از نخستین جمله هایی که آیت الله مرعشی آموخت/مباحثه آیت الله با دانشمند هندی بر سر چه مساله ای بود؟/ چرا آیت الله هیچ گاه به سفر حج نرفت؟/وصیتش برای تدفینش چه بود؟

به گزارش جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که به لطف روح بزرگشان مفید فایده باشد. این مطلب به زندگی آیت الله العظمی سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی  (۱۲۷۶-۱۳۶۹ش/ ۱۳۱۵-۱۴۱۱ق) از مراجع تقلید شیعه پس از آیت‌الله بروجردی ارتباط دارد. ایشان که از شاگردان آیت الله حائری بود در ۲۷ سالگی به اجتهاد رسید. متن زیر که به مناسبت سی امین سالروز رحلت آن بزرگوار منتشر می شود برگرفته از سایت ویکی شیعه است: 

آیت الله مرعشی نجفی از شاگردان شیخ عبدالکریم حائری و آقا ضیاء عراقی بود و از محضر سیدعلی قاضی، سید احمد کربلایی و میرزا جواد ملکی تبریزی بهره برد. گرایش سیاسی او موافق با آیت‌الله امام خمینی بود و این روحیه در بارزترین شاگردانش نیز دیده می‌شود.

ایشان کتابخانه‌ای را تأسیس کرد که امروزه از لحاظ تعداد و کیفیت نسخه‌های خطی کهن اسلامی، نخستین کتابخانه ایران و سومین کتابخانه جهان اسلام به شمار می‌رود. ایشان هیچ‌گاه برای سفر حج، مستطیع نشد. مدرسه‌های مرعشیه، شهابیه، مهدیه و مؤمنیه را ایشان تأسیس کرد.

مهم‌ترین تألیفاتش، تعلیقات احقاق الحق، مشجرات آل الرسول، طبقات النسابین و حاشیه بر عمدة الطالب هستند. ایشان برای نوشتن برخی کتاب‌های خود به کشورهای مختلفی سفر کرد و با دانشمندان ادیان مختلف به گفتگو نشست. آیت‌الله مرعشی را بنا به وصیت خودش، در کتابخانه‌اش -واقع در خیابان ارم قم- دفن کردند. آیت الله عمید زنجانی داماد آیت الله مرعشی نجفی بود.

آیت‌الله مرعشی از سادات مرعشی است که پس از 33 واسطه به امام سجاد(ع) می‌رسد. پدر وی، سید محمود مرعشی (متولد ۱۲۷۰ق.)، و مادرش، نوه آیت الله سید مهدی حسینی بود. آن دو چهار فرزند به نام‌های شهاب‌الدین، ضیاء‌الدین، فاطمه و مرضیه داشتند.[۱]

آیت الله سید شهاب‌الدین در ۲۰ صفر ۱۳۱۵ق. (۱۲۷۶ شمسی) در نجف به دنیا آمد. [۲]

کودکی، تحصیلات

وقتی سید شهاب‌الدین شیرخواره بود، مادرش در ایام عادت به او شیر نمی‌داد و علویه‌ای را برای این زمان اجیر کرده بودند. از نخستین جمله‌هایی که او آموخت جمله (هو الفتاح العلیم) به دست شیخ علی رُفَیش نجفی بود. او به دست پدرش در حرم امیرالمومنین(ع) لباس روحانیت پوشید و پیش جده پدری‌اش شمس اشرف بیگم، قرآن مجید و ادبیات عرب را تا کتاب مغنی‌اللبیب آموخت.[۳]

ایشان نزد پدرش مقدمات برخی علوم را آموخت. پس از آن، پدرش ایشان را برای فراگیری علوم ریاضی، هندسه، جغرافیا و... به مدارس جدید فرستاد. سید شهاب‌الدین پس از ۵ سال با رتبه اول موفق به اخذ گواهی‌نامه عالی آن زمان شد. پس از اتمام دوره، برخی علوم جدید را پیش اساتید خصوصی یاد گرفت، به طب علاقمند شد و برخی کتاب‌های طبی را پیش پدرش و برخی را پیش میرزا محمد علی معروف به مؤید الاطبا فراگرفت. وی در شانزده سالگی به تفسیر علاقمند شد و همت‌اش را صرف یادگیری علوم دینی کرد.[۴] او پس از تحصیل علوم مختلف در نجف به ایران آمد و در ری، مشهد، اصفهان و قم هم از اساتید دیگری بهره گرفت و تلاش‌های علمی‌اش در ۲۷ سالگی به بار نشست. ایشان پس از رحلت آیت‌الله بروجردی جزء مراجع طراز اول تقلید و اولین رساله عملیه‌اش در سال ۱۳۶۶ ه‍.ق منتشر شد.[۵]

سفرها و مناظرات

در سال ۱۳۳۶ق. در ۲۱ سالگی به سامرا سفر کرده و حدود سه سال آنجا بود و با شیخ عبدالسلام کردستانی و شیخ نورالدین شافعی ملاقات کرد و بحث داشت. در سال ۱۳۴۰ق. به کاظمین و بغداد رفته و با سیدابراهیم رفاعی بغدادی ملاقات داشت و همچنین به کربلا رفت و از شیخ عبدالهادی مازندرانی اجازه شفاهی گرفت و با حاج میرزا موسی اسکویی تبریزی، میرزا محمد ثقة‌الاسلام تبریزی و برادرش که از رؤسای شیخیه بودند ملاقات و مناظره کرد.[۶]

ایشان به شهرهای دیگر عراق چون حله، موصل، العمارة، کوت، بصره، کوفه، مسیب، دجیل، زبیر و... سفر کرد و در سفری که به هندوستان داشت در بمبئی با مشاهیر مذاهب بودایی ملاقات کرد.[۷]

آیت الله مکاتبات متعددی با علامه شیخ طنطاوی جوهری مصری، رئیس جمعیت اخوت اسلامی مصر داشته است و کتاب ریاض السالکین فی شرح صحیفه سجادیه را به او هدیه کرده است.[۸]

سفر به ایران

آیت‌الله مرعشی در ۲۱ محرم سال ۱۳۴۲ق. از نجف به ایران مهاجرت کرد و در ۶ صفر همین سال وارد کرمانشاه شده از آنجا به همدان، زنجان و تبریز رفت و با ارحام‌اش دیدار کرد. او در کرمانشاه از شیخ‌ هادی فرزند شیخ‌ عبدالکریم کرمانشاهی اجازه شفاهی روایت گرفت. در همدان با سید عبدالحسین فرزند سید فاضل لاری دیدار کرد و از او اجازه روایت گرفت و نسخه خطی نادری را از وی خریداری کرد. سپس به قصد زیارت امام رضا(ع) راهی مشهد شد. ایشان در ۲۱ جمادی‌الثانی ۱۳۴۳ق. به تهران رفت و چند ماهی از اساتید ری بهره برد. آیت‌الله مرعشی در هفتم شعبان ۱۳۴۳ق. وارد قم شد و به درخواست آیت‌الله حائری در این شهر ساکن و مشغول به تدریس شد. او در ۱۳۴۵ق. در قم به امر آیت‌الله حائری به استقبال شاعر و فیلسوف هندی، رابیندارات تاگور رفت و مباحثاتی با او انجام داد.

آیت الله مرعشی با رحلت آیات سه‌گانه، صدر، حجت و خوانساری به عنوان یکی از مراجع تقلید شناخته شد و نخستین رساله‌های عملیه‌اش در سال‌های ۱۳۶۶ تا ۱۳۷۳ ه‍.ق انتشار یافتند. پس از رحلت آیت‌الله بروجردی آیت‌الله سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی به عنوان یکی از مراجع طراز اول مطرح شد.[۹](مباحثه آیت الله با دانشمند هندی بر سر چه مساله ای بود؟) چرا آیت الله هیچ گاه به سفر حج نرفت؟

