آیت الله سید احمد خوانساری در دوم شهریور ۱۲۷۰ در خوانسار متولد شد و در زمان طلبگی از محضر اساتیدی همچون آخوند خراسانی، سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، میرزای نائینی و آقا ضیاء عراقی استفاده برد. ایشان از معدود مراجعی بود که در دوران مرجعیت خود در حوزه های علمیه معروف نبود و قبل از مرجعیت ساکن تهران شده بود. ایشان در ۲۷ ربیع الثانی رحلت کرد.
به گزارش جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که به لطف روح بزرگشان مفید فایده افتد. این قسمت به زندگی مرجع عالیقدر آیت الله العظمی سید احمد خوانساری اختصاص دارد که با هم مرور می کنیم:
زندگینامه آیت الله سید احمد خوانساری
آیت الله سید احمد خوانساری (۱۳۰۹-۱۴۰۵ق) از مراجع تقلید شیعه در قرن چهاردهم هجری است. وی از شاگردان آخوند خراسانی، سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، میرزای نائینی و آقا ضیاء عراقی، و از معدود مراجعی بود که در دوران مرجعیت خود در حوزه های علمیه معروف نبود و قبل از مرجعیت ساکن تهران شده بود. مرجعیت او بعد از درگذشت آیت الله بروجردی آغاز شد.
اطلاعات فردی
نام کامل: سید احمد خوانساری
تاریخ تولد: ۲ شهریور ۱۲۷۰/ ۱۸محرم ۱۳۰۹ق/۲۴ آگوست ۱۸۹۱م
زادگاه: خوانسار
تاریخ وفات: تهران ۳۰ دی ۱۳۶۳/ ۲۷ربیع الثانی ۱۴۰۵ق/۲۰ ژانویه ۱۹۸۵م (۹۳ سال)؛
محل دفن: قم
اطلاعات علمی
استادان: آخوند خراسانی، سید محمدکاظم طباطبایی یزدی، فتح الله شریعت اصفهانی، محمدحسین نائینی، آقا ضیاء عراقی
شاگردان: محمدباقر موحد ابطحی، محمدعلی موحد ابطحی، سید عزالدین زنجانی، محمد باقر سلطانی، سید موسی صدر، مرتضی حائری یزدی، مهدی حائری یزدی، مرتضی مطهری
اجازه روایت از: محمدرضا مسجد شاهی
تألیفات: العقائد الحقة، حاشیه بر العروة الوثقی، مناسک حج، احکام عبادات، کتاب الطهارة، کتاب الصلاة، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع
سایر: مرجع تقلید
فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی
سیاسی: مخالفت با لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی؛ اعتراض به سرکوب قیام پانزدهم خرداد ۱۳۴۲ش
آیت الله خوانساری به پارسایی و ساده زیستی معروف بود. سیره سیاسی وی، دارای فراز و نشیبی بود که به تدریج از مخالفت آشکار با سیاست های رژیم شاه و اعلام صریح مواضع خود، به نوعی احتیاط و میانه‌روی سوق یافت.
خاندان خوانساری
نسب آیت‌الله خوانساری با سی واسطه به امام کاظم(ع) می رسد.[۱] پدرش میرزایوسف و جدش میرزابابا، عالم دین بودند.[۲] سید احمد در محرم ۱۳۰۹ در خوانسار به دنیا آمد.[۳] در سه سالگی پدرش را از دست داد و برادرش سید محمد حسن -که وی نیز عالم دین بود- سرپرستی او را بر عهده گرفت.
