آیت الله العظمی حسینعلی منتظری در اول سال ۱۳۰۱ شمسی در نجف آباد اصفهان متولد شد. وی در محضر اساتیدی چون امام خمینی و آیت الله بروجردی شاگردی کرد. ایشان از پیشگامان نهضت امام خمینی بود و پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز در مناصب مختلف حکومتی از جمله قائم مقامی رهبری ایفای نقش کرد. وی در ۲۹ آذر ماه سال ۸۸ رحلت کرد.
به گزارش جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که به لطف روح بزرگشان مفید فایده افتد. این قسمت به زندگی فقیه عالیقدر مرحوم آیت الله حسینعلی منتظری از مبارزان نهضت امام خمینی اختصاص دارد که با هم مرور می کنیم:
آیت الله حسینعلی منتظری (۱۳۰۱-۱۳۸۸ش) از مراجع تقلید، عضو شورای انقلاب اسلامی ایران، رئیس مجلس خبرگان قانون اساسی، مدرس حوزه علمیه قم و از سال از ۱۳۶۴ تا ۱۳۶۸ش قائم مقام رهبری جمهوری اسلامی ایران بود.
او از شاگردان آیت‌الله بروجردی و امام خمینی بود. وی پیش از انقلاب در مبارزات علیه حکومت پهلوی، بارها زندانی و تبعید شد. اعلام هفته وحدت، تأسیس شورای مدیریت حوزه علمیه قم، تأسیس دانشگاه امام صادق(ع)، تعیین قضات شرع و ائمه جمعه، از فعالیت های آیت‌الله منتظری بود. او در فروردین ماه ۱۳۶۸ش از سوی امام خمینی از جایگاه قائم مقام رهبری برکنار شد. مبانی فقهی حکومت اسلامی در دفاع از نظریه ولایت فقیه، شرح خطبه قاصعه و سفیر حق و صفیر وحی در نقد نظریه عبدالکریم سروش درباره کیفیت وحی از آثار اوست.
اطلاعات فردی:
نام: حسینعلی منتظری
زادروز: ۱مهر ۱۳۰۱ش
زادگاه: نجف آباد اصفهان
درگذشت: ۲۹ آذر ۱۳۸۸ش
آرامگاه: ایران، قم
محل زندگی: قم
استادان: آیات الله سید روح الله امام خمینی • سید حسین بروجردی • محمد حسین طباطبائی • حاج آقارحیم ارباب • سید محمد محقق داماد
نقش‌های برجسته مرجع تقلید
آثار مبانی فقهی حکومت اسلامی • درسهایی از نهج البلاغه • سفیر حق و صفیر وحی • شرح خطبه حضرت فاطمه زهرا(س) • مبانی نظری نبوت، توضیح المسائل
زندگینامه آیت الله حسینعلی منتظری
آیت الله حسینعلی منتظری در سال ۱۳۰۱ش (۱۳۴۰ق - ۱۹۲۲م) در شهر نجف آباد اصفهان متولد شد.[۱] پدرش حاج‌علی، کشاورز بود که در کنار کار روزانه اش نماز جماعت می خواند و سخنرانی می کرد.[۲]
ایشان از هفت سالگی یادگیری ادبیات فارسی و صرف و نحو عربی را آغاز کرد.[۳] بخشی از شرح لمعه و بخشی از رسایل و مکاسب را با محمدحسن عالم خواند.[۴] قسمتی از رسایل را از سید مهدی حجازی آموخت. با حاج آقارحیم ارباب قسمتی از منظومه منطق را خواند[۵] و در درس نهج‌البلاغه آیت الله میرزاعلی آقا شیرازی شرکت کرد.[۶] هیات، فارسی و تشریح الأفلاک شیخ بهایی در علم هیات را از آیت الله مجدالعلماء آموخت.[۷]
مهاجرت به قم
آیت الله منتظری در ۱۹ سالگی و در سال ۱۳۲۰ش به قم مهاجرت کرد،[۸] در همان سال ها در درس آیت الله سید محمد محقق داماد با آیت الله مرتضی مطهری آشنا شد و با یکدیگر هم‌حجره و هم‌بحث و هم‌درس شدند.[۹] قسمت‌هایی از کتاب مکاسب را در درس عبدالرزاق قایینی شرکت کرد و با آیت الله بهاءالدینی قسمتی از رسایل را خواند.[۱۰] سطح کفایه و قسمتی از سطح مکاسب را در کلاس درس سید محمد محقق داماد شرکت کرد. با امام خمینی منظومه حکمت[۱۱]، کتاب اسفار[۱۲]و خارج اصول از اول جلد دوم کفایه تا آخر آن را خواند.[۱۳] همچنین در دروس اخلاق او شرکت کرد.[۱۴]
شب‌های پنجشنبه به مدت ده سال در درس علامه طباطبایی شرکت کرد و حاصل این جلسات کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم بود.[۱۵] قسمتی از منظومه حکمت را با شیخ جواد فریدنی[۱۶] و کتاب شوارق را با آیت الله سید احمد خوانساری خواند.[۱۷] ده ماه در درس اصول آیت الله حجت[۱۸] و چند سال هم در درس خارج فقه و اصول آیت الله بروجردی شرکت کرد.[۱۹].
