تعداد دانشجو های‌ ایرانی‌ مهاجر چه تغییری کرده است؟

به گزارش جی پلاس، «من عاشق علم هستم، در دوران دبیرستان یادگیری علم در ایران آسان بود؛ شما تقریبا آزاد بودید که هرکاری انجام دهید و ظلم زیادی هم در این حوزه انجام نمی‌شد، تحصیلات بعد از لیسانس در ایران سخت‌تر می‌شود، شما می‌توانید تا آن موقع یک دوره آموزش عالی فوق‌العاده‌ای داشته باشید؛ اما پس از آن ناگهان متوجه می‌شوید فرصت‌های تحقیقی و کاری در ایران بسیار کم است.»

این یکی از دلایل سام سینایی، متخصص ‌زیست‌شناسی نظری در یک برنامه کامپیوتری دانشگاه «ام آی تی» آمریکا، برای رفتن از ایران است. او خطر جنگ، نرخ تورم بسیار بالا، تحریم‌ها علیه ایران و ... را دیگر دلایل «فرار مغزها» از ایران می‌داند.

به گفته صندوق بین‌المللی پول، بیکاری، سطح پائین درآمد اساتید و نخبگان، نارسایی‌های مالی و اداری، کمبود امکانات تخصصی علمی و بی‌ثباتی از جمله دلایل اصلی مهاجرت ایرانیان است.

مسئله فرار مغز‌ها از ایران مسئله جدیدی نیست، در دهه‌های گذشته آمار مهاجرت دانشجویان و نخبگان از کشور به شدت افزایش پیدا کرده به خصوص در دوره 8 ساله دولت محمود احمدی نژاد این آمار به شدت زیاد شد.

اما بر اساس تحقیق اخیر پژوهشکده مطالعات فناوری در چند سال اخیر وضعیت فرار مغزها در ایران روبه بهبود است و وضعیت  بهتری نسبت به برخی از کشورها دارد.

وضعیت دانشجویان مهاجر

در این گزارش آمده است که شاخص جابجایی بین‌المللی دانشجویان (نسبت تعداد دانشجویان مشغول به تحصیل در خارج از کشور به همه دانشجو‌های آموزش عالی آن کشور)،  نرخ جابجایی دانشجویان ایرانی یک درصد است و کشورهایی مانند مالزی، عربستان و چین با نرخ قابل توجهی بالای ایران قرار دارند؛

تعداد مهاجران تحصیل کرده ایرانى هم مانند دیگر کشورها از سال ٢٠٠٠ تا ٢٠١١ افزایش زیادى داشته است و از ٢٨٩ هزار نفر به بیش از ۴۰۰ هزار نفر رسیده است. البته همانطور که در جدول مشخص است نرخ مهاجرت افراد تحصیل کرده ایران بر خلاف اکثر کشورها افزایش پیدا کرده و از ٤ درصد به ٧ درصد رسیده است.

گفتنى است رتبه ایران در تعداد مهاجران تحصیل کرده از سال ٢٠٠٠ تا ٢٠١١ تغییر چندانى نکرده و از ۱۵ به ۱۶ رسیده ااست.

جدول مقایسه تعداد خالص دانشجویان ایرانی در کشورهای خارجی

همانطور که در این نمودار مشخص است، از سال ۱۳۸۵ (۲۰۰۶) به بعد میزان مهاجرت دانشجویان ایرانى به شدت افزایش پیدا کرد و تعداد دانشجوهاى مشغول به تحصیل ایرانى در دیگر کشورها از ۲۴ هزار نفر به از ۵۰ هزار نفر رسید. اما در چند سال گذشته رشد تعداد دانشجویان مهاجر ایرانى متوقف شده و حتى مقدار اندکى کاهش هم پیدا کرده است. بر اساس آخرین آمار از سال ۲۰۱۵ ایران با ۴۸۰۶۷ گردشگر از کشورهایى مثل عربستان و مالزى تعداد دانشجوهاى مهاجر کمترى دارد.

نرخ ناخالص ثبت نام در آموزش عالی خارج از کشور به نسبت دانشجویان هر کشور که خارج از آن کشور به تحصیل مشغول هستند به جمعیت در سن تحصیلات دانشگاهی آن کشور اطلاق می شود. با مقایسه وضعیت ایران با کشورهای هدف می توان دریافت که سهم دانشجویان ایرانی در مقایسه با تعدادی کشور منتخب قابل قبول، اما با شیب کمی در حال رشد است.