تحصیلات
آیت الله خوانساری مقدمات علوم دین و دروس میانی را در خوانسار، نزد برادرش و سید علی اکبر بیدهندی (همسر خواهرش) فرا گرفت. در ۱۳۲۵ برای ادامه تحصیل به اصفهان[۴] و سپس به نجف،[۵] دزفول،[۶] سلطان آباد (اراک)[۷] و قم[۸] رفت و در دروس خارج فقه و اصول و همچنین علم رجال، حکمت و دیگر دروس حوزوی بزرگان آن عصر، شرکت کرد؛ از جمله: محمد صادق مدرس اصفهانی، عبدالکریم گزی، محمدعلی تویسرکانی، آخوند خراسانی، سید محمدکاظم طباطبایی یزدی، ملأ فتح الله شریعت اصفهانی، میرزا محمد حسین نائینی، آقا ضیاء عراقی، ابوتراب خوانساری، محمدرضا مسجد شاهی، محمدرضا معزی دزفولی، شیخ عبدالکریم حائری یزدی، میرزا علی اکبر حکمی، میرزا محمدحسن ریاضی
آیت الله خوانساری در دوره مرجعیت آیت الله حاج آقا حسین بروجردی از معتمدان او و نیز از مدرسان طراز اول حوزه علمیه قم شمرده می‌شد.[۹] وی تا ۱۳۷۰ق در قم به تدریس کلام، فلسفه، فقه و اصول پرداخت.
حضور در تهران
در ۱۳۶۹ که سید یحیی سجادی امام جماعت مسجد سید عزیزالله واقع در بازار تهران در گذشت،[۱۰] تاجران و بازاریان از آیت الله بروجردی خواستند که شخص باکفایتی را به عنوان امام جماعت مسجد معرفی کند. بدین ترتیب در ۱۳۷۰ق خوانساری به توصیه بروجردی و به اصرار فراوان مردم به تهران رفت.[۱۱] او از همین سال تا پایان عمر در این مسجد به اقامه نماز، تدریس فقه و اداره امور دینی پرداخت.[۱۲]
او در مدت اقامت در تهران، این مسجد را به محلی برای اقدامات سیاسی و اجتماعی تبدیل نمود. اولین اقدام مهم سیاسی ایشان، صدور اعلامیه مشترکی همراه با سید محمد بهبهانی بر علیه لایحه انجمن‌های ایالتی-ولایتی بود. پس از آن، به دنبال عدم توجه حکومت پهلوی به اعتراض علما نسبت به این لایحه، چند نفر از علمای تهران، تصمیم گرفتند در این مسجد تحصن کنند و مردم را نیز به این تحصن و تجمع اعتراضی دعوت کردند.[۱۳]
شاگردان
افراد بسیاری در درس مرحوم خوانساری شرکت کردنداز جمله:[۱۴]
سید رضا صدر
محمد تقی ستوده
محمدباقر موحد ابطحی
محمدعلی موحد ابطحی
احمد روضاتی
جلال طاهر شمس
سید عزالدین زنجانی
محمدباقر سلطانی
سید موسی صدر
علی اکبر فیروزکوهی
مرتضی حائری یزدی
مهدی حائری یزدی
حسینعلی منتظری
مرتضی مطهری
علی پناه اشتهاردی
...
از دانش آموختگان درس او در تهران می‌توان به این افراد اشاره کرد: فرزندش سید جعفر خوانساری، احمد مجتهد تهرانی، محمدتقی شریعتمداری، محمود انصاری، و علی غفاری خوانساری.[۱۵]
از مراجع تقلید
آیت الله خوانساری تا زمان درگذشت بروجردی در ۱۳۴۰ش/۱۳۸۰ق به تدریس و اداره امور دینی مردم تهران می پرداخت و پس از درگذشت ایشان، هر چند برخی از علمای طراز اول از وی خواستند به نجف یا قم برود و مرجعیت عامه شیعیان را بپذیرد، وی تهران را ترک نکرد.[۱۶] اما مرجعیت را پذیرفت و برخی از شیعیان پاکستان، عراق و ایران وی را به عنوان مرجع تقلید خویش برگزیدند.[۱۷]
نظریات خاص
آیت الله خوانساری معتقد است که اثبات حرمت بازی با آلات قمار بدون برد و باخت مشکل است. از گفته های ایشان در کتاب جامع المدارک می توان برداشت کرد که طبق نظر ایشان، بازی با آلات قمار حتی اگر عنوان قمار بودن هم بر آن صدق کند بدون برد و باخت جایز است.[۱۸]
آیت الله خوانساری از معدود علمایی است که در شطرنج نظری متفاوت دارد، وی در کتاب جامع المدارک گفته است: هرگاه شطرنج به عنوان یکی از آلات قمار شناخته نشود، بازی با آن حلال است. امام خمینی نیز حکم به حلیت شطرنج با این شرط داد و در مقابل اعتراض یکی از شاگردان خود، به سابقه این حکم توسط مرحوم خوانساری اشاره کرد.