عدم سفر به مکه برای حج

آیت‌الله مرعشی برای انجام سفر حج مستطیع نشد و به درخواست گروهی از تاجران مبنی بر تأمین هزینه حج‌اش پاسخ منفی داد. مرعشی در پاسخ به شخصی که از او پرسید: با وجود این که وجوهاتی در اختیارتان است و مبالغی از آن را به طلاب و فقرا و دیگران می‌دهید، چطور برای حج واجب مستطیع نمی‌باشید؟ گفت: این پول‌ها مال من نیست؛ سهم امام و سادات است، کفاره روزه و مانند آن است و هرکدام باید جای خودش مصرف شود. زمانی به حج می‌روم که از دسترنج خودم پولی به دست آورده باشم. بعد از وفات‌اش بیش از صد حج به نیابت‌اش انجام گرفت.[۱۰]

تشکیل خانواده

آیت‌الله مرعشی در ۸ جمادی‌الاول ۱۳۴۵ ه‍.ق با یکی از دخترعموهای خود به نام گوهرتاج ازدواج کرد و از او صاحب دختری شد اما این زندگی مشترک دوام نیافته به جدایی انجامید. همسر دوم‌اش دختر آیت‌الله سید عباس فقیه مبرقعی رضوی قمی (متوفی ۱۳۳۵ ه‍.ق) بود.[۱۱]

از شیوه‌های تربیتی آیت‌الله مرعشی این بوده که هرشب با نقل داستانی، ذکر خاطرات خودش یا شرح گوشه‌هایی از زندگی بزرگان و در نهایت هم گفتن یک روایت، فرزندان را آماده خواب می‌کرد.[۱۳]

آیت‌الله مرعشی نجفی چهار پسر و چهار دختر دارد؛ سید محمود (متولد ۱۳۲۰ ش)، سید محمدکاظم (متولد ۱۳۲۲ ش)، سید محمد جواد (متولد۱۳۲۶ ش) و سید امیرحسین، پسرانش و عباسعلی عمید زنجانی، علی فاضل لنکرانی (برادر بزرگ آیت‌الله فاضل لنکرانی)، سید عباس موسوی حرمی و سید خلیل میری تهرانی دامادهایش هستند.[۱۴]

اساتید

تدریس و شاگردان

درس فقه آیت‌الله مرعشی بر اساس شرایع الاسلام محقق حلی بود. در اواخر دوره تدریس، شاگردانش به هزار نفر می‌رسیدند و به همین جهت از بلندگو در درس استفاده می‌شد. سبک درس این‌گونه بود که در مقام بیان هر مسئله، ابتدا به بیان عنوان آن می‌پرداخت و سپس مدارک آن را برمی‌شمرد، پس از آن اقوال فقها و اصولی‌ها را بیان می‌کرد و به نقد و بررسی آن‌ها همت می‌گماشت. او فروعات بحث را هم مطرح می‌کرد و در پایان به ذکر تنبیهات مناسب با مسئله می‌پرداخت.[۱۷] از شاگردان درس‌های وی می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:.[۱۸]

آثار

آیت‌الله مرعشی در طول زندگی خود موفق به تالیف بیش از ۱۵۰ کتاب و رساله شد.[۱۹] تالیفات او از نظر در دسترس قرار گرفتن برای عموم چند حالت دارند؛ برخی چاپ شده و در اختیار عموم قرار دارند، بخشی به صورت خطی باقی مانده‌اند، تعدادی از بین رفته‌اند و شماری از دست‌نوشته هایش که به صورت اوراق پراکنده بوده‌اند در حال تدوین و جمع‌آوری اند. برخی از تألیفاتش به شرح زیر است؛

آیت الله مرعشی آثار دیگری هم به صورت سفرنامه، اجازات، اجوبة المسائل و مکاتبات دارد.

