محمد بن حسن اصفهانی معروف به فاضل هندی از علمای قرن یازده و دوازده قمری بود. او در سیزده سالگی به اجتهاد رسید. وی در بیست و پنجم رمضان المبارک سال ۱۳۱۱ رحلت کرد.
به گزارش خبرنگار جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که مفید فایده افتد. این قسمت به زندگی محمد بن حسن اصفهانی معروف به فاضل هندی اختصاص دارد.
زندگینامه محمد بن حسن اصفهانی (فاضل هندی)
ابوالفضل بهاءالدین محمد بن تاج‌الدین حسن بن محمد اصفهانی معروف به فاضل هندی(۱۰۶۲-۱۱۳۱ق) از عالمان شیعه در قرن ۱۱ و ۱۲ق و از شخصیت های دوره صفویه است. اثر مشهور او در فقه، کتاب کشف اللثام است.
اطلاعات فردی
محمد بن حسن اصفهانی
لقب بهاءالدین، فاضل هندی، فاضل اصفهانی، کاشف اللثام
تاریخ تولد ۱۰۶۲ق
تاریخ وفات ۱۱۳۱ق
محل دفن تخت فولاد
شهر وفات اصفهان
اطلاعات علمی
استادان ملا تاجا، علامه مجلسی
شاگردان میرزا عبدالله افندی، شیخ محمد جزایری تستری، میرزا بهاءالدین محمد مختاری، احمد بن حسین حلی
تألیفات کشف اللثام
سایر استنساخ کتب
ولادت
او در سال ۱۰۶۲ق متولد شد[۱] و در شب شنبه بیست و پنجم رمضان در سال ۱۱۳۱ق درگذشت[۲] و پیکرش در قبرستان تخت فولاد اصفهان دفن شد. مزار او در کنار قبر ملا محمد فضل، معروف به فاضل نایینی قرار گرفته و به همین دلیل، قبر این دو شخصیت علمی در زبان مردم به نام «فاضلان» (دو فاضل) شهرت یافته است.[۳]
تاریخ دقیق وفات
تاریخ وفات او در منابع مختلف ذکر شده است. آقا بزرگ در طبقات به حسب آنچه که بر سنگ قبر وی حک شده است تاریخ وفات او را ۱۱۳۷ق[۴] و امین، ۱۱۲۶ق[۵] ذکر کرده اند. آقا بزرگ در الذریعه ۱۱۳۵ق را نیز احتمال داده است.[۶] اما در حاشیه نسخه خطی کشف اللثام که کاتب آن محمدصالح علی اکبر حسنی از شاگردان فاضل هندی بوده است. تاریخ وفات او یک بار به حروف و یک بار به عدد ۲۵ رمضان ۱۱۳۱ق درج کرده است. این نسخه به شماره ۱۸۴۳۶ در مجلس شورای اسلامی ایران نگهداری می شود.[۷]
ازدواج
فاضل هندی با مادر میرزا کمال‌الدین احمد بن کمال‌الدین حسین از سلسله خاندان مجلسی ازدواج کرد و از این رو با علامه مجلسی قرابت دارد.[۸]
فرزندان
تنها پسر فاضل هندی، محمدتقی بود. از جامع دیوان سید نصرالله حائری درباره محمد تقی آمده است:
«خورشید آسمان فضل و دانش و قطب دایره کمال، مولی محمد تقی بن فاضل هندی با سید نصر الله مکاتبه داشته است. وی اشعاری را در فضیلت مولی محمدتقی سروده است و برای وی ارسال داشته و از پسر فاضل هندی جواب خواسته است.»[۹]
یا أیها المولی التقی الذی
لسانه ما زال یروی الصواب
یا ابن البهائی الذی فضله
کالشمس إذ لا یعتریها سحاب
أهدیت لی رقعة عزّ غدت
فی حسنها تشبه عصر الشباب
فیها شراب رائق قد صفا
و فی رقاع الغیر أضحی سراب
اسم و لقب
او ملقب به «بهاءالدین» بود و به «فاضل هندی» و «فاضل اصفهانی» نیز شهرت داشته است و گاهی به جهت تألیف کتاب کشف اللثام، به «کاشف اللثام» هم نامیده می شود.[۱۰]
