معرفی پراستنادترین دانشگاه‌ها و پژوهشگران در ۱۰ سال اخیر

دهقانی اظهار داشت: دستیابی به مرجعیت علم و فناوری جهان بدون ژرف نگری و برنامه ریزی، ناممکن و دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی کشور باید در حوزه دیپلماسی علم و فناوری و اثرگذاری اقتصادی گام‌های اساسی بردارند. دانشگاه‌های کشور نشان داده اند که از توان علمی بسیار بالایی برخوردار هستند.

وی گفت: در این گزارش آخرین فهرست دانشگاه‌های برتر کشور در میان موثرترین دانشگاه‌های پر استناد برتر دنیا و لیست به روز شده پژوهشگران پر استناد کشور در پایگاه بین المللی کلاریویت آنالتیکس (WoS-ESI) Essential Science Indicators) ) و نیز پژوهشگران پر استناد برتر کشور در رشته‌های مختلف حوزه موضوعی علوم انسانی، علوم اجتماعی و هنر در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) ارایه شده است.

الف) دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی پر استناد برتر کشور

سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) گفت: پایگاه شاخص‌های اساسی علم (ESI) متعلق به شرکت کلاریویت آنالتیکس (ISI) آخرین فهرست موسسات یک درصد برتر دنیا که بیشترین تعداد استنادها را در طول ۱۰ سال گذشته دریافت کرده اند را منتشر و بطور مداوم  به روزرسانی می کند. این دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی در سطح دنیا از لحاظ تعداد استنادهای دریافتی در مجموع موسسات یک درصد برتر قرار گرفته اند. استنادها در دنیای علم بیانگر کیفیت تولیدات علمی هستند. بنابراین علت افزایش تعداد این مراکز، افزایش کیفیت تحقیقات کشور است.

وی گفت: رشد کیفیت تولیدات علمی یکی از مهمترین عوامل دستیابی به مرجعیت علمی به عنوان اولین بند از سیاست‌های کلان علم و فناوری ابلاغی توسط مقام معظم رهبری است.

دهقانی افزود: در سال ۱۳۹۴ بررسی پایگاه شاخص‌های اساسی علم نشان داد که ۳۰ دانشگاه و مرکز پژهشی از جمهوری اسلامی ایران در جمع دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های یک درصد برتر دنیا قرار گرفتند. درسال ۱۳۹۵ با رشد کیفیت تولیدات علمی در کشور تعداد دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های کشور به ۳۵ مورد افزایش یافت. تعداد مراکز یک درصد برتر کشور در بهمن ۱۳۹۶ به ۵۳ مورد افزایش یافت.

وی خاطرنشان کرد: برای انتخاب موثرترین دانشگاه‌ها، کلیه دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی دنیا بر حسب میزان اثرگذاری آن‌ها مشخص و مرتب سازی شده و در گام بعد یک درصد برتر آنها که دارای بیشترین میزان اثرگذاری بوده اند انتخاب و معرفی می‌شوند. مایه مباهات است که در آخرین به روز رسانی انجام شده در آذر ۹۸ تعداد ۶۵ دانشگاه و موسسه تحقیقاتی از کشور جمهوری اسلامی ایران در میان یک درصد دانشگاه‌های برتر جهان که دارای بیشترین میزان اثرگذاری بوده اند مشاهده می‌شود.

در بین دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های کشور ۲۷ دانشگاه جامع، ۲۲ دانشگاه علوم پزشکی، ۱۱ دانشگاه صنعتی و ۵ مرکز تحقیقاتی در جمع موثرترین‌های دنیا قرار گرفتند. فهرست کامل دانشگاه ها و مراکز پژوهشی در جدول آمده است.

دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی کشور در زمره دانشگاه‌های پر استناد یک درصد برتر جهان

ب) پژوهشگران پر استناد برتر کشور مستخرج از (ESI)

دهقانی در ادامه گفت: نخبگان علمی مهمترین عامل رشد و توسعه نظام‌های علمی هستند، از همین رو شناسائی آن‌ها از اهمیت بسزائی برخوردار است. کشورهای پیشرفته برای جذب نخبگان علمی از سرتاسر دنیا برنامه ریزی و سرمایه گذاری کرده و این امر باعث می‌شود تا این کشورها به بزرگترین مقصد برای مهاجرت نخبگان علمی دنیا تبدیل شوند. نخبگان یک درصد برتر دنیا، ۱۴ درصد از کل علم دنیا را تولید و همین گروه ۲۴ درصد از کل استنادهای دنیا را دریافت می‌کنند.

