بررسی نقش مدیریت و رهبری امام خمینی(ره) در لغو قانون انجمن ایالتی ولایتی و فراهم شدن مسیر حرکت­های انقلابی

لغو لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در ۸ آذر ۱۳۴1 نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران به شمار می‌آید. این لایحه که به‌عنوان یکی از اصلاحات اجتماعی و سیاسی دولت محمدرضا پهلوی مطرح شده بود، هدفش ایجاد نهادهای محلی و تقویت دموکراسی در سطح ایالت‌ها و ولایات بود. اما با توجه به ماهیت واقعی قدرت در آن زمان و عدم وجود آزادی‌های سیاسی واقعی، این لایحه با مخالفت‌های گسترده‌ای مواجه شد. نقش رهبری امام خمینی در لغو لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، به‌عنوان یک شخصیت کلیدی در تاریخ معاصر ایران، تأثیرات عمیق و گسترده‌ای بر تحولات سیاسی و اجتماعی کشور داشت. این واقعه، نه تنها پایه‌گذار تحولات آینده، بلکه نشان‌دهنده توانایی رهبری امام در بسیج نیروهای اجتماعی و سیاسی علیه رژیم پهلوی بود. با توجه به این رویداد، می‌توان گفت که امام خمینی با رهبری خود، توانست زمینه‌ساز انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ و تحولات بعدی در ایران شود.

یکی از ویژگی­های مهم امام خمینی^(ره) آینده ­نگری و عاقبت سنجی ایشان بود، برخی  تنها به وضع موجود می­اندیشند و برخی دیگر به مدت کوتاهی پس از زمان فعلی فکر می کنند، امّا رهبری امام خمینی^(ره) درخشش شگرف و عظیمی از آینده نگری را به همراه خود داشت. همانطور که ایشان می­فرمایند: «فعالیت­های ما اگر هم برای نسل آینده نتیجه بدهد، باید دنبال شود. چون خدمت به اسلام است و در راه سعادت انسان­هاست و امر شخصی نیست که بگوئیم چون حالا به نتیجه نمی­رسد و دیگران بعدها نتیجه آن را می­گیرند، به ما چه ربطی دارد.» ۱

شواهد تاریخی به خوبی گواهی می­دهد که امام خمینی^(ره) با دوراندیشی که نسبت به مسائل مختلف داشتند، با بصیرت تمام به آینده می­نگریستند و با توجه به این دید به تکلیف خویش عمل می­کردند، به عنوان مثال و با توجه به مسئله اصلی مورد بحث حاضر می­توان گفت فشارهای امام خمینی^(ره) بر رژیم، سبب لغو لایحه انجمن ایالتی ولایتی شد. بدین اساس در اینجا نقش رهبری و نگاه آینده ­نگر امام به وضوح قابل عیان است. زیرا رهبری و مدیریت سیاسی امام خمینی^(ره) در سال 1341 با یک نگاه واقع بینانه و آینده نگرانه نسبت به شرایط زمانه خویش، توانست انگیزه آرمانی مبارزه را برای اندیشه و رفتار سیاسی تقویت کند. با استناد به بیانات ایشان که فرمودند: «وجود شاه و بستگانش به هیچ اصلاحی، ممکن نخواهد بود»۲، می­توان پی ­برد که با ترسیم واقع بینانه ­ای که ایشان از وضعیّت دوران پهلوی داشته‌اند ، با نطق‌ها و بیانیه‌های خود، توانستند روحانیون و مراجع تقلید و دیگر بزرگان را به سمت مخالفت با این لایحه سوق دهند.

نقش امام خمینی^(ره)در تحریک علما

مقام معظم رهبری نیز درباره پیام رسانی خودشان و همیاری علمای مشهد با امام در باره موضوع می­فرمایند: امام در قضیه لایحه انجمن­های ایالتی و ولایتی افرادی را به عنوان پیک به بعضی از شهرها و مراکز می‌‌فرستادند و برای بعضی از شخصیت­ها، پیغام­های خاصی می‌‌دادند و بعضی از جریانها را با آنان در میان می‌‌گذاشتند. به یاد دارم که یکبار مرا به مشهد فرستادند تا با آقایان میلانی و قمی صحبت کنم، یک پیام برای آنها و یک پیام هم برای علمای مشهد، دادند. یکبار نیز آقای هاشمی را فرستادند و به وسیله ایشان به آقای میلانی پیامی دادند. افرادی را نیز نزد علمای تهران و شیراز می‌‌فرستادند. در مجموع، نقش امام در برانگیختن علما، فوق‌العاده و حیاتی بود، چنانکه در برانگیختن مراجع قم نیز امام نقش فوق‌العاده‌ای داشتند. برخی از مراجع و علما در ابتدای کار باور نداشتند که برای اسلام خطری در پیش است و دیگر اینکه فکر  می‌کردند که بتوان حرکت کرد۳.