وی در باب ولایت فقیه نیز قائل است که هیچ مرحله از ولایت برای فقیه نمی‌باشد و حتی حق تصرف در خمس را ندارد تا چه رسد به اجرای حدود و قصاص و قضاوت و دیگر امور اجتماعی.[۱۹]
سیره سیاسی
آیت الله خوانساری از ابتدا در شمار مخالفان تند و صریح حکومت و به ویژه شخص محمدرضا شاه نبود.[۲۰] او که از ناکامی علمای نجف در جریان مشروطه خاطرات ناخوشایندی داشت منش مداراگرایانه آیت الله حائری یزدی و آیت الله بروجردی با حکومت را باور داشت، هرچند به نزدیکی با حکومت روی خوش نشان نمی داد.[۲۱]
مناسبات ایشان با حکومت پهلوی با فراز و نشیب های بسیاری همراه بود و گاه این مناسبات به تیرگی می گرایید. چنان که در قضایایی مانند قیام پانزدهم خرداد ۱۳۴۲ و جشن‌های دوهزار و پانصد ساله شاهنشاهی در ۱۳۵۰ش، موضع وی با صدور اعلامیه و اظهار مخالفت صریح به جبهه مخالفان جدی رژیم نزدیک شد.[۲۲] او همچنین در مقاطع مختلف تذکراتی به حکومت وقت می داد و خواست هایی را مطرح می کرد مانند برحذر داشتن رژیم از بی حرمتی به عالمان دینی در رادیو، جلوگیری از پخش بعضی برنامه های نامناسب از تلویزیون، ساماندهی معافیت طلاب علوم دینی از خدمت سربازی، پیگیری برای آزادی علما و زندانیان دیگر و رفع ممنوعیت از سخنرانی وعاظ ممنوع المنبر.[۲۳]
برخی گفته اند که علت اینکه آیت الله خوانساری در مباحث سیاسی ورود نیافت، ماجرای اهانت وی در بازار تهران در مسئله اصلاحات ارضی بود.[۲۴]
فعالیت های اجتماعی و فرهنگی
آیت الله خوانساری علاوه بر رسیدگی به حوزه های علمیه قم، تهران، نجف و دیگر شهرها به احداث و تعمیر بسیاری از مساجد و بناهای عمومی کمک می کرد. هنگام وقوع زلزله خراسان در ۱۳۴۷ش کمک هایی به زلزله زدگان اختصاص داد و در ماجرای اخراج ایرانیان از عراق در ۱۳۴۸ش، به همت او مجلسی بزرگ در اعتراض به این رفتار حاکمان عراق تشکیل شد.[۲۵]
وفات
پیام تسلیت امام خمینی به مناسبت رحلت سید احمد خوانساری:
بسم اللّه الرحمن الرحیم انا للّه وانا الیه راجعون خبر رحلت مرحوم مغفور آیت الله خوانساری رحمه اللّه علیه موجب تأسف و تأثر گردید این عالم جلیل بزرگوار و مرجع معظم که پیوسته در حوزه‌های علمیه و مجامع متدینه مقام رفیع و بلندی داشت و عمر شریف خود را در راه تدریس، و تربیت و علم و عمل به پایان رساند، حق بزرگی بر حوزه‌ها دارد، چه که با رفتار و اعمال خود و تقوا و سیره خویش، پیوسته در نفوس مستعده، مؤثر و موجب تربیت بود. از خداوند تعالی برای ایشان رحمت و مغفرت و برای علمای اعلام وحوزه‌های علمیه صبر و اجر خواستارم والسلام علی عباد اللّه الصالحین. روح‌الله الموسوی الخمینی
صحیفه امام، ج۱۹، ص۱۲۸
آیت الله خوانساری در ۱۳۶۳ش (۱۴۰۵) در تهران درگذشت به مناسبت وفات او امام خمینی پیام تسلیتی صادر کرد[۲۶] و بازار تهران و حوزه های علمیه تعطیل و از سوی دولت یک هفته عزای عمومی اعلام شد. پیکر وی را پس از تشییع در تهران به قم منتقل و در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه (س) به خاک سپردند.[۲۷]
فرزندان