وی گفت: پایگاه طلایه داران علم آی.اس.آی (ESI) فهرست پژوهشگران یک درصد برتر دنیا را فراهم آورده است، هر چند مبتنی بر اصول علم سنجی می‌توان تا پژوهشگران ۲۰ درصد برتر دنیا را در زمره نخبگان برتر علمی دنیا قرار داد. در واقع براساس آمار موجود محققان ۲۰ درصد برتر دنیا ۶۶ درصد از علم دنیا را تولید کرده و همچنین ۸۵ درصد از استنادهای دنیا را دریافت می‌کنند.

سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) افزود: معیار انتخاب پژوهشگران برتر تعداد استنادهای صورت گرفته به تولیدات آنها است. بر همین اساس پژوهشگرانی که توانسته اند بر اساس تحقیقات خود به بالاترین سطح اعتبار بین المللی دست یابند در دسته پژوهشگران یک درصد و ۲۰ درصد برتر دنیا قرار می‌گیرند.

وی گفت: طلایه داران علم آی.اس.آی نویسندگان را برحسب دامنه فعالیت علمی شان در رشته‌های موضوعی ۲۲ گانه قرار می‌دهد. به این منظور تنها فعالیت نویسندگان در ۱۰ سال اخیر در محاسبات لحاظ می‌شود. نویسندگان در هر رشته بر حسب تعداد استنادهایی که دریافت کرده اند مرتب سازی و سپس یک درصد برتر نویسندگان به عنوان نخبگان علمی در نظر گرفته می‌شوند.

دهقانی خاطرنشان کرد: فهرست فراهم آوری شده توسط طلایه داران علم آی.اس.آی بدون اشکال نیست، زیرا هر نویسنده برحسب حرف اول نام و نام کامل خانوادگی هویت بخشی می‌شود. به عنوان مثال، حمید رضا احمدی به صورت HR Ahmadi ثبت می‌شود. یک نام می‌تواند به چندین نفر اطلاق شود و همچنین نام یک فرد می‌تواند با املاهای مختلفی نگارش شده باشد. این دو مسئله در طلایه داران علم آی.اس.آی به دلیل هزینه بالای پردازش اطلاعات نادیده گرفته شده است.

سهم حوزه های موضوعی از پژوهشگران پر استناد برتر کشور

وی یادآور شد: پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) بر روی هر نام شناسایی شده در طلایه داران علم آی.اس.آی (ESI) پردازش‌های مختلفی را انجام داده و بدین ترتیب به طور تقریبی فهرست کاملی از نخبگان علمی کشور را تهیه کرده و بر این اساس ۳۵۴ نفر در زمره پژوهشگران پر استناد یک درصد برتر دنیا قرار گرفته اند. 

سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) افزود: بر اساس آمار بدست آمده، توزیع پژوهشگران در رشته‌های مختلف یکسان نیست. به طوری که ۴۳ درصد این پژوهشگران متعلق به حوزه مهندسی هستند. بعد از حوزه مهندسی، حوزه شیمی دارای بیشترین تعداد پژوهشگر برتر است که شامل ۱۴ درصد آنها می شود. به لحاظ سهم حاصل از نخبگان، پژوهشگران حوزه پزشکی بالینی در جایگاه سوم قرار داشته و ۱۲ درصد پژوهشگران تاثیرگذار علمی کشور متعلق به این حوزه هستند.

وی گفت: پژوهشگران حوزه علوم کشاورزی با ۱۱ درصد در رتبه چهارم قرار دارند. سهم حوزه داروشناسی و سم‌شناسی ۸ درصد پژوهشگر برتر و مابقی پژوهشگران برتر مربوط به ۱۴ حوزه علوم کامپیوتر، علم مواد، ریاضیات، علوم اجتماعی، فیزیک، زیست شناسی و بیوشیمی، محیط زیست/ بوم شناسی، زیست شناسی مولکولی و ژنتیک، ایمنی شناسی، علم اعصاب و روان، علوم گیاهی و جانوری، زمین شناسی، روانپزشکی/ روانشناسی و میکروب شناسی هستند.

سهم دانشگاه‌ها از پژوهشگران برتر کشور در ESI

دهقانی اضافه کرد: از مجموع پژوهشگران برتر، ۴۵ درصد متعلق به دانشگاه‌های جامع، ۲۶ درصد مربوط به دانشگاه‌های صنعتی، ۲۵ درصد مربوط به دانشگاه‌های علوم پزشکی و بقیه مربوط به مراکز تحقیقاتی کشور هستند. تعداد پژوهشگران برتر و تاثیرگذار شناسایی شده در هر دانشگاه در جدول مشخص شده است و دانشگاه علوم پزشکی تهران، دانشگاه تهران، دانشگاه صنعتی امیرکبیر، دانشگاه علم وصنعت ایران، دانشگاه تربیت مدرس، دانشگاه های صنعتی شریف و صنعتی اصفهان  به ترتیب دارای بیشترین تعداد پژوهشگر پر استناد برتر هستند.