رتبه بد دانشگاه های ایرانی در پذیرش دانشجوی خارجی

البته در رابطه با حضور دانشجویان خارجی در دانشگاه های ایرانی، رتبه خوبی نسیب آموزش عالی ایران نشده است. در این رابطه در تحقیق پژوهشکده مطالعات فناوری آمده است؛ «میزان شاخص جابجایی دانشجویان آموزش عالی از دیگر کشورها ( سهم دانشجویان خارجی در هر کشهور به کل دانشجوهای آموزش عالی آن) برای ایران در سال 2015 ،برابر با 0.287 درصد بود که این میزان نشان می‌دهد وضعیت ایران تنها نسبت به کشور چین (0.284 درصد) بهتر است و در مقایسه با مالزی و عربستان سعودی که به ترتیب این نسبت برای آنها برابر با 7.369 درصد و 4.783 درصد است ایران وضعیت خوبی ندارد، این نشان می‌دهد توجه به جذب دانشجویان خارجی و بین‌المللی‌سازی دانشگاه‌ها،اقدامی مهم در برخی از کشورهای مورد بررسی به ویژه مالزی و عربستان سعودی است.»

به طور کلی اغلب کشورهای مشابه در تلاش برای ایجاد توازن نسبی میان دانشجویان ورودی و خروجی هستند و برای برای بررسی این مسئله تراز خالص جابجایی دانشجویان بین‌المللی یعنی تعداد دانشجویان بین‌المللی ورودی منهای تعداد دانشجوهای بین‌المللی یک کشور در دیگر کشورها مورد بررسی قرار می‌گیرد، که شرایط ایران در مقایسه با دیگر کشورهای مورد مطالعه در این تحقیق به این شکل است:

گفتنی است وضعیت ایران در رابطه با این شاخص هم از سال 2012 میلادی یعنی سال 1391 به بعد این وضعیت روبه بهبود است.

با وجود این بهبود این روند، ایران همچنان از سال 2007 میلادی یا سال 1385 به بعد رتبه آخر را در رابطه با تراز خالص دانشجویان بین‌المللی دارد که علت این موضوع بیش از اینکه فرار مغزها باشد کمبود دانشجوهای بین‌المللی در ایران است.

در این رابطه در تحقیق پژوهشکده مطالعات فناوری آمده است: «رقم منفی ایران بیشتر از اینکه به تعداد دانشجویان ایرانی مشغول به تحصیل در سایر کشورها مربوط باشد، به تعداد کم دانشجویان خارجی در داخل ایران برمی‌گردد.»

در واقع بر اساس اطلاعات یونسکو شاخص جابجایی بین المللی دانشجویان آموزش عالی به دیگر کشورها در ایران که حاصل تقسیم تعداد دانشجویان هر کشور که مشغول به تحصیل در خارج از کشور به کل دانشجویان آموزش عالی آن کشور است، در ایران نسبت به دیگر کشورها میزان کمتری دارد.

اما از سویی دیگر ایران در شاخص جابجایی دانشجویان آموزش عالی از دیگر کشورها هم یکی از رتبه‌های آخر را دارد که این از جمله دلایل میزان پایین تراز خالص دانشجویان ایران است.

مسئله‌ای دیگر در رابطه با فرار مغزها؛ مهاجرت

مهاجرت هم یکی دیگر از مسائل مهم در رابطه با فرار مغزها است؛ بر اساس داده‌های ارائه شده در گزارش سازمان ملل متحد، وضعیت ایران در نرخ خالص مهاجرت (تعداد افراد ورودی به یک کشور منهای تعداد افراد خروجی از آن بر مبنای هر 1000 نفر جمعیت)، در سالهای گذشته رو به افزایش بوده است. هر چه این شاخص منفی‌تر باشد، یعنی تعداد افراد مهاجر آن کشور نسعبت بعه تعداد ورودی‌ها به آن کشور بیشتر است.

در رابطه با این شاخص، ایران در این شاخص در سال 2016 دارای رتبه 197 در میان کل کشورهای بررسی شده بود، این یعنی جمعیت ایران با مهاجرت تغییر چندان زیادی نمی‌کند.

در واقع از سال 2010 میلادی نرخ خاص مهاجرت ایران با کشورهایی مانند مالزی، چین، عربستان سعودی فرق چندانی ندارد، پیش از آن سال‌ها ایران در نرخ مهاجرت هم مانند نرخ خالص دانشحوهای بین المللی رتبه پایینی داشت.

گفتنی است در سال 2015 میلادی در مجموع یک میلیون و 120هزار مهاجر ایرانی به کشورهای دیگر مهاجرت کردند که این حدودا دو برابر میزان مهاجرت ایرانی ها در سال 1990 است، همچنین مقصد اکثر این مهاجران کشورهای توسعه یافته است. در این رابطه، در این تحقیق که ایران را با چند کشور دیگر مقایسه کرده آمده است:

« 90 درصد مهاجران ایرانی به کشورهای توسعه یافته مهاجرت کرده اند که از این 90 درصد 45 درصد به آمریکای شمالی و 40 درصد به اروپا رفته‌اند، در بین کشورهای منتخب، ایران بعد از ترکیه بیشترین درصد مهاجرکنندگان به کشورهای توسعه‌یافته را دارد و بعد از ایران کشورهای کره جنوبی، افریقای جنوبی و برزیل با فاصله‌های نه چندان کم پایین تر ایران قرار دارند.»

در واقع 10 مقصد اول گردشگران ایرانی از این قرار است: