی، بحارالانوار، ج۱۱، ص۸۳
۳۶. دخیل، ائمتنا، ج۱، ص۳۴۷.
۳۷. کلینی، الکافی، ج۶، ص۲۶۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۴۶، ص۳۵۷.
۳۸. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۳ش، ص۲۹۲.
۳۹. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۸، ص۳۹.
۴۰. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص۲۹۹.
۴۱. ابن ندیم، الفهرست، ص۵۹ ؛ شریف القرشی، حیاة الامام المحمد الباقر، ج۱، ص۱۷۴.
۴۲. گروه مولفان، پیشوایان هدایت، ص۳۲۰.
۴۳. شریف القرشی، حیاة الامام محمد الباقر،ج۱، ص۱۴۰-۱۴۱.
۴۴. کلینی، الکافی، ج۱، ص۸۲.
۴۵. کلینی، الکافی، ج۱، ص۸۸-۸۹.
۴۶. کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۸۵.
۴۷. گروه مؤلفان، پیشوایان هدایت، ص۳۴۱-۳۴۷.
۴۸. گروه مؤلفان، پیشوایان هدایت، ص۳۳۰-۳۳۴.
۴۹. کلینی، الکافی، ۱۳۸۸ش، ج۸، ص۳۱۱.
۵۰. مجلسی، بحار الانوار، ج۴۶، ص۳۵۴.
۵۱. ترابی، امام باقر(ع) جلوه امامت در افق دانش، ۱۳۸۷ش، ص۶۳؛ رفیعی، تاریخ تحلیلی پیشوایان، ۱۳۸۳ش، ص۱۴۰.
۵۲. قرشی، حیاة الامام محمد الباقر، ۱۴۲۹ق، جلد۲، ص۱۹۵-۳۴۰
۵۳. عطاردی، مسندالامام الباقر، ۱۳۸۱ش، جلد۶، ص۲۹۲-۵۶۰
۵۴. کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۹ق، ص۲۳۸.
۵۵. کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۹ق، ص۲۳۸؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب(ع)، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۲۱۱.
۵۶. ترابی، امام باقر(ع) جلوه امامت در افق دانش، ۱۳۸۷ش، ص۶۴؛ رفیعی، تاریخ تحلیلی پیشوایان، ۱۳۸۳ش، ص۱۴۰.
۵۷. ابن حجر، الصواعق المحرقه، ص۲۰۱.
۵۸. سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص۳۳۷.
۵۹. ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۴، ص۴۰۲.
منابع
ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
ابن حجر هیتمی، احمد بن محمد، الصواعق المحرقه، قاهره، مکتبة القاهره، بی‌تا.
ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب(ع)، قم، علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.
ابن طولون، شمس‌الدین محمد، الأئمة الاثنا عشر، منشورات رضی، قم، بی‌تا.
ابن ندیم، محمد، الفهرست، ترجمه محمدرضا تجدد، تهران، چاپخانه سپهر، چاپ سوم، ۱۳۶۶ش.
اخبار الدوله عباسیه، تحقیق عبدالعزیز الدوری و عبدالجبار المطلبی، بیروت، دارالطلیعه، ۱۳۹۱ق.
امین، سید محسن، أعیان الشیعه، تحقیق سید حسن امین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
ترابی، احمد، امام باقر(ع) جلوه امامت در افق دانش، محقق بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۷ش.
جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انتشارات انصاریان، چاپ هفتم، ۱۳۸۳ش.
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
حسینی مازندرانی، سید موسی، العقد المنیر فی تحقیق ما یتعلق بالدراهم والدنانیر، طهران، مکتبة الصدوق، ۱۳۸۲ش.
دخیل، علی محمد علی، ائمتنا سیرة الائمة الاثنی عشر، قم، موسسة‌دار الکتب الاسلامی، الثالثة، ۱۴۲۹ق/۲۰۰۸م.
ذهبی، محمد بن احمد، سیر أعلام النبلاء، محقق شعیب الارناووط، بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۱۴ق.
رفیعی، علی، تاریخ تحلیلی پیشوایان، تهران، نشر تحسین، ۱۳۸۳ش.
سبط ابن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکرة الخواص، قم، الشریف الرضی، ۱۳۷۶ش.
شبراوی، جمال الدین، الإتحاف بحب الأشراف، قم، دارالکتب، ۱۴۲۳ق.
شریف القرشی، باقر، حیاة الامام محمد الباقر، قم، دار الکتب العلمیة، ۱۳۹۷ق.
شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، مصحح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
طبرسی، ابی منصور احمد بن علی، الاحتجاج، مشهد، نشر المصطفی، ۱۴۰۳ق.
طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، ترجمه عزیزالله عطاردی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الورى بأعلام الهدى، قم، آل البیت، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامة، قم، موسسة البعثة، ۱۴۱۳ق.
طوسی، ابی جعفر محمد بن الحسن، اختیار معرفة الرجال، تصحیح حسن المصطفوی، مشهد، انتشارات دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ش.
قمی رازی، ابی القاسم علی بن محمد، کفایة الاثر فی النص علی الائمة اثنی عشر، قم، مطبعة الخیام، ۱۴۰۱ق.
کفعمی، تقی الدین ابراهیم بن علی، المصباح، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، الاولی، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۴م.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی اکبرغفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، الثالثة، ۱۳۸۸ق.
گروه مولفان، پیشوایان هدایت شکافنده علوم حضرت امام باقر (ع)، مترجم: کاظم حاتمی طبری، قم، مجمع جهانی اهل بیت، اول، ۱۳۸۵ش.
مجلسی، محمدباقر، جلاء العیون، قم، سرور، ۱۳۸۲ش.
مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۴ق.
یعقوبی، ابن واضح، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۸ش.