درگذشت
آیت الله منتظری در ۲۹ آذر ماه ۱۳۸۸ش در قم درگذشت و پس از تشییع، در حرم حضرت معصومه سلام الله علیها دفن شد.
آثار
آیت الله منتظری در فقه، اصول و معارف اسلامی آثاری دارد. برخی از آنها حاصل تدریس او و برخی نیز توسط او نگارش شده است. شرح خطبه حضرت فاطمه زهرا(س)، اسلام دین فطرت، موعود ادیان، مجازات های اسلامی و حقوق بشر، حکومت دینی و حقوق انسان و مبانی نظری نبوت بخشی از آثار او است.
فقه
روش فقه او تطبیقی یا مقارن بود او در مقام بررسی یک مساله علاوه بر توجه به آیات و روایات و فتاوای فقهای قدیم و جدید شیعه، روایات و فتاوای اهل سنت را نیز ملاحظه می کرد. در روش فقهی او توجه به شرایط صدور روایات و شرایط اجتماعی و ذهنی راویان احادیث مهم است. برخی از آثار فقهی او عبارتند از: "نهایه الاصول " تقریر درس اصول آیت الله بروجردی، "البدرالزاهر فی صلاه الجمعه و المسافر" (تقریر درس فقه مرحوم آیت الله بروجردی، کتاب الزکاه در چهار جلد، کتاب الخمس و الانفال، محاضرات فی الاصول، کتاب الصلاه، کتاب الصوم، رساله توضیح المسایل.
یکی از آثار مهم آیت الله منتظری کتاب «دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدوله الاسلامیه» است. او در سال ۱۳۶۴ش در درس خارج خود بحث حکومت اسلامی را آغاز کرد که بیشتر از چهار سال ادامه داشت. حاصل این تدریس، کتاب چهار جلدی «دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدوله الاسلامیه» که بین سال های ۱۳۶۶ تا ۱۳۷۰ش در قم و بیروت منتشر شد. ترجمه و تقریر این کتاب به فارسی توسط محمود صلواتی و ابوالفضل شکوری در هشت جلد به‌عنوان «مبانی فقهی حکومت اسلامی» بین سال های ۱۳۶۷ تا ۱۳۸۶ش در قم منتشر شد. او در کتاب حکومت اسلامی و جلد اول کتاب دیدگاه ها از نظریۀ سیاسی «ولایت انتخابی عامّۀ فقیه» دفاع کرده است.[۲۰][۲۱] آیت الله منتظری در مجلس خبرگان قانون اساسی تاکید ویژه‌ای بر گنجاندن ولایت فقیه در قانون اساسی داشت.[۲۲] او می گوید در آن زمان بر نظریه نصب نظر داشت اما در کتاب دراسات بر نظریه انتخاب رسیده است.[۲۳] او در کتاب «انتقاد از خود» با تاکید بر تجربیات دوره بعد از انقلاب، بر این باور است که مردم می توانند با توجه به شرایط زمانی، اختیارات کمتر یا بیشتری را به فقیه واگذار کنند.[۲۴]
درسهایی از نهج‌البلاغه
درس هایی از نهج البلاغه از آغاز انقلاب اسلامی برای عموم مردم تدریس می شد. در سال‌های نخست انقلاب، این درس ها از تلویزیون ایران پخش و قسمت هایی از آن توسط نهادهای مختلف به صورت کتاب منتشر شد. ازجمله مؤسسه روزنامه اطلاعات بخشی از این درس ها را با عنوان شرح خطبه قاصعه انتشار داد. تدریس نهج‌البلاغه در زمان های مختلف ادامه یافت و متن پیاده شده آن توسط آیت‌الله منتظری مورد بازبینی قرار گرفته و به صورت ویراسته، مهیای چاپ می شد. از مجموعه ۱۲ جلدی این کتاب تاکنون سه جلد از سوی نشر سرایی روانه بازار شده است.[۲۵]