اقدامات فرهنگی اجتماعی

• تأسیس حسینیه
• بازسازی مرقد محمدباقر مجلسی صاحب بحار الانوار
• تجدید بنای مسجد راه‌آهن قم که در جنگ جهانی دوم توسط متفقین به کلیسا تبدیل شده بود
• احداث مسجد راه‌آهن شهر ازنا
• تأمین هزینه بیمارستان کامکار قم از محل وجوهات شرعی
• تأسیس درمانگاه جدا در بیمارستان نکویی قم
• ساختمان بخش قلب بیمارستان نکویی
• مرکز توانبخشی و بهزیستی قم واقع در میدان امام به نام دارالشفای آل محمد(ص)
• احداث یکصد و چهل باب منزل مسکونی برای طلاب در انتهای خیابان آذر (طالقانی) قم
• احداث واحد موتور برق امامزاده سلطان علی اردهال کاشان
• تأسیس مساجد و حسینیه‌هایی در سایر کشورهای اسلامی
• کمک به سیل زدگان و زلزله زدگان و پناهندگان جنگ تحمیلی و مقروضین
• تأسیس مدرسه مهدیه، مؤمنیه، شهابیه،مرعشیه[۲۱]
• ۶۰ سال اقامه نماز جماعت در حرم حضرت معصومه
• مکاتبه با دانشمندان دیگر مذاهب و فرقه‌ها
• عهده‌داری منصب نقابت سادات(در زمان حضورش در نجف)[۲۲]

کتابخانه

آیت‌الله مرعشی، معمولا چگونگی خرید کتاب را در پشت آن یادداشت می‌کرد. یادداشت پشت یکی از کتاب‌ها چنین است:

با مهاجرت‌اش به ایران، مجموعه کتاب‌هایش نیز به ایران انتقال یافت و او در منزل شخصی به نگهداری و حفاظت آن‌ها مشغول شد و نسخه‌های دیگری را گردآوری کرد. او پس از تأسیس مدرسه مرعشیه در ۱۳۸۵ ه‍.ق نخست کتابخانه کوچکی در دو اتاق مدرسه ایجاد کرد. در سال ۱۳۴۴ شمسی کتابخانه جدید در طبقه سوم این مدرسه گشایش یافت. استقبال زیاد از این کتابخانه، باعث کمبود فضا شد و سرانجام در زمینی به مساحت هزار متر مربع کتابخانه‌ای ساخته شد و در پانزدهم شعبان ۱۳۹۴ قمری/ دوازدهم شهریور ۱۳۵۳ شمسی، کتابخانه عمومی آیت الله مرعشی با بیش از ۱۶۰۰۰ جلد کتاب خطی و چاپی افتتاح شد. با طرح‌های جدید و گسترش کتابخانه، این مرکز در فضای وسیع‌تر و با امکاناتی پیشرفته‌تر به خدمات خود ادامه داد و هم‌اکنون از لحاظ تعداد و کیفیت نسخه‌های خطی کهن اسلامی نخستین کتابخانه کشور و سومین کتابخانه در جهان اسلام به شمار می‌رود. اکنون حدود هشتاد هزار عنوان نسخه خطی و متجاوز از یک میلیون جلد کتاب چاپی در این کتابخانه وجود دارد.[۲۳]

فعالیت‌های سیاسی

واکنش به ماجرای انجمن‌های ایالتی و ولایتی

آیت الله سید شهاب الدین مرعشی در غائله انجمن‌های ایالتی و ولایتی از امام خمینی حمایت کرد. در ماجرای تصویب لایحه انجمن‌‌های ایالتی و ولایتی که در ۱۴ مهر ۱۳۴۱ش به تصویب هیئت دولت رسید، پس از توضیحات نخست وزیر وقت، اسدالله علَم، در پی تلگراف‌ها و نامه‌های سرگشادۀ اعتراض آمیز علما به شاه و نخست وزیر، سید شهادب الدین مرعشی نظر دولت را قانع کننده می‌دانند و بر آن می‌شوند که طی تلگرافی به دولت، تشکر خود را اعلام کند و مساله را پایان دهند، اما امام خمینی به وی نامه‌ای می‌نویسد که: «به عرض می‌رساند از قرار مسموع تلگراف نخست وزیر را می‌خواهید طبع و منتشر نمایید. بنده صریحاً عرض می‌کنم این انتشار بر خلاف صلاح اسلام و حوزه علمیه و خلاف خود جنابعالی است. من میل ندارم آقایان هتک شوند. من میل ندارم حوزه علمیه قم این قدر سبک و بی‌ارزش در این دولت و ملت قلمداد شود. با هر وسیله‌ای هست از طبع و انتشار این امر جلوگیری کنید تا خود دولت انتشار دهد. الان تلفن کنید، مطبعه طبع نکند یا منتشر نکنند».[۲۴]

