آسیب های جدی فضای مجازی برای کودکان در دوران کرونا+ راهکارها

وی با اشاره به اینکه فضای مجازی و بسترهای تبادل الکترونیکی کمک شایانی به تداوم زندگی شهروندان کرده است، افزود: در کنار همه این امکانات و موهبت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات و فضای مجازی، تهدیدهایی نیز در کمین شهروندان قرار دارد که لازم است از آنها غافل نباشیم و با ارائه آموزش‌های مناسب و رعایت نکات فنی ایمنی، زمینه‌های بروز آسیب‌های فردی و ا جتماعی را از بین ببریم.

این استاد علم اطلاعات و دانش‌شناسی به تهدیدهایی که به صورت ویژه متوجه کودکان است اشاره و بیان کرد: این تهدیدها اهمیت بالایی دارند و تنها محدود به این قشر نبوده و به قشر بزرگسالان نیز سرایت می‌کنند.

کودکان و مسائلی که در دوران کرونا با آن مواجه‌اند...

حسن‌زاده در ادامه درباره ویژگی‌های کودکان توضیحاتی ارائه داد و افزود: تعریف دقیق دوران کودکی در متون تخصصی مربوطه محل اختلاف است، امّا از محکمات آنها می‌توان دریافت که کودکی از سن 3 سالگی شروع و تا 12 سالگی ادامه پیدا می‌کند. برخی از متون آن را به دو دوره 3 تا 6 سالگی (کودکی اول) و 6 تا دوازده سالگی (کودکی دوم) تقسیم می‌کنند. ویژگی‌های این دو گروه به لحاظ شناختی و رفتاری با یکدیگر تفاوت جدی دارند.

به گفته وی، کسانی که در دوره کودکی اول قرار دارند، معمولا در سنینی هستند که تحت کنترل والدین هستند و به ندرت وارد فضاهای عمومی دردسرساز و همچنین فضای مجازی می‌شوند؛ در دوره کرونا نیز این گروه از کودکان فرصتی یافته‌اند که از مهدکودک‌ها و مراکز مشابه به فضای گرم خانواده نقل مکان کنند و بیشتر به بازی و سرگرمی رفتاری از سوی والدین و اعضای خانواده مشغول هستند. (هر چند ممکن است بخشی از آنها هم به بازی‌های رایانه‌ای و گوشی‌های هوشمند علاقه‌مند باشند، اما از آنجایی که قدرت تمییزشان هنوز به صورت کامل شکل نگرفته، آسیب‌هایی که اشاره می‌شود متوجه آنها نیست).

این استاد علم اطلاعات و دانش‌شناسی با تاکید بر اینکه کودکان در سنین 6 تا 12 سالگی چند ویژگی برجسته دارند که حساس بودن، این دوره از زندگی آنها را چندین برابر می‌کند، تصریح کرد: کودکان در این سنین، در سن مدرسه قرار دارند و با توجه به شیوع این بیماری به ناچار وارد شبکه مجازی شده و از محمل‌های الکترونیکی برای ارتباطات در فضای مجازی بهره می‌برند؛ کودکان 6 تا 12 ساله به لحاظ شناختی، بسیار کنجکاو و علاقه‌مند هستند که از همه‌چیز سر در بیاورند، میل به دوستی و دوست‌یابی در این سنین بسیار بالاست. در عین حال کودکان، بسیار زودباور هستند.

حسن‌زاده علاوه بر این موارد، ویژگی‌هایی مانند نزدیک شدن به سن بلوغ و مختصات رفتاری منطبق با سنین بلوغ در بین کودکان به ویژه در سنین نزدیک به نوجوانی را بسیار برجسته دانست؛ ویژگی‌هایی مانند زودرنج بودن، اضطراب و غیره.

وی ادامه داد: آنچه در این بحث مورد توجه قرار گرفته، نگاه رفتار اطلاعاتی است و اینکه ورود کودکان به فضای مجازی در دوره کرونا به صورت طبیعی اتفاق نیافتاده و به یکباره و بدون آموزش صورت پذیرفته است. در صورتی که به ظرایف حضور این قشر در فضای مجازی توجه نکنیم، ممکن است آسیب‌های روحی، روانی، اجتماعی و اقتصادی غیر قابل جبرانی به بار بیاورد که سالیان سال، افراد، خانواده‌ها و جامعه را درگیر کند. نکته مهم در این زمینه توجه به ویژگی‌های رفتار اطلاعاتی کودکان و رفع نقایص از طریق آموزش و همراهی است. رفتار اطلاعاتی به مجموعه از رفتارها گفته می‌شود که افراد برای به دست آوردن اطلاعات برای رفع نیازهای اطلاعاتی خود بروز می‌دهند. این رفتارها در دو دسته ذاتی و اکتسابی دسته‌بندی می‌شود.

موج ورود کودکان به فضای مجازی بدون آمادگی بوده است

این استاد علم اطلاعات و دانش‌شناسی با اشاره به اینکه موج ورود کودکان به فضای مجازی بدون آمادگی و برنامه قبلی بوده است، اظهار کرد: در کنار این حضور یکباره و غیرمترقبه، والدین هم از سواد اطلاعاتی لازم برای پشتیبانی از فرزندان برخوردار نیستند. آسیب‌های گزارش شده در رسانه ها نشان می‌دهد که حتی معلمان نیز در خیلی از موارد برای ورود به فضای مجازی توانمندسازی نشده بوده‌اند.

وی تهدیدات متوجه کودکان در فضای مجازی در این وضعیت را در چند گروه دسته‌بندی کرد و گفت: دسته اول افشای اطلاعات است. کودکان، معمولا از طریق گوشی‌های هوشمند یا رایانه‌های رومیزی یا لپ تاپ و تبلت والدین یا سایر اعضای خانواده برای ورود به فضای مجازی استفاده می‌کنند و از آنجایی که کلاس‌های مجازی در محمل‌های مختلف و برنامه‌های داخلی و خارجی برگزار می‌شوند (هر چند در روزهای اخیر سامانه شاد رونمایی شده است، اما استفاده از سامانه‌های داخلی نیز صورت مساله را پاک نمی‌کند)، این امکان وجود دارد که در اثر سادگی کودکان و اعتماد سریع آنها و یا شیطنت و کنجکاوی آنها، مواردی مانند رمز رایانه، رمزهای شبکه‌های مجازی، موبایل، حساب‌های بانکی، نام کاربری و گذرواژه‌های مورد استفاده صاحبان ابزارهای ارتباطی برای انجام امور اداری (عادی و محرمانه) در اختیار افراد غیر (عادی و سودجو) قرار گیرد. سهل انگاری در این موارد، آسیب‌های جدی را به دنبال خواهد داشت.

حسن‌زاده در ادامه با اشاره به دستیابی به محتوای نامناسب، تصریح کرد: کودکان، افرادی کنجکاو هستند و در تعامل با دوستان و همسالان خود ممکن است برای کشف دنیای ناشناخته به اینترنت و فضای مجازی علاقه‌مند شوند. تلاش آنها برای کشف دنیای مجازی و انجام جستجوهای ناسالم می‌تواند به روح و روان آنها آسیب زده و مسیر زندگی آتی آنها را به مسیری ناخواسته و نامطلوب هدایت کند. محتوای ناسالم، الزاماً، محتوای غیر اخلاقی نیست؛ هر آنچه که نسبت به سن و سال کودکان در این سنین، مرتبط نباشند و با سطح فهم آنها متناسب نباشد، در زمره محتوای نامناسب دسته‌بندی می‌شود. رویارویی اتفاقی با وبگاه‌ها و تصاویر نامناسب، بازیابی اطلاعات نامناسب در کنار جستجوهای کودکان، محتوای تبلیغاتی مستتر در وب سایت‌ها و... همگی از جمله مواردی هستند که باید نسبت به آنها حساسیت لازم از سوی والدین و سرپرستان کودکان وجود داشته باشد.

وی سوء استفاده از کودکان را از دیگر آسیب‌هایی که کودکان را در فضای مجازی تهدید می‌کند عنوان کرد و افزود: کودکان با توجه به ذات و اقتضای سنین خود، افرادی زودباور و به لحاظ جمعی، ساده‌اندیش هستند. همین روح لطیف و خوی زودباوری کودکان در موارد متعددی در طول تاریخ و به ویژه همزمان با گسترش ارتباطات فضای مجازی به سوء استفاده از کودکان منجر شده است. دریافت اطلاعات محرمانه و خانوادگی، ارتباطات غیاخلاقی، گروگان‌گیری، برنامه‌ریزی برای سرقت و... از جمله مواردی است که افراد مغرض، مریض و سوء استفاده‌گر با استفاده از روحیه کودکانه و بی آلایش کودکان به آنها اقدام می‌کنند. کودکان چه به صورت مستقیم مورد سوء استفاده قرار بگیرند، چه به عنوان عاملی برای ایجاد دردسر برای خانواده و اطرافیان باشند، در نتیجه حاصله تفاوتی ایجاد نمی‌شود. در هر دو صورت، کسانی خارج از اختیار و به واسطه عدم حساسیت اطرافیان و والدین در این مسیر افتاده‌اند و جبران خسارات وارده در بسیاری از موارد امکان‌پذیر نیست.