سفیر حق و صفیر وحی
کتاب «سفیر حق و صفیر وحی» گفتگو و پاسخ آیت الله منتظری به نظریه عبدالکریم سروش است. سروش درباره کیفیت وحی معتقد بود که مضمون و معنای وحی از سوی وحی بر جان پیامبر(ص) نشسته است اما کلمات و قالب ها بر اساس انتخاب پیامبر(ص) است. آیت الله منتظری با نقد نظریه سروش، استدلال می کند که به اجماع اهل اسلام معنا و الفاظ قرآن از سوی مبداء غیبی وحی بوده است.[۲۶]
رساله حقوق
رساله حقوق کتابی است در ۱۳۴صفحه که در سال۱۳۸۳ منتشر شد. این کتاب برگرفته از رساله حقوق امام سجاد(ع) است که در آن به فهرستی از حقوق پرداخته شده است. در رساله حقوق آیت الله منتظری نکات تازه و امروزینی هم بر اساس روایات مطرح شده اند. حقوق ذکر شده برای شهروندان به استناد متون دینی و روایات است. آنچه در این کتاب مورد توجه است طرح و بررسی مباحث حقوق بشر است.[۲۷]
فعالیت‌های سیاسی آیت الله منتظری
پیش از انقلاب
آیت الله منتظری از مبارزان علیه حکومت پهلوی بود. وی از سال ۱۳۴۰ش و بعد از درگذشت آیت‌الله بروجردی، معتقد به اعلمیت امام خمینی برای مرجعیت بود و در مبارزات علیه پهلوی از یاران اصلی امام خمینی محسوب می شد و از سال ۱۳۴۲ش تا ۱۳۵۷ش چند بار زندانی و تبعید شد.
بخشی از فعالیت های آیت الله منتظری:
آیت‌الله منتظری از مؤسسان تشکلی بود که با حضور مدرسان حوزه علمیه، فعالیت های مذهبی-سیاسی انجام می دادند و از حامیان اصلی نهضت امام خمینی بودند. این تشکل بعدها به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم مشهور شد.[۲۸]
بعد از بازداشت امام خمینی در جریان واقعه ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ش، تلگرامی مبنی بر حمایت از امام خمینی با عنوان «مرجعیت» تنظیم و به امضای علما رساند[۲۹] و همین مسأله باعث دستگیری چند روزه منتظری شد.
آیت الله منتظری بعد از درگذشت آیت الله طالقانی، امام جمعه تهران شد.
عید نوروز سال ۱۳۴۵ش، شهید محمد منتظری به دلیل پخش اعلامیه در حرم حضرت معصومه سلام الله علیها دستگیر شد، ساواک به سراغ پدرش یعنی آیت الله منتظری رفته و او را بازداشت کرده و هفت ماه زندانی شد.[۳۰]
آیت الله منتظری در سال ۱۳۴۶ش برای زیارت عتبات عالیات و ملاقات با امام خمینی راهی عراق شد، اما هنگام بازگشت از عراق دستگیر و روانه زندان شد که پس از حدود پنج ماه به مسجدسلیمان تبعید شد.[۳۱]
در سال ۱۳۴۷ش و به دنبال سخنرانی او در خطبه های نمازجمعه نجف آباد دستگیر و به سه سال زندان و در دادگاه تجدیدنظر به یک سال و نیم زندان محکوم شد و به زندان قصر انتقال داده شد.