فهرست دانشگاه‌ها و تعداد پژوهشگران پر استناد یک درصد برتر مستخرج از (ESI) در هر دانشگاه

در بین دانشگاه‌های جامع، دانشگاه‌های تهران، تربیت مدرس، تبریز و شیراز دارای بیشترین تعداد پژوهشگر برتر هستند. از میان دانشگاه‌های صنعتی، بیشترین تعداد پژوهشگر تاثیرگذار به ترتیب در دانشگاه‌های صنعتی امیرکبیر، علم و صنعت ایران و صنعتی اصفهان  شناسایی شده اند. همچنین در میان دانشگاه‌های پزشکی، دانشگاه‌های علوم پزشکی تهران، علوم پزشکی مشهد و علوم پزشکی شهید بهشتی دارای بیشترین تعداد پژوهشگر برتر هستند.

سهم هر یک از دانشگاه‌ها از پژوهشگران برتر کشور در حوزه‌های موضوعی مختلف

دهقانی در ادامه اظهار داشت: در حوزه مهندسی دانشگاه تهران با ۱۹ نفر، در حوزه علوم کشاورزی دانشگاه تهران با ۹ نفر، در حوزه علم مواد دانشگاه تهران با ۴ نفر، در حوزه علوم کامپیوتر دانشگاه باهنر کرمان، دانشگاه تبریز، دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل، دانشگاه صنعتی امیرکبیر و دانشگاه علم و صنعت ایران هر کدام با ۲ نفر، در حوزه شیمی دانشگاه تهران، دانشگاه اصفهان و دانشگاه صنعتی اصفهان هرکدام با ۴ نفر، در حوزه زیست‌شناسی و بیوشیمی دانشگاه تهران و دانشگاه تربیت مدرس هر کدام با ۲ نفر دارای بیشترین تعداد پژوهشگران برتر هستند.

وی گفت: همچنین در حوزه ریاضیات دانشگاه صنعتی امیرکبیر با ۴ نفر، در حوزه علوم اجتماعی دانشگاه علوم پزشکی تهران با ۸ نفر، در حوزه محیط زیست/ بوم شناسی دانشگاه علوم پزشکی تهران با ۲ نفر، در حوزه فیزیک پژوهشگاه دانش‌های بنیادی با ۶ نفر، در حوزه داروشناسی و سم شناسی دانشگاه علوم پزشکی تهران با ۱۰ نفر، در حوزه پزشکی بالینی دانشگاه علوم پزشکی تهران ۱۸ نفر، در حوزه ایمنی شناسی دانشگاه علوم پزشکی تهران با ۳ نفر، در حوزه علم اعصاب و روان دانشگاه علوم پزشکی تهران با ۳ نفر، در حوزه میکروب شناسی دانشگاه علوم پزشکی تهران با ۲ نفر دارای بیشترین تعداد پژوهشگران برتر هستند.

تحلیل علم سنجی فرایند شناسایی و معرفی پژوهشگران پر استناد یک درصد برتر

سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام گفت: هر سنجه یا مجموعه از شاخص ها (مانند مجموع استنادها، شاخص اچ، تاثیر استنادی نسبی، میانگین نمره صدک) بیانگر نوع متفاوتی از عملکرد و دستاورد پژوهشی است. تنها رویکرد منطقی برای تفسیر چنین فهرستی از پژوهشگران برتر این است که روش شناسی مورد استفاده برای کسب نتایج و داده ها و علت استفاده از روش مورد نظر به طور کامل درک شود.

وی گفت: استنادها تنها یکی از مقیاس های مورد استفاده برای سنجش تاثیرگذاری علمی هستند و نمی توانند بین کیفیت پژوهش، میزان تاثیرگذاری نشریه استنادکننده و مثبت/منفی بودن استناد تمایز قائل شوند.  همانند دیگر سنجه های عملکرد پژوهشی، استنادها می توانند بر اساس تعداد تولیدات پژوهشگران در یک پایگاه استنادی  و میزان همکاری های علمی بزرگنمایی یا تضعیف شوند و همچنین می توانند تحت تاثیر همکاران در همان موسسه یا گروه موسساتی که به هم استناد می کنند، قرار گیرند.

دهقانی تاکید کرد: بر همین اساس، پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) اقدام به انجام تحلیل های علم سنجی بر روی استنادهای پژوهشگران برتر کشور کرد. در این تحلیل، سه شاخص علم سنجی: ۱) نسبت تعداد کل استنادها به مقالات استناد کننده؛ ۲) تعداد متوسط خوداستنادی به ازای هر مقاله و ۳) متوسط درصد خوداستنادی یک نویسنده  مورد بررسی قرار گرفتند. این شاخصها با داده های کلان جهانی تطبیق داده شده و مقادیر نرمال برای هر شاخص استخراج شد. سپس، عملکرد پژوهشی و استنادی هر نویسنده برمبنای این شاخص ها مورد ارزیابی قرار گرفت.