آیت الله خوانساری دارای چهار فرزند ذکور به نام های جعفر، مهدی، علی و فضل الله بود که دو نفر اخیر در زمان حیات او از دنیا رفتند.[۲۸]
خصوصیات
بسیاری از عالمان معاصر احتیاط بسیار و ورع خوانساری را ستوده و وی را در تهذیب نفس و فضائل اخلاقی چون ادب، تواضع و ساده زیستی دارای مرتبه‌ای بلند دانسته‌اند.[۲۹] جایگاه علمی رفیع او نیز برای همگان مشهود بود چنان که بسیاری از بزرگان حوزه قم، نجف و کربلا پس از درگذشت آیت الله بروجردی وی را اعلم و دارای دقت نظر در مسائل فقهی می دانستند.[۳۰] ویژگی مهم فقه خوانساری استقلال در رأی است که در بسیاری موارد به مخالفت او با دیدگاه مشهور انجامیده است.[۳۱]
درباره یکی از کرامات آیت الله سیداحمد خوانساری نقل شده است: وی بیماری زخم معده داشت که احتیاج به عمل جراحی داشت، از طرفی وی سالخورده و از لحاظ جسمی ناتوان بود و تحمل جراحی بدون بیهوشی نیز ممکن نبود، پیش از آنکه عمل جراحی آغاز شود، وی اجازه بی‌هوش کردن را به پزشک نداد -چون به نظر ایشان در وضعیت بیهوشی، تقلید مقلدینشان دچار اشکال می‌شد- از این رو به پزشکان معالج گفت: هر گاه من مشغول قرائت سوره مبارکه انعام شدم، شما مشغول عمل شوید، من توجه‌ام به قرآن است و در این صورت هیچ مشکلی پیش نمی‌آید -وی آن چنان به قرآن توجه پیدا می کرد که احساس درد نمی‌کردند- همان طور هم شد و با تمام شدن عمل جراحی، قرائت سوره مبارکه انعام نیز به پایان رسید![۳۲]
آثار
«جامع المدارک فی شرح مختصر النافع»: مهم‌ترین اثر فقهی خوانساری، اثری جامع در فقه استدلالی و شرحی بر المختصر النافع محقق حلی است. این کتاب بیانگر احاطه علمی خوانساری بر فقه و مبانی آن است. تألیف جامع‌المدارک بیش از سی سال طول کشیده و مبحث قصاص آن در ۱۴۰۱ پایان یافته است. کتاب العتق (احکام آزادسازی بردگان) در این کتاب مطرح نشده است. او در این کتاب در بسیاری از مسائل به نقد نظر مشهور پرداخته و در ادله آن مناقشه کرده است. از ویژگی های دیگر این اثر استحکام در تعابیر، نوآوری در تقریر مطالب و اختصار مباحث است. دیدگاه ها غالباً بدون ذکر قائل آن‌ها مطرح شده و مهم‌ترین ادله مورد استناد آیات و احادیث است. این کتاب در هفت مجلد با تعلیقه علی‌اکبر غفاری به چاپ رسیده است.[۳۳]
دیگر آثار و تالیفات وی عبارتند از:
العقائد الحقة(یک دوره اصول عقاید استدلالی)
حاشیه بر العروة الوثقی
مناسک حج
احکام عبادات
کتاب الطهارة
کتاب الصلاة
جامع المدارک فی شرح المختصر النافع
رساله علمیه فارسی و عربی[۳۴]
پانویس
۱. حسینی یزدی، دانشمندان خوانسار، ۱۳۷۸ش، ص۳۱۷.
۲. شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱۳۵۲ش، ج۲، ص۱۰۹؛ ابن‌الرضا، ضیاء الأبصار، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۳۷۵.
۳. آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ۱۴۰۴ق، قسم۱، ص۴۶۲؛ امینی، معجم رجال الفکر...، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵۴۵.
۴. شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱۳۵۲ش، ج۲، ص۱۰؛ ابن‌الرضا، ضیاء الأبصار، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۳۷۷.