علت اشتهار به فاضل هندی
شیخ محمد در اوایل جوانی به همراه پدرش سفری به هند داشته و پس از آن به فاضل هندی شهرت یافت. گفته شده وی از این عنوان شادمان نبود.[۱۱]
منزلت علمی
درباره جایگاه و مقام علمی فاضل هندی نقل شده که وی در سن ۱۳ سالگی و قبل از بلوغ، به درجه اجتهاد رسیده و خود در این‌باره می گوید:
«من فارغ از علوم عقلی و نقلی شدم در حالی که سیزده سالگی‌ام به پایان نرسیده بود و شروع به نوشتن کتاب‌هایم کردم در زمانی که یازده ساله نبودم.»[۱۲]
فاضل هندی در ۱۶ سالگی موفق شد شفای بوعلی را تلخیص کند، گرچه این نسخه سوخت و از میان رفت. فاضل در ۲۲ سالگی، بار دیگر به تلخیص شفا پرداخت.[۱۳]
وی از علمای سرشناس اصفهان بود و در زمانی که دو منصب «ملاباشی» و «شیخ الاسلامی» بین علما رواج داشت، وی به «مجتهد» و «صاحب فتوا» مشهور بود...مرجعیت فاضل هندی پس از وفات مجلسی دوم (۱۱۱۰ق) و درگذشت آقا جمال خوانساری (۱۱۲۵ق) فراگیر شد.[۱۴]
سید جلال‌الدین آشتیانی درباره مقام علمی فاضل هندی، چنین می گوید:
«من در زمان گذشته، عبارتی از شخصی که در اواخر صفویه می زیسته است دیدم که چنین نوشته است: در مدرسه، صبی مُراهقی (پسر نزدیک به بلوغ) را دیدم که در مباحث علمی، ماهر و واجد مقام عالی در علوم عصر (روز) بود و آثار نبوغ از ناصیه (پیشانی) او آشکار بود. از نسبش پرسیدم، گفتند: او فرزند ملاتاج و نامش بهاء الدین محمد است.»[۱۵]
اساتید
بنا بر آنچه از آثار فاضل هندی به دست می‌آید نشان از پرورش یافتن او در محضر اساتید بزرگی بوده اما در این باره چیزی به دست نمی آید جز دو نفر:
پدرش ملا تاج‌الدین حسن اصفهانی معروف به ملا تاجا از علمای بنام اصفهان متوفای ۱۰۹۸ق اولین استادش بوده است.
علامه مجلسی.[۱۶]
شاگردان
احمد بن حسین حلی
سید محمد علی کشمیری
سید ناصرالدین احمد بن محمد سبزواری
میرزا بهاءالدین محمد مختاری
میرزا عبدالله افندی
ملا اسماعیل خواجویی
شیخ محمد جزایری تستری
ملا عبدالکریم بن محمد هادی طبسی
شیخ علی‌اکبر بن محمد صالح حسنی لاریجانی
شیخ محمد صالح کزازی قمی
سید صدرالدین محمد حسینی
شیخ محمدتقی اصفهانی معروف به ملا تقیا.[۱۷]
آثار و تألیفات
کتاب کشف اللثام
در برخی از آثار فاضل هندی آمده است که وی دارای ۸۰ تألیف بوده و در برخی موارد تا ۱۵۰ کتاب ذکر شده که همگی درباره موضوعات مختلف علوم اسلامی است.
کشف اللثام و الابهام عن قواعد الاحکام.
المناهج السویه فی شرح الروضه البهیه.
منیه الحریص علی فهم شرح التلخیص.
التنصیص علی معانی التّمحیص.
الزهره فی مناسک الحج و العمره.
احاله النظر فی القضاء و القدر.
تفسیر قرآن فاضل هندی.
الزبدة فی اصول الدین.
الحور البریعه فی الاصول الشریعه.
شرح الدره البریعه فی علم اصول الشریعه.
خلاصه المنطق.
الحاشیه علی المواقف.
الاحتیاطات اللازمة
عون اخوان الصفا علی فهم کتاب الشفاء
اثبات الواجب فی اثبات الواجب.