در سال ۱۳۴۹ش، آیت الله منتظری مجددا دستگیر و به نجف آباد تبعید شد.[۳۲] در سال ۱۳۵۲ش او به سه سال تبعید در طبس محکوم شد.[۳۳] در اواسط سال ۱۳۵۳ش حکومت پهلوی به تبعید مجدد وی تصمیم گرفت و او را از طبس به خلخال[۳۴] و بعد از مدتی به سقز منتقل کرد.[۳۵]
در تیرماه ۱۳۵۴ش آیت الله منتظری را از تبعیدگاه سقز به زندانی در تهران منتقل کردند و به ده سال زندان محکوم شد.[۳۶] اما پس از گذراندن حدود سه سال ونیم از دوران محکومیت به همراه آیت‌الله طالقانی در هشتم آبان ۱۳۵۷ش از زندان آزاد شد.[۳۷]
پس از انقلاب
با تشکیل شورای انقلاب در دی ماه ۱۳۵۷ش، آیت الله منتظری به عضویت این شورا درآمد[۳۸] و در انتخابات خبرگان قانون اساسی، به عنوان یکی از نمایندگان تهران انتخاب [۳۹] و به ریاست مجلس خبرگان برگزیده شد.[۴۰] بعد از درگذشت آیت‌الله طالقانی، آیت‌الله منتظری امام جمعه تهران شد که بعد از بازگشت به قم، امامت جمعه تهران به آیت الله خامنه‌ای واگذار شد.[۴۱]
آیت‌الله منتظری با موافقت امام خمینی شورای مدیریت حوزه علمیه قم را تأسیس کرد.[۴۲] همچنین مجمع نمایندگان طلاب حوزه با پیام امام و با پیگیری های او تشکیل شد.[۴۳] تاسیس مرکز جهانی علوم اسلامی ویژه طلاب غیر ایرانی،[۴۴] تاسیس مدارس علمیه رسول اکرم(ص)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع) و بعثت[۴۵]، تاسیس مدرسه عالی تخصصی فقه،[۴۶] تاسیس مدارس علمیه در خارج کشور[۴۷] و بازسازی و گسترش مدرسه دارالشفاء قم از اقدامات آیت‌الله منتظری در حوزه‌های علمیه بود.[۴۸]
قائم‌مقامی
آیت الله منتظری در جلسه فوق‌العاده مجلس خبرگان رهبری در ۲۵ تیر ۱۳۶۴ش به عنوان قائم‌مقام رهبری انتخاب شد.
برخی معتقدند این انتخاب بدون مشورت با امام خمینی صورت گرفت.[۴۹] در آن زمان مسئولیتی با این عنوان در قانون اساسی وجود نداشت.[۵۰] امام خمینی در اولین دیدار با خبرگان رهبری پس از انتخاب آیت الله منتظری سخنی در این باره به میان نیاورد.[۵۱] آیت‌الله منتظری در این دوران برای انجمن اسلامی دانشجویان خارج کشور نماینده تعیین کرد، هیأت‌هایی به کشورهای مختلف برای معرفی اهداف انقلاب اسلامی ایران اعزام کرد، هفته وحدت[۵۲]به پیشنهاد او و تأیید امام خمینی اعلام شد، به پیشنهاد او روز پانزدهم شعبان به عنوان روز جهانی مستضعفین اعلام شد، ائمه جمعه برخی از شهرها را تعیین کرد، قضات قوه قضائیه را انتخاب کرد، نمایندگانی برای دانشگاه‌ها تعیین کرد و به مناسبت اعیاد گروهی از زندانیان را عفو می‌کرد.[۵۳] دانشگاه امام الصادق(ع) با همراهی او شکل گرفت،[۵۴] طلاب و فضلای حوزه را برای تدریس معارف اسلامی به دانشگاه ها اعزام کرد، ستاد مرکزی برای تقسیم اراضی زیر نظر او شکل گرفت، دادگاه عالی انقلاب در قم با نظارت آیت الله منتظری تشکیل شد.