این استاد علم اطلاعات و دانش‌شناسی اتلاف وقت و انحراف از برنامه‌ها را را نیز از دیگر تهدیدها دانست و ادامه داد: برای رشد اخلاقی، روحی، خلاقیت و فیزیکی کودکان، مطلوب این است که آنها بیشتر با طبیعت سروکار داشته و در محیط‌های طبیعی حضور پیدا کنند. در کنار این، برنامه‌های آموزشی که از سوی مدارس برای رشد همزمان ذهنی و رفتاری تدارک دیده می‌شود، معمولا با حساسیت و تدبیر انجام می‌شود. اکنون که به واسطه کرونا، کودکان در خانه‌ها محبوس شده‌اند، این امکان وجود دارد که به واسطه و بهانه مشارکت در کلاس و ارتباط با همکلاسی‌ها و همسالان، بیشترین وقت خود را در فضای مجازی سپری کنند.

حسن‌زاده معتقد است که حضور بیش از اندازه در فضای مجازی و پشت نمایشگرهای رایانه‌ها، علاوه بر اینکه آسیب‌های روحی و فیزیکی به آنها وارد می‌کند، موجب انحراف آنها از برنامه‌های آموزشی و پرورشی نیز خواهد شد. لازم است، متولیان امر آموزش و پرورش، علاوه بر فراهم کردن زیرساخت‌های فنی، محتواهای برنامه‌ای (آموزشی و پرورشی) را نیز برای کودکان فراهم بیاورند تا از بیراهه رفتن آنها جلوگیری شود.

وی در ادامه به افت تحصیلی کودکان که به دنبال استفاده از فضاهای مجازی اتفاق افتاده اشاره کرد و گفت: آموزش مدرسه‌ای برای کودکان بسیار حساس و خطیر است. دقت در برنامه‌ها و نحوه اجرای آنها، رعایت تفاوت‌های ادراکی و شناختی آنها از سوی معلمان و مربیان در کلاس‌ها و برنامه‌های فوق برنامه و همچنین فراهم آوردن بسترهای رشد متناسب با انتظارات در مدارس امکان‌پذیر بوده است. با ورود به فضای مجازی، بسیاری از این تدابیر بالاجبار و از روی ناچاری به کنار گذاشته شده است. مثلا برنامه‌های ورزشی و تفریجی، بازدیدها، اردوهای علمی و آموزشی و... به تعطیلی کشیده شده‌اند. همه این تغییرات خوف این را ایجاد می‌کند که کودکان با افت تحصیلی روبرو شوند. به نظر می‌رسد، بررسی جدی این امر باید در دستور کار متخصصان تعلیم و تربیت و مسولان اجرایی قرار گیرد تا از تعمیق آسیب‌ها جلوگیری شود. قطعا راه‌حل‌هایی برای جبران افت تحصیلی ناشی از تعلیق فعالیت‌های آموزشی و پرورشی وجود دارد.

این استاد علم اطلاعات و دانش‌شناسی با بیان اینکه یکی از تهدیدهای مهم، اعتیاد به فضای مجازی است که شیوع آن در بین کودکان منجر به کج‌رفتاری‌ها و نابسامانی‌های زیادی در آینده خواهد شد، تاکید کرد: اینکه کودکان به واسطه بازی‌ها، جذابیت‌های بصری، محتواهای جالب و... به نمایشگرهای رایانه‌ها یا صفحه گوشی‌های هوشمند و تبلت‌ها اعتیاد پیدا کنند، زنگ هشداری جدی خواهد بود. فضای مجازی با وجود تمام خوبی‌ها و تمام منافع، با توجه به بیکران بودن آن و نیاز به سواد اطلاعاتی بالا در صورت نبود شایستگی‌ها از تهدیدهای بسیار جدی هم برخوردار است و ما از همین حالا باید نسبت به آن هوشیار باشیم.