...[۱۸]
کتابخانه فاضل هندی
تنکابنی در قصص العلماء نقل می کند که فاضل هندی در نهایت فقر زندگی می کرده و با نوشتن و استنساخ کتب، روزی می گذرانده است؛ ازاین رو توانسته نسخه های منحصر به فردی از آثار پیشینیان را در کتابخانه شخصی‌اش جمع کند.
شماری از کتاب‌هایی که در کتابخانه فاضل هندی وجود داشت، عبارتند از:
الجمل و الانتصار، المزار للشهید، حاشیه علی القواعد، رساله فی جواز السفر، اللوامع و المقدادیات، الغنیه فی العلوم، الشامیات و البحریات لابن فهد حلّی، المسائل الغرویه، شرح نهج المسترشدین، شرح الارشاد لابن المصنف، اجوبه المسائل المختلفه للشیخ علی، مناهج الیقین فی اصول الدین، رساله ایضاح الاشتباه فی اسماء الرواه و اسامی الرجال، مجلی مرآه المنجلی فی علم الکلام، قواعد ابن میثم، فرج بعد الشدّه للتنوخی، ترجمه تورات، الانوار البدریه، نثر اللآلی و تفسیر بلابل القلاقل.[۱۹] [۲۰]
پانویس
۱. اصفهانی، کشف اللثام، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۵.
۲. فانی زنوزی، ریاض الجنة، ۱۳۷۸ش، ج ۲، ص۲۰۲.
۳. اصفهانی، کشف اللثام، ۱۴۱۶ق، ج ۱، ص ۳۹-۴۱.
۴. طبقات، ص۵۷۵. به نقل از واثقی، یادی از فاضل هندی و تصحیح تاریخ وفات او، ص۱۹۶.
۵. امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج ۶، ص۱۴۰.
۶. آقابزرگ، الذریعه، ج ۱، ص۲۳۲.
۷. واثقی، یادی از فاضل هندی و تصحیح تاریخ وفات او، ۱۳۹۴ش، ص۱۹۶.
۸. اصفهانی، کشف اللثام، ۱۴۱۶ق، ج ۱، ص۱۶.
۹. اصفهانی، کشف اللثام، ۱۴۱۶ق، ج ۱، ص۴۱ و ۴۲.
۱۰. اصفهانی، کشف اللثام، ۱۴۱۶ق، ج ۱، ص۵.
۱۱. اصفهانی، کشف اللثام، ۱۴۱۶ق، ج ۱، ص ۱۳.
۱۲. اصفهانی، کشف اللثام، ۱۴۱۶ق، ج ۱، ص ۲۶.
۱۳. اصفهانی، کشف اللثام، ۱۴۱۶ق، ج ۱، ص ۲۷.
۱۴. اصفهانی، کشف اللثام، ۱۴۱۶ق، ج ۱، ص ۲۷.
۱۵. اصفهانی، کشف اللثام، ۱۴۱۶ق، ج ۱، ص ۱۴.
۱۶. اصفهانی، کشف اللثام، ۱۴۱۶ق، ج ۱، ص۱۵و۱۶.
۱۷. اصفهانی، کشف اللثام، ۱۴۱۶ق، ج ۱، ص ۱۶-۲۵
۱۸. اصفهانی، کشف اللثام، ۱۴۱۶ق، ج ۱، ص ۴۱-۶۵.
۱۹. اصفهانی، کشف اللثام، ۱۴۱۶ق، ج ۱، ص ۳۶و۳۷.
۲۰. جعفریان، کتابخانه شخصی فاضل هندی، ۱۳۷۶ش.
منابع
آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، اسماعیلیان قم و کتابخانه اسلامیه تهران، ۱۴۰۸ق.
اصفهانی، فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام و الابهام عن قواعد الاحکام، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۶ق.
امین، سید محسن، اعیان الشیعه، درالتعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۶ق.
جعفریان، رسول، کتابخانه شخصی فاضل هندی، آینه پژوهش، مرداد و شهریور ۱۳۷۶ - شماره ۴۵.
فانی زنوزی، محمد حسن بن عبدالرسول، ریاض الجنة، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی، قم، ۱۳۷۸ش.
واثقی، حسین، یادی از فاضل هندی و تصحیح تاریخ وفات او، مجله میراث شهاب، سال بیست و یکم، شماره ۸۱-۸۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۴ش.