عزل آیت الله منتظری
پس از یک سال انتخاب آیت‌الله منتظری به قائم مقام رهبری، سید مهدی هاشمی، برادر داماد او به دلیل جرایم امنیتی دستگیر شد.[۵۵]
اعتراض ایشان به دستگیری هاشمی و همچنین اعدام برخی از زندانیان سیاسی که اکثراً از منافقین بودند، در تابستان سال ۱۳۶۷ش و نامه‌نگاری‌ها و برخی سخنرانی‌های انتقادی او موجب اختلافات آیت الله منتظری و نظام شد. نمونه هایی از این اختلافات و تفاوت نگاه ها را می‌توان در کتاب خاطرات آیت الله منتظری، خاطرات محمد محمدی ری‌شهری و رنجنامه حجت الاسلام و المسلمین حاج سید احمد خمینی مشاهده کرد.
آیت الله ری شهری درباره دستگیری هاشمی و عدم همکاری آیت الله منتظری گفته است: «ما برای این که با پشتوانه قوی جلو برویم، موضوع را با امام در میان گذاشتیم و از ایشان سؤال کردیم که آیا اجازه می دهید اقدامات لازم را انجام دهیم یا خیر. امام فرمودند: جلو بروید و ببینید ماجرا چیست. ما تصور می کردیم آقای منتظری در این موضوع با ما همراه شوند و در جهت رسیدگی به اقدامات غیرقانونی این افراد با ما همکاری داشته باشند...، اما وقتی این موضوع را با ایشان مطرح کردیم، دیدم آقای منتظری خیلی عادی برخورد می کنند و به نوعی کار‌های این افراد را توجیه می کند. ایشان گفتند مدارک را به من بدهید. مدارک را به ایشان دادیم و بعدها متوجه شدیم آقای منتظری مدارک را به سید مهدی هاشمی تحویل داده تا از جریان پرونده‌ها باخبر باشد.»[۵۶]
همین اختلافات باعث شد امام خمینی در فروردین ۱۳۶۸ش او را از این مقام برکنار کند.[۵۷] به‌دنبال برکناری آیت‌الله منتظری، نام و عکس های او از کتب درسی، ادارات دولتی و معابر عمومی جمع شد.
در روز ۲۳ آبان سال ۱۳۷۶ش آیت‌الله منتظری در سخنرانی روز ۱۳ رجب، طی سخنانی، به عملکرد برخی از نهادهای نظام اعتراض کرد که با تجمعات و اعتراضات برخی از علمای حوزه علمیه قم مواجه شد.[۵۸]
پس از آن، وی تا سال 1381 در حصر قرار داشت. این حصر در سال 1381 پایان یافت.
آیت الله منتظری سرانجام در ساعت 1 بامداد 29 آذر 1388 در قم درگذشت.
پانویس
۱. خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۵۳.
۲. خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۵۴.
۳. خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۵۴.
۴. خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۵۸.
۵. خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۶۸.
۶. خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۶۶.
۷. خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۷۵.
۸. خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۸۷.
۹. خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۸۸.
۱۰. خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۸۸.
۱۱. خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۹۱.
۱۲. خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۹۳.
۱۳. خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۱۹۳.
۱۴. خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۹۰.
۱۵. خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۹۴ و۹۵.
۱۶. خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۹۳.
۱۷. خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۹۵.
۱۸. خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۱۰۰.
۱۹. خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۱۰۸ و ۱۰۹.
۲۰. منتظری، حکومت اسلامی، ج ۲، ص۲۸۳.
۲۱. منتظری، دیدگاه‌ها، ج۱، ۱۳۸۱، ص۸۸.
۲۲. منتظری، انتقاد از خود، ۱۳۸۵ش، ص۲۸.
۲۳. منتظری، انتقاد از خود، ۱۳۸۵ش، ص۳۰
۲۴. منتظری، انتقاد از خود، ۱۳۸۵ش، ص۳۰.
۲۵. باقی، نگاهی به پنج کتاب آیت‌الله منتظری، ص۴۴.
۲۶. منتظری، ۱۳۸۷ش، ص۱۴.
۲۷. باقی،نگاهی به پنج کتاب آیت‌الله منتظری، ص۴۶.
۲۸. خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۲۱۰ و ۲۱۱.
۲۹. خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۲۳۴.
۳۰. لطفی، ستیز با ستم، ۱۳۸۷ش، ص۱۵۰.
۳۱. لطفی، ستیز با ستم، ۱۳۸۷ش، ص۳۰۶.
۳۲. لطفی، ستیز با ستم، ۱۳۸۷ش، ص۳۸۴.