راهکارهایی برای جلوگیری از تبدیل شدن تهدیدهای احتمالی فضای مجازی برای کودکان به آسیب‌های واقعی

وی با اشاره به اینکه همیشه، پیشگیری بهتر از درمان است، اظهار کرد: در نبود پیشگیری، درمان می‌تواند غیرممکن یا دشوار باشد. متخصصان اطلاعات به عنوان مشاورانی امین و کارآزموده می‌توانند به دست‌اندرکاران، مدارس و خانواده‌ها کمک کنند. برای جلوگیری از تبدیل شدن تهدیدهای احتمالی فضای مجازی برای کودکان به آسیب‌های واقعی لازم است اقداماتی در دستور کار مسئولان آموزش و پرورش و خانواده‌ها قرار گیرد.

وظایف آموزش و پرورش

حسن‌زاده ادامه داد: وزارت آموزش و پرورش باید نسبت به آموزش معلمان و خانواده‌ها اقدام کند، برنامه‌هایی برای پر کردن اوقات فراغت و همچنین تداوم برنامه‌های آموزشی و پرورشی در منازل تدوین و به اجرا بگذارد، مشاوران سواد اطلاعاتی را برای هدایت خانواده‌ها و رفع ابهامات و آموزش آنها بکار بگیرند و خط تلفنی مخصوص و ملی برای این کار اختصاص دهند. تولید محتوای سالم و متناسب با ابعاد فرهنگی و اخلاقی کودکان را تسریع و دسترسی کودکان به این محتواها را تسهیل کند. همچنین استفاده از تجربیات بین‌المللی برای کاهش آسیب‌ها و ارتقاء اثربخشی فضای مجازی را در دستور کار جدی قرار دهد.

وظایف خانواده‌ها

این استاد علم اطلاعات و دانش‌شناسی در ادامه درباره وظایف خانواده‌ها نیز بیان کرد: خانواده‌ها سواد اطلاعات خود را از طریق شرکت در کارگاه‌های آموزشی، مطالعه کتاب‌های تخصصی و مراجعه به مشاوران مربوطه ارتقاء دهند. بعد از تجهیز به سواد و مهارت‌های مربوطه، همیشه در کنار کودکان خود حضور داشته و با دقت و رعایت ظرافت‌های لازم، حضور موفق، بی‌حاشیه و اثربخشی عزیزان خود را تضمین کنند. اطلاعات محرمانه و حساس خود را در اختیار کودکان قرار نداده و ورود خودکار به سامانه‌های مختلف را غیرفعال سازند. از امکانات فنی مانند رهگیری تاریخچه فعالیت‌های مجازی، قفل کودک، تنظیمات جستجوی سالم در موتورهای جستجو و غیره برای سالم‌سازی ارتباطات استفاده کنند.

وی ادامه داد: دسکتاپ کودکان را طوری تنظیم کنند که فعالیت‌های آنها در فضای مجازی برای والدین و اطرافیان قابل مشاهده باشد. (البته این امر باید بدون برانگیختن حساسیت کودکان و به صورت نامحسوس انجام شود). در برخورد با کنجکاوی‌های طبیعی کودکان، رواداری کرده و از پرخاش یا تندی که منجر به جبهه‌گیری کودکان شود، خودداری کند. آموزش گام به گام کودکان و راهنمایی آنها با رعایت حساسیت‌های مناسب با سن آنها را در دستور کار خود قرار بدهند. در صورت مشاهده هرگونه کج‌رفتاری غیرمعقول یا افراطی، بدون انجام رفتار تخریبی با افراد متخصص مشورت کنند. همچنین با مدارس و نهادهای مسئول در امر آموزش و پرورش و فضای مجازی در ارتباط باشند.

حسن‌زاده در پایان گفت: امیدواریم که با دقت و تدبیر، تهدیدهای پیش روی حضور کودکان در فضای مجازی را به فرصت تبدیل کنیم. نکته امید بخش این است که در صورت رعایت اصول و اعمال تدابیر لازم، حضور برنامه‌ریزی شده و ایمن کودکان در فضای مجازی موجبات نقش‌آفرینی آنها در آینده را فراهم خواهد آورد. قطعا، نسل کنونی بومیان فضای مجازی هستند و باید از همین حالا، با فوت و فن حضور و زندگی در فضای مجازی آشنا باشند. کودکان توانمند، برگ برنده رقابتی ما در آینده خواهند بود.