اوضاع سیاسی دوره امامت امام باقر(ع) چگونه بود؟

به گزارش خبرنگار جی پلاس، اول ماه رجب مصادف با سالروز ولادت امام محمد باقر علیه السلام، امام پنجم شیعیان است. به همین مناسبت به این پرسش که اوضاع سیاسی دوره امام باقر علیه السلام چگونه بود؟ پاسخ می دهیم:

کار علمی امام باقر(ع)

پنجمین امام شیعه، محمّد بن علی بن الحسین (ع) است، که به باقر شهرت یافته است. مادر آن حضرت، فاطمه دختر امام حسن بن علی (ع) است، بنابراینامام باقر علیه السلام از دو طرف نسبش به هاشم و امام علی (ع) می رسد.

امام در سال 57 هجرت در مدینه متولّد شد، و در سال 114 در سنّ 57 سالگی در مدینه به شهادت رسید. [1] شرایط سیاسی و اجتماعی که برای امام محمّد باقر (ع) و امام صادق (ع) به وجود آمد، برای هیچ یک از ائمه علیهم السلام به وجود نیامد، زیرا سال های امامت امام محمّد باقر (ع) با نشانه هایی از خشم و نفرت همگانی علیه سیاست اموی ها و حرکت های رهایی از ایشان در نقاط مختلف همزمان شده بود و رفتار زشت و ناپسند امویان نسبت به علوی ها، از جمله قویترین سلاحی بود که دشمنان و رقیبان آنها از آن استفاده می کردند، که این مسئله آنان را واداشته بود تا رفتار معتدلانه تری نسبت به گذشته با ائمه شیعه علیهم السّلام و خود شیعیان، در پیش گیرند، و در هنگامی که زمان امامت امام صادق (ع) رسید، حکومت اموی نفس های آخر حیات خود را می کشید و شاهد پیروزی های عباسی ها در نقاط مختلف بود و در چنین شرایط ویژه ای بود که امام محمّد باقر (ع) و امام صادق (ع) به ایفای رسالت خود پرداختند. این شرایط میان دو دوره ای پدید آمد که سرشار از بدبختی و شکست ها (برای امویان) و نویدبخش پیروزی و دستیابی به قدرت برای (عباسی ها) بود، دانشگاه اهل بیت علیهم السّلام به هنگامی تأسیس شد، که حکومت اموی از همه سو، دچار خطر شده بود، این دانشگاه چهار هزار تن دانشجو را دربر می گرفت که در مدّتی محدود، در امن و امان به کار خود مشغول شد. [2]

اقدامات علمی امام باقر (ع) و امام صادق (ع) سبب پیدایش مکتبی با فرهنگی غنی شد که بعدها به مکتب جعفری شهرت یافت. چون عملاً در زمان امام صادق (ع) به بار نشست. این مکتب فکری که در تمام زمینه ها، علوم اهل بیت علیهم السلام را به طور منظم ارائه می دهد نتیجه بیش از نیم قرن (از سال 94-  148) تلاش های پیگیرانه این دو امام شیعه است.

تقیه

انتخاب چنین موضعی در جامعه سیاسی آن روز، که اموی ها بعد از آن عباسی ها برای بقای حکومت خویش هر مخالف و مخالفتی را به شدّت سرکوب می کردند، طبعاً نمی توانست همراه با شرکت در اقدامات سیاسی مهم باشد، موضع اصلی امام در این برهه بیان معارف اسلام و تدوین فرهنگ مذهبی بود، و در عین حال امام خلافت را حق خود و پدرانش می دانست که قریش آن را به زور غصب کرده بودند، و مخالفت با حکام جور و دعوت به عدم همکاری و مبارزه منفی با آنها از مواضع، روشن و مشخص امام بود

[3]و امام در این برهه از زمان از تقیه به عنوان سپری برای حفاظت تشیع استفاده می کردند، چنانکه از پدر بزرگوارشان نقل فرموده اند:

«تقیه دین من و دین پدران من است، کسی که تقیه ندارد دین ندارد. »[4] در دوران امام باقر (ع) حکام اموی نسبت به اهل بیت (ع) سخت گیری می کردند و این سخت گیری به جهت ادّعای امامت و زعامت دینی آنها بود که در دوران اموی بیشترین فشارها از ناحیه هشام بن عبدالملک به اهل بیت (ع) وارد می شد، و بنا به گزارش تاریخ که صحت و سقم آن روشن نیست، از خلفای اموی تنها عمر بن عبد العزیز رفتار نسبتاً ملایمی با اهل بیت (ع) داشت. [5] در دوران امامت خود حضرت مجبور به رعایت تقیه بود، و بسیاری از شیعیان عراق در اثر فشار و اختناق موجود، انتظار داشتند که امام به عراق آمده و علیه حاکم جور دست به شمشیر ببرد، امام نسبت به استواری و ایمان آنها چندان اعتمادی نداشت. اگر چه آنان در برخی موارد به شدت اظهار علاقه می کردند، اما این اظهار وفاداری نمی توانست قطعی تلقی شود به دلایلی که پاره ای از آنها مسبوق به سوابق تاریخی مردم کوفه و عراق بود.

گروهی از شیعیان که اطلاعات کافی به آنها نمی رسید، در میان امام و برادرش زید مردد شدند و این امر موجب پیدایش انشعاباتی در شیعه شد و در زمان امام ریشه های گرایش به زید به وجود آمد. [6]

در این دوره شیعیان تحت فشار بودند و امام آنها را به خویشتن داری فرا می خواند روایت مفصلی از امام باقر (ع) درباره تحلیل اوضاع سیاسی شیعه و فشار خلفا از آغاز تا زمان آن حضرت نقل شده که دیدگاه های امام در این زمینه را تبیین می کند آن حضرت می فرمایند: «ما اهل‎ بیت، از سقم قریش و صف بندی آنان در مقابلمان چه ها کشیدیم و شیعیان و دوستان ما از مردم چه ها کشیدند...و پس از آن، ما به طور مداوم مورد تحقیر و قهر و ستم قرار گرفتیم و از شهر و خانه مان رانده و از حقوقمان محروم شدیم و مورد قتل و تهدید قرار گرفتیم، . . . عرصه بر پیروان ما چنان تنگ شد و کار به جایی رسید که اگر کسی را با صفت زندیق یا کافر وصف می کردند برایش بهتر از آن بود که او را شیعه «امیرالمؤمنین» (ع) بخوانند...»[7]

در زمان امام محمّد باقر (ع) از جمله گروه های خطرناکی که در جامعه آن روز حضور داشتند، یهودیان بودند که شماری از احبار یهود به ظاهر مسلمان شده بودند، و گروهی از آنها مرجعیت علمی قشری از ساده لوحان را به عهده داشتند. تأثیری که آنها برجای گذاشتند به صورت احادیث جعلی به نام اسرائیلیات پدیدار شد، و یکی از افرادی که بیشترین روایات را از یهود در تألیفات خود وارد کرده است، طبری است. مبارزه با یهود القائات سوء آنها در فرهنگ اسلامی، بخش مهمّی از برنامه ائمه طاهرین علیهم السّلام بود.

زراره نقل می کند: در خدمت امام باقر (ع) نشسته بودم و امام در حالی که در مقابل کعبه نشسته بود فرمود: نگاه کردن به خانه خدا عبادت است. در همان حال عاصم بن عمر از قبیله بجیله نزد امام آمد و گفت: کعب الاحبار می گوید: کعبه هر صبحگاهان برابر بیت المقدس سجده می کند، امام فرمود: نظر تو در مورد گفتۀ کعب الاحبار چیست؟ آن مرد گفت: گفتۀ کعب صحیح است، امام فرمودند: تو و کعب الاحبار هر دو دروغ می گویید. آنگاه در حالی که به شدّت ناراحت بود، فرمود: خداوند بقعه ای محبوب تر از کعبه روی زمین نیافریده است

می بینیم یهود می کوشیدند بیت المقدس را با جعل حدیث بر مسلمانان بقبولانند و امامان شیعه با تعابیری نظیر لا تَشَبّهُوا بالیهود می کوشیدند این رابطه فرهنگی نامطلوب را که میان مسلمانان و یهود به وجود آمده بود قطع کنند، و این در حالی بود که راویان دیگر فرق اسلامی از این احادیث استقبال می کردند، و آنها را در کتب خودشان نقل نموده و فرهنگ خود را با آن آلوده کردند. [8]

غالیان

مسئله ای که در این زمان برای امام و شیعیان وی پیدا شده بود، مشکل غالیان بود که شمار آنها در آن روزگار رو به فزونی گذاشته بود، آنها با سوء استفاده از روایات امام و نسبت دادن احادیث جعلی به آن حضرت می کوشیدند از حیثیت امامان و شیعیان برخوردار شده و با کشاندن شیعه ساده لوح به دنبال خود، به اهداف خود برسند. زمانی که امام در مدینه بود، این فرصت طلبیها هر چه بیشتر شدّت گرفت. وقتی که امام آنها را از خود طرد کردند، اصحاب آن حضرت نیز غلات را از جمع خود بیرون راندند، مغیره بن سعید و بیان بن سمعان که از رهبران غالیان بودند، توسط اصحاب امام باقر (ع) تکفیر شدند. غلات با توسّل به اطاعت امام (ع) خود را از عمل به وظایف اسلامی معاف دانسته و شناخت و معرفت امام را برای فلاح و رسیدن به اهداف عالیه اسلامی کافی می شمردند و در مقابل، امام باقر (ع) مکرّر به لزوم تکیه بر عمل صالح تأکید می فرمودند و تأکید امام بر عمگرایی شیعیان، به طور غیر مستقیم در برابر تمامی فرقه هایی بود که به عمل صالح اعتنایی نداشتند.

بنابراین این گونه می توان نتیجه گرفت: که در دوران امامت امام باقر (ع) شرایط سیاسی و اجتماعی خاصّی به وجود آمد که این فرصت در اختیار امام قرار گرفت که دانشگاه اهل بیت علیهم السّلام  را پایه گذاری و تأسیس کند و با برنامه ریزی علمی و فرهنگی با حکام جور و فرقه های انحرافی و غلات به مبارزه بپردازند.

پی‌ نوشت‌ها

۱. مفید، محمد،الارشاد، ترجمة هاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات علمیه اسلامیه، چاپ دوم، بی‌تا، ص155و156.

۲. معروف الحسینی، هاشم، سیرة الائمه اثنی عشر، ترجمة محمّد رخشنده، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم، 1373، ج2، ص 208.

۳. جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان، چاپ ششم، 1381، ص 317 ـ 316.

۴. مفید، الاختصاص، قم، انتشارات اسلامی، بی‌تا، ص 261.

۵.جعفریان، پیشین، ص 320.

۶. همان، ص 310.

۷. همان، ص 212 و 213.

۸.همان، ص 300 الی 302.