۳۳. لطفی، ستیز با ستم، ۱۳۸۷ش، ص۷۷۶.
۳۴. لطفی، ستیز با ستم، ۱۳۸۷ش، ص۸۱۸.
۳۵. لطفی، ستیز با ستم، ۱۳۸۷ش، ص۸۶۲.
۳۶. لطفی، ستیز با ستم، ۱۳۸۷ش، ص۹۰۸.
۳۷. لطفی، ستیز با ستم، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۰۸.
۳۸. رجایی و نوروزی، نقش شورای انقلاب در تحولات ایران، ۱۳۹۴ش، ص۱۱۱.
۳۹. سایت دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری.
۴۰. صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۲۱.
۴۱. «حکم انتصاب آقای خامنه‌ای به سمت امامت جمعه تهران»، صحیفه امام، ج۱۲، ص۱۱۶.
۴۲. «زندگینامه»، پایگاه اطلاع رسانی آیت‌الله منتظری.
۴۳.«زندگینامه»، پایگاه اطلاع رسانی آیت‌الله منتظری.
۴۴. «زندگینامه»، پایگاه اطلاع رسانی آیت‌الله منتظری.
۴۵. آیت‌الله منتظری به روایت عمادالدین باقی، سایت تاریخ ایرانی
۴۶. «زندگینامه»، پایگاه اطلاع رسانی آیت‌الله منتظری.
۴۷. «زندگینامه»، پایگاه اطلاع رسانی آیت‌الله منتظری.
۴۸. «زندگینامه»، پایگاه اطلاع رسانی آیت‌الله منتظری.
۴۹. مؤسسه مطالعاتی تاریخ معاصر ایران
۵۰. «دلایل عزل منتظری از کسوت قائم مقامی»، باشگاه خبرنگاران جوان.
۵۱. «دلایل عزل منتظری از کسوت قائم مقامی»، باشگاه خبرنگاران جوان.
۵۲. زندگینامه حضرت آیت الله حسینعلی منتظری، پایگاه اطلاع رسانی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
۵۳. زندگینامه حضرت آیت‌الله حسینعلی منتظری، پایگاه اطلاع‌رسانی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
۵۴. تاسیس دانشگاه امام صادق(ع) از زبان آیت‌الله مهدوی کنی، [۱]، خبرگزاری فارس.
۵۵. «دلایل عزل منتظری از کسوت قائم مقامی»، باشگاه خبرنگاران جوان.
۵۶. «دلایل عزل منتظری از کسوت قائم مقامی»، باشگاه خبرنگاران جوان.
۵۷. صحیفه امام، ج ۲۱، ص۳۳۴ و ۳۳۵.
۵۸. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه حضرت آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، ۱۳۹۴ش، ص۵۹۶.
منابع
باقی، عمادالدین، حقوق انسان و حقوق خدا (نگاهی به پنج کتاب آیت‌الله منتظری)، مجله ایراندخت شماره ۴۱، دی ماه ۱۳۸۸ش.
خاطرات آیت‌الله منتظری، جلد ۱و ۲، نسخه الکترونیک، قم، ۱۳۷۹ش.
رجایی، غلامعلی و نوزوری، جواد، نقش شورای انقلاب در تحولات ایران (۱۳۵۹-۱۳۵۷)، فصلنامه ژرفا پژوه، ۱۳۹۴ش.
«زندگینامه»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله منتظری، تاریخ بازدید ۱۳۹۷/۲/۲۳ش.
شیرعلی‌نیا، جعفر، روایتی از زندگی و زمانه حضرت آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، تهران، ۱۳۹۴ش.
صحیفه امام خمینی،ج۱۲، نسخه الکترونیک.
لطفی، مجتبی، ستیز با ستم: بخشی از اسناد مبارزات حضرت آیت الله العظمی منتظری ۱۳۵۷ – ۱۳۳۰، نسخه الکترونیک، قم، ۱۳۸۷ش.
منتظری، حسینعلی، انتقاد از خود، نسخه الکترونیک، ۱۳۸۷ش.
منتظری، حسینعلی، گفتگوی سفیر حق و صفیر وحی، نسخه الکترونیک، ۱۳۸۷ش.