۵. شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱۳۵۲ش، ج۲، ص۱۱-۱۰؛ «شخصیت آیت الله سید احمد خوانساری»، ص۲۳۳-۲۳۴؛ آیت الله سید احمد خوانساری به روایت اسناد، مقدمه متولی، ص۱۵ ۱۶؛ ابن‌الرضا، ضیاء الأبصار، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۳۷۷۳۷۵.
۶. شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱۳۵۲ش، ج۲، ص۱۱؛ شیخ آقا بزرگ طهرانی، قسم۱، ص۴۶۲، ابن‌الرضا، ضیاء الأبصار، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۳۷۷، که به ترتیب سال بازگشت وی را ۱۳۳۵ و ۱۳۳۳دانسته‌اند.
۷. حسینی یزدی و همکاران، ص۳۱۷؛ آیت الله سید احمد خوانساری، همان مقدمه، ص۱۶.
۸. آیت الله سید احمد خوانساری، همان، مقدمه، ص۱۷.
۹. شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱۳۵۲ش، ج۲، ص۱۱؛ ابن‌الرضا، ضیاء الأبصار، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۳۷۵-۳۷۷.
۱۰. شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱۳۵۲ش، ج۲، ص۱۱؛ مهری، ص۱۲۵
۱۱. آقا بزرگ طهرانی، همانجا؛ ابن الرضا، ج۱، ص۳۷۸
۱۲. حسینی یزدی و همکاران، ص۳۱۹-۳۱۸
۱۳. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۷، ۳۳، ۵۲؛ دوانی، ج۲، ص۴۲، ۴۴، ۴۶، ۵۰، ۷۲-۷۳، ۱۳۷، ۱۴۸-۱۴۹، ۱۵۱، ۱۵۳-۱۵۴؛ هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۰۴، ۱۰۶-۱۰۷
۱۴. ابن الرضا، ج۱، ص۳۸۰۳۸۳؛ شخصیت آیت الله سید احمد خوانساری، ص۲۲۹ به نقل از محمد تقی ستوده.
۱۵. عابدی میانجی، ص۴۵؛ ابن الرضا، ج۱، ص۳۸۳.
۱۶. ابن‌الرضا، ضیاء الأبصار، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۳۸۰.
۱۷. شریف رازی، همانجا؛ آیت الله سید احمد خونساری، همان، مقدمه، ص۱۸.
۱۸.جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، ج۳، ص: ۲۷.
۱۹. مصاحبه با آیت الله مرتضی لنگرودی
۲۰. رجوع کنید به: آیت الله سید احمد خوانساری، ص۸۹، ۹۴.
۲۱. برای نمونه: رجوع کنید به: آیت الله سید احمد خوانساری؛ ص۱۷۹، ۱۸۱ نیز رجوع کنید به: رجبی، ج۱، سند۵۵.
۲۲. رجوع کنید به: دوانی، ج۴، ص۱۱۱-۱۱۰؛ اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۲۰۱۲۱؛ آیت الله سید احمد خوانساری، همان، مقدمه، ص۳۰۳۱.
۲۳. رجوع کنید به: اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۳۸۸، آیت الله سید احمد خوانساری، ص۱۳۸، ۱۸۰؛ مقدمه متولی، ص۳۲، ۳۴، ۳۵، ۳۹.
۲۴. خاطرات آیت الله منتظری، ج۱، ص۲۰۷
۲۵. رجوع کنید به: فلسفی، ص۳۱۸۳۱۷؛ آیت الله سید احمد خوانساری، همان، مقدمه، ص۴۹۴۷؛ طاهری خرم آبادی، ج۱، ص۳۵۷.
۲۶. صحیفه امام، ج۱۹، ص۱۲۸
۲۷. امام خمینی، همانجا، آیت الله سید احمد خوانساری، همان، مقدمه، ص۵۶، امینی، ج۲، ص۵۴۶؛ ابن الرضا، ج۱، ص۳۸۸.
۲۸. امینی، ج۲، ص۵۴۶، ابن الرضا، ج۱، ص۳۸۸.
۲۹. شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱۳۵۲ش، ج۲، ص۱۰، امام خمینی، ج۲۱، ص۱۵۱، شخصیت آیت الله سید احمد خوانساری، ص۲۳۱، به نقل از محمد تقی ستوده، ص۲۳۳ به نقل از هادی معرفت.
