کتاب خوب؛ یار مهربانِ توسعه فرهنگی

گروه فرهنگ و هنر جی پلاس؛ علی محمدی- مدرس دانشگاه و پژوهشگر امور فرهنگی: کتاب به عنوان یکی از مهم ترین و قدیمی ترین سرمایه های فرهنگی، نقشی زیربنایی در رشد و توسعه و تغییر و تحول افراد و جوامع در حوزه های مختلف زندگی فردی و اجتماعی داشته و همواره میزان فراوانی عنوان و انتشار کتاب و نرخ کتاب خوان های یک جامعه، به عنوان شاخص مهم در ارزش یابی حیات فرهنگی و توسعه فرهنگی آن جامعه مورد نظر بوده است. بیست و هشتمین هفته کتاب، بهانه ای دست داد تا از منظر مدیریت و برنامه ریزی امور فرهنگی، در مورد نقش کتاب در توسعه فرهنگی، یادداشت پیش رو، تقدیم شود:

نیاکان ما ایرانیان، از پیشگامان اختراع خط بودند تا بتوانند بنویسند و نیز به  پذیرش دینی شتافتند که مهم ترین اعجاز پیامبر گرامی آن، کتاب قرآن بود؛ بنابراین «کتاب» در طول تاریخ فرهنگی ما ایرانیان، به عنوان یک فراورده مهم فرهنگی همواره مورد توجه بوده است. کتاب خوب در بطن و متن خود حامل آگاهی، علم و دانش است.

دکتر سیدرضا صالحی امیری در تعریف توسعه فرهنگی (مندرج در کتاب مفاهیم و نظریه های فرهنگی) می نویسد: «توسعه فرهنگی به معنای ارتقا و اعتلای زندگی فرهنگی جامعه و دستیابی به ارزش های متعالی فرهنگی است. در تعریفی دیگر، توسعه فرهنگی را افزایش قدرت و کارآمدی یک فرهنگ در پاسخگویی به نیازهای فرهنگی، معنوی و مادی انسان ها دانسته اند.» بر مبنای این تعریف، از یک  نقطه نظر مدیریت و برنامه ریزی امور فرهنگی، خوانش هر کتابی نمی تواند در هر جامعه ای به توسعه فرهنگی در آن جامعه بیانجامد و نمی توان حکم کرد که  همه کتاب ها در همه زیست بوم های فرهنگی می توانند به رشد و توسعه فرهنگی بیاجامند. توسعه فرهنگی در ایران از رهگذر بازتولید عناصر و گزاره های فرهنگ ملی -که به تقویت هویت ملی منجر می شود-،  به دست می آید و در این شرایط است که جامعه ایرانی می تواند ضمن بازتولید عناصر فرهنگی خود،  با مسایل نوپدید فرهنگی نیز که در رأس آن ها؛ «جهانی شدن فرهنگی» است، مواجهه منطقی و مقتدرانه داشته باشد و می تواند به پشتوانه مبانی معرفتی و هویت ملی خود، قرائتی امروزی از فرهنگ ایرانی اسلامی تولید کرده و گلیم خود را با رویکرد فرهنگ ملی از آبِ مسایل نوپدید، بیرون بکشد.

 بر اساس آنچه نوشته شد؛ در زیست بوم فرهنگی ما ایرانیان، مطالعه کتابی به توسعه فرهنگی جامعه منجر می شود که  به بازتولید عناصر فرهنگی ایرانی اسلامی شامل باورها، عقیده ها، اندیشه ها، اخلاق، ارزش ها، هنجارها، نمادها و مصنوعات منجرشود، به عبارت دیگر، کتابِ خوبِ فرهنگی دربردارنده ویژگی های زیر است:

•  مخاطب را به اندیشه ها و باورهای درخور زیست انسانی سوق دهد.
•  مخاطب را با زیبایی ها و ضرورت های برخورداری از ویژگی های شایسته جایگاه انسان آشناتر کند و زشتی های خلق و خوهای ناپسند انسانی را بنمایاند.
• الگوهای زندگی سالم و متعادل در سطح فردی، خانوادگی و اجتماعی را ارایه کرده و آگاهی و مهارت های مخاطب را برای آن توسعه دهد.
• به تقویت نمادها و مصنوعات فرهنگ ایرانی اسلامی بینجامد.
• در افزایش سطح تعلق خاطر و دلبستگی مخاطب به زبان و ادبیات فارسی، سرزمین ایران و میراث فرهنگی ایران زمین، انسجام و همدلی میان ایرانیان و ترجیح منافع ملی بر منافع قومی و فردی و نیز احساس غرور و رضایت از ایرانی بودن، نقش آفرین باشد.
• مخاطب را برای زیست در جامعه جهانی با رویکردی ایرانی اسلامی آماده کند.
• به تقویت احساس امنیت فرهنگی بیاجامد، به گونه ای که  مخاطب از آمادگی کافی برای گفتگوی دیگر فرهنگ ها با فرهنگ ایرانی اسلامی و نیز برای گفتگو با سایر فرهنگ ها برخوردار شود.