وی گفت: نتایج نشان می دهد که ۲۹۲ نفر از مجموع ۳۵۴ پژوهشگر شناسایی شده دارای رفتار استنادی نرمال هستند. از طرفی، ۲۳ نفر از این پژوهشگران عضو گروه های بزرگ همکاری های علمی (نظیر CERN و ...) هستند و نوعاً به دلیل تعداد زیاد مقالات و استنادهای ناشی از مقالات جمعی مورد تحلیل قرار نگرفتند. نتیجه اینکه برای استخراج پژوهشگران پر استناد برتر لازم است سایر سنجه های برای جلوگیری از آسیب های ناشی از کمی گرایی در شاخص استناد مورد توجه مدیران ذیربط قرار گیرد.

ج) پژوهشگران پر استناد  برتر کشور در حوزه علوم انسانی، اجتماعی و هنر مستخرج از (ISC )

دهقانی افزود: پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) بر روی هر نام شناسایی شده در طلایه داران علم آی.اس.سی (پایگاه داده ISC) پردازش‌های مختلفی را انجام داده و بدین ترتیب به طور تقریبی فهرست کاملی از نخبگان علمی کشور را در حوزه موضوعی علوم انسانی، علوم اجتماعی و هنر و معماری تهیه کرده و بر این اساس ۷۸ نفر در زمره پژوهشگران پر استناد یک درصد برتر کشور قرار گرفته اند.

وی ادامه داد: به این منظور بر روی نام‌های شناسائی شده در طلایه داران علم آی.اس.سی سه شاخص نسبت تعداد کل استنادات به تعداد مقاله استنادکننده، متوسط خوداستنادی هر مقاله و درصد خوداستنادی در نظر گرفته شده است که کسب حداقل دو امتیاز از سه شاخص الزامی بوده است. بر اساس آمار به دست آمده،  در مجموع از ۱۲ رشته مختلف علوم انسانی، اجتماعی و هنر و معماری  ۷۸ پژوهشگر پر استناد برتر حداقل امتیاز لازم را کسب کردند.

سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام افزود: البته سهم رشته‌های مختلف در پژوهشگران پر استناد  یکسان نبوده و تابعی از تعداد کل استنادها و نیز تعداد پژوهشگران هر رشته است. بیشترین سهم و تعداد پژوهشگر پر استناد به ترتیب در رشته‌های مدیریت، علوم تربیتی، اقتصاد مالی، علوم اجتماعی، ادبیات، روانشناسی و جغرافیا بوده است.

وی خاطرنشان کرد: توزیع پژوهشگران در رشته‌های مختلف این حوزه‌ علوم انسانی و اجتماعی و هنر یکسان نیست و ۱۴ درصد این پژوهشگران متعلق به رشته مدیریت هستند. رشته های علوم تربیتی و اقتصاد و مالی هر کدام با سهم ۱۳ درصد دارای بیشترین تعداد پژوهشگر هستند. پژوهشگران رشته علوم اجتماعی در جایگاه چهارم قرار داشته و ۱۱ درصد پژوهشگران تاثیرگذار علمی کشور متعلق به این رشته هستند. سهم رشته های ادبیات و زبانها، روانشناسی و جغرافیا هر کدام ۱۰ درصد پژوهشگر پر استناد برتر و مابقی پژوهشگران برتر مربوط به پنج رشته تربیت بدنی، علوم سیاسی، حسابداری، کتابداری و هنر و معماری است.

سهم هر یک از دانشگاه‌ها از پژوهشگران پر استناد برتر کشور در حوزه علوم انسانی، اجتماعی و هنر

دهقانی افزود: در بین دانشگاه‌های کشور، دانشگاه تهران با ۲۳ نفر، دانشگاه تربیت مدرس با ۱۴ نفر، دانشگاه علامه طباطبایی با ۸ نفر، دانشگاه شیراز با ۵ نفر، دانشگاه‌های اصفهان و تبریز هر کدام با ۴ نفر، دانشگاه‌های شهید بهشتی و محقق اردبیلی هرکدام با ۳ نفر، دانشگاه‌های بوعلی سینا و فردوسی مشهد هر کدام با ۲ نفر دارای بیشترین تعداد پژوهشگر برتر در ۱۲ رشته مختلف علوم انسانی، اجتماعی و هنر و معماری داشته اند.

سهم دانشگاه‌ها از پژوهشگران برتر درحوزه موضوعی علوم انسانی و اجتماعی و هنر مستخرج از ISC