۳۰. رجوع کنید به: امام خمینی، ج۱۹، ص۱۲۸، ابن الرضا، ج۱، ص۳۷۸، شخصیت آیت الله سید احمد خوانساری، ص۲۳۲، به نقل از حسین شمس، ص۲۳۳-۲۳۴، به نقل از هادی معرفت.
۳۱. شخصیت آیت الله سید احمد خوانساری، ص۲۳۴، ۲۳۷، به نقل از هادی معرفت.
۳۲. هزار و یک حکایت اخلاقی، محمدحسین محمدی.
۳۳. شخصیت آیت الله سید احمد خوانساری، ص۲۳۲-۲۳۳ به نقل از حسین شمس، ص۲۳۴ به نقل از هادی معرفت؛ طباطبایی، ص۳۴۵-۳۴۹.
۳۴. امینی، ج۲، ص۵۴۷؛ آیت الله سید احمد خوانساری، همان، مقدمه، ص۵۷، ابن الرضا، ص۳۸۳.
منابع
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، مشهد، قسم۱۴، ۱۴۰۴ق.
ابن‌الرضا، مهدی، ضیاء الابصار فی ترجمة علماء خوانسار، قم، ۱۳۸۲ش.
اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
امام خمینی، صحیفه امام: مجموعه آثار امام خمینی (بیانات، پیام‌ها، مصاحبه‌ها، احکام اجازات شرعی و نامه‌ها)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸ش.
امینی، محمدهادی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلاف الف عام، نجف، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۲م.
حسینی یزدی، محمدعلی و رسول علوی و علی‌اکبر زمانی نژاد، دانشمندان خوانسار، قم، ۱۳۷۸ش.
خلخالی، صادق، خاطرات آیت الله خلخالی، تهران، ۱۳۷۹-۱۳۸۰ش.
خوانساری، احمد، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، علق علیه علی اکبر غفاری، تهران، ج۲، ۶، ۷، ۱۴۰۵.
دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران، ۱۳۶۰.
رجبی، محمد حسن، زندگینامه سیاسی امام خمینی، ج۱، تهران، ۱۳۷۸ش.
رحمانی، محمد، مبانی فقهی بازی با شطرنج از نگاه آیت الله سید احمد خوانساری، فقه اهل بیت،ش ۱۷،۱۸، بهار تابستان ۱۳۷۸ش.
«شخصیت آیت الله سید احمد خوانساری»، در گفتگو با سید حسین شمس و مرتضوی لنگرودی و محمدهادی معرفت، در مجله فقه اهل بیت، بهار و تابستان ۱۳۷۸، ش۱۷ و ۱۸.
شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، تهران، ۱۳۵۲ ۱۳۵۴ش.
طاهری خرم آبادی، حسن، خاطرات آیت الله طاهری خرم آبادی، به کوشش محمد رضا احمدی، تهران، ۱۳۷۷-۱۳۸۴ش.
طباطبایی، مهدی، نگرشی بر فقه آیت الله سید احمد خوانساری و کتاب جامع المدارک، فقه اهل بیت، ش ۱۷۱۸، بهار تابستان ۱۳۷۸ش.
عابدی میانجی، محمد، آیت الله سید احمد خوانساری: تندیس پارسایی، فرهنگ کوثر، ش ۹، آذر ۱۳۷۶.
فلسفی، محمد تقی، خاطرات و مبارزات حجت الاسلام فلسفی، تهران، ۱۳۷۶ش.
متولی، عبدالله، آیت‌الله سید احمد خوانساری به روایت اسناد، تهران مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۳ش.
مهری، فرشید، مساجد بازار تهران در نهضت امام خمینی، تاریخ شفاهی مسجد سلطانی (امام خمینی)، سید عزیزالله و مسجد آذربایجانی‌ها، تهران، ۱۳۸۳ش.
نیک‌بخت، رحیم و صمد اسماعیل زاده، زندگانی و مبارزات آیت الله قاضی طباطبایی، تهران، ۱۳۸۰ش.
هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، چاپ غلامرضا کرباسچی، تهران، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، ۱۳۷۱ش.