پشتیبانی از نهضت امام خمینی

وی همواره از نهضت امام خمینی حمایت کرد. بارها اعلامیه داد. در پی دستگیری امام خمینی در سال ۱۳۴۲، با ارسال اعلامیه شدید اللحنی به رژیم پهلوی، خواستار آزادی ایشان شد.[۲۵]

آیت الله مرعشی و مرجعیت آیت الله امام خمینی

وی همراه مراجع تقلید و علما برای آزادی امام خمینی به تهران سفر کرد. وی در سال ۱۳۴۲ش، در پاسخ به نامه جمعی از طلاب در خصوص مرجعیت آیت الله امام خمینی گفت: «چنانچه کراراً اینجانب عقیده خود را اظهار کرده‎ ام، باز هم به موجب این سؤال عرض می‎کنم که حضرت آیت الله خمینی یکی از مراجع تقلید عالم تشیع هستند و از اساطین روحانیت اسلام و از مفاخر عالم تشیع».[۲۶]

واکنش به لایحه کاپیتولاسیون

سومین مرجعی که علیه کاپیتولاسیون در سال ۱۳۴۳ش به ایراد سخنرانی پرداخت، آیت ‌الله مرعشی نجفی بود. وی در ۴ آبان ۱۳۴۳ پس از سخنرانی امام خمینی در جمع افراد حاضر در منزلش به سخنرانی پرداخت. آیت ‌الله مرعشی نجفی در آغاز سخنان خود، به لایحه کاپیتولاسیون اشاره کرده و گفت: «اگر یک امریکایی هر جنایتی را مرتکب شود با هر جرمی را مرتکب بشود [آیا باید] مصونیت داشته باشد» وی، سپس آزادی تبلیغ پیروان ادیان مختلف در ایران را در مقابل اختناق سختگیری‌های وارده به روحانیت مورد انتقاد قرار داد و گفت: «...قلم و زبان روحانیت توسط هیأت حاکمه بسته شده است.».[۲۷]

موضعگیری در مقابل توهین روزنامه اطلاعات به امام خمینی

واقعه‌ای که جرقه اولیه انقلاب اسلامی را در ۱۹ دی سال ۱۳۵۶ش زد، چاپ مقاله‌ شخص مجعولی به نام رشیدی مطلق، تحت عنوان "ایران و استعمار سرخ و سیاه" در روزنامه اطلاعات بود. در این مقاله که اعتراضات گسترده مردم را به دنبال داشت، به امام خمینی توهین شده بود، آیت اللّه مرعشی در این باره موضع گیری سختی کرد.[۲۸]

صدور اطلاعیه پس از پیروزی انقلاب

وی با صدور اطلاعیه‌ای در روز پیروزی انقلاب اسلامی در تاریخ ۲۲ بهمن ماه ۱۳۵۷، تشکر صمیمانه خود را از ملت ایران اعلام کردند، وی شورای انقلاب و دولت موقت را تأیید کرد و در حادثه جنگ عراق علیه ایران، مردم را به دفاع مقدس فراخواند.[۲۹]

وفات

بنا بر وصیت اش، سجاده‌ای را که هفتاد سال بر آن عبادت کرده بود، لباسی که برای عزای امام حسین(ع) بر تن می‌کرد و خاکی را که از حرم امامان و امامزادگان علیهم السلام جمع‌آوری کرده بود به همراهش دفن کردند.