به گمان نویسنده، از منظر مدیریت و برنامه ریزی امور فرهنگی، برای ترویج کتاب خوب خوانی، پیشنهادهای زیر  می تواند کارگشا باشد:

1. کارشناسانی به منظور «مشاوره مطالعه»، تربیت شوند تا با شناسایی ذایقه فرهنگی و بر اساس نیازسنجی فرهنگی، به ارایه خدمات مشاوره مطالعه کتاب به مخاطبان متقاضی در مراکز مختلف آموزشی، کتابخانه ها و نیز به واسطه سامانه ها و فن آوری های جدید اطلاعاتی و ارتباطی بپردازند.
2. آموزش روش های مطالعه مؤثر ترویج شود.
3. در موضوع های مختلف زیست فرهنگی، از جانب نخبگان و فرهیختگان، سیر مطالعاتی کتاب ها ارایه شود.
4. علاوه بر مطالعه فردی، از الگوهای جمع خوانی کتاب در مراکز فرهنگی، مدارس و دانشگاه ها استفاده شود.
5. در سازمان ها و مراکز مختلف، زمانی را در هفته به کتاب خوانی اختصاص داده شود.
6. در دانشگاه ها و مدارس، ساعت کتاب خوانی در کتابخانه به ساعات آموزشی، اضافه شود.
7. در مراکز فرهنگی و آموزشی، به ویژه در پژوهشگاه ها، دانشگاه ها، حوزه های علمیه و مدارس، جلسه های نقد کتاب بیشتر برگزار شود.
8. در مراکز فرهنگی و آموزشی، حتی الامکان برای هر کتاب تازه، آئین رونمایی اجرا شود.
9.  شکل های جدید کتاب، مثل کتاب های صوتی مورد حمایت قرار گیرند.
10. در خانواده، زمان ثابتی برای مطالعه کتاب درنظر گرفته شود.
11. مسابقه های کتاب خوانی به صورت پیوسته و با جوایز برانگیزاننده، از سوی مراکز فرهنگی و آموزشی برگزار شود.
12. در برگزاری مسابقه های کتاب خوانی، از سایر الگوهای برگزاری مسابقه کتاب خوانی مثل خلاصه نویسی، خلاصه گویی، برداشت آزاد و ... استفاده شود.
13. در مراکزی که مردم برای دریافت خدمات، می بایست در انتظار باشند، به کمک کارشناسان امور فرهنگی، قفسه های کتاب خوب، ایجاد و تجهیز شوند.
14. سازمان ها و مراکز مردم نهاد و خصوصی که در حوزه ترویج کتاب خوانی فعال هستند، مورد حمایت قرار گیرند.
15. با حمایت ویژه از مؤلفان و ناشران محترم، قیمت کتاب - در هر شکلی -، ارزان ارایه شود.
16. شایسته است مؤلفان ارجمند، مخاطبان اصلی هر کتاب را بر روی جلد کتاب تعیین کنند.
17. شایسته است مؤلفان و ناشران محترم، به کمک کارشناسان امور فرهنگی هنری، از بعد زیبایی شناسانه، حتی الامکان نظر مخاطبان در مورد اندازه کتاب، تعداد صفحات، طرح جلد و عنوان کتاب را قبل از چاپ، در یک جامعه آماری، به دست آورده و اعمال کنند.
18.  کتابخانه ها (اعم از فیزیکی و دیجیتال) با اصلاح دستورالعمل ها، به ارایه خدمات سهل و سریع بپردازند.
19. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تمهیدی بیاندیشد تا بر اساس دستورالعملی، تهیه و عرضه نسخه دیجیتال همه کتاب ها جزو تکالیف مؤلفان و ناشران محترم قرار گیرد.
20. نهاد کتابخانه ها با ایجاد ارتباط شبکه ای بین کتابخانه های زیرمجموعه، امکان دریافت کتاب از کتابخانه ای و بازگرداندن آن به کتابخانه دیگر را فراهم آورد.

امید است، کتاب - به عنوان یک رسانه که از ابتدای پدیداری تا کنون، به خاطر بازتولید در شکل، توانسته به حیات خود ادامه دهد - سهم شایسته ای در سبد مصرف فرهنگی ما ایرانیان پیدا کند.