 بسیاری از روحانیون و علمای دین در پی این اعتراضات، به حمایت از امام خمینی و نارضایتی‌های عمومی از رژیم پرداختند. این همبستگی مذهبی و سیاسی، قدرت اجتماعی و سیاسی مخالفان حکومت را به شکل چشم‌گیری افزایش داد.

نقش امام در بسیج مردم

نقش امام خمینی در بسیج عمومی مردم علیه لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی غیرقابل انکار است. ایشان توانستند بلافاصله پس از صدور لایحه، تجمعات و تظاهرات گسترده‌ای را در شهرهای مختلف، به‌ویژه در قم و تهران، سازماندهی کند. این تظاهرات به نوعی نشان‌دهنده همبستگی روحانیون و مردم در مخالفت با رژیم پهلوی بود.

نفوذ کلامی و هوشمندی امام خمینی^(ره)در مورد خطاب دادن افراد، حرفه‌­ها و پیشه‌­های مختلف 

«آقا، من اعلام خطر می­کنم! ای ارتش ایران، من اعلام خطر می­کنم! ای سیاسیون ایران، من اعلام خطر می­کنم! ای بازرگانان ایران، من اعلام خطر می­کنم! ای علمای ایران، ای مراجع اسلام، من اعلام خطر می­کنم! ای فضلا، ای طلاب، ای مراجع، ای آقایان، ای نجف، ای قم، ای مشهد، ای تهران، ای شیراز، من اعلام خطر می­کنم!... »۴

از سوی دیگر ایشان،  این قانون را سند بردگی ملت ایران و اقرار به مستعمره بودن ایران و ننگین­ترین و موهن­ترین تصویب­نامه غلط دولت­های بی­حیثیت نامیده و فرمودند: اکنون من اعلام می­کنم که این رأی ننگین مجلسین مخالف اسلام و قرآن است و قانونیت ندارد مخالف رأی ملت مسلمان است. وکلای مجلسین وکیل ملت نیستند وکلای سرنیزه هستند رأی آن­ها در برابر ملت و اسلام و قرآن هیچ ارزشی ندارد و اگر اجنبی­ها بخواهند از این رأی کثیف سوء استفاده کنند تکلیف ملت تعیین خواهد شد. دنیا بداند که هر گرفتاری که ملت ایران و ملل مسلمین دارند از اجانب است از آمریکاست... »

«وکلای مجلس سنا خیانت کردند. ... وکلای مجلس شورا، آنهایی که رأی دادند، خیانت کردند به این مملکت. اینها وکیل نیستند. دنیا بداند این­ها وکیل ایران نیستند! اگر هم بودند من عزلشان کردم. از وکالت معزولند.»۵

بنابراین با توجه به سخنان امام و خطاب قرار دادن بازرگانان، وکلا، سیاستمداران، علما و عامه مردم، تاثیر نفوذ کلامی و رهبری سیاسی امام با توجه به شرایط آن زمان، در نوع خود تحسین برانگیز است.

عواقب و تأثیرات لغو لایحه انجمن ایالتی ولایتی

در 10 آذر 1341 لغو لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی در روزنامه‌های دولتی منعکس شد؛ و علم مجبور شد طی مصاحبه‌ای مطبوعاتی لغو تصویب لایحه در هیئت دولت را اعلام کند. علم مجبور شد طی مصاحبه‌ای مطبوعاتی لغو تصویب لایحه در هیئت دولت را اعلام کند. این لایحه به‌دلیل فشارهای مختلف از سوی روحانیون و گروه‌های سیاسی به رهبری امام خمینی^(ره)، نشان‌دهنده نارضایتی عمومی و ضعف رژیم در مدیریت بحران‌های سیاسی بود.

 این رویداد، چند جنبه­ی تأثیرگذار داشت:

1-تقویت روحانیت و جنبش‌های مذهبی: لغو این لایحه به روحانیون و رهبران مذهبی این امکان را داد که به عنوان مدافعان اصول اسلامی و حقوق مردم شناخته شوند. این امر به تقویت جایگاه روحانیت در جامعه و افزایش نفوذ آن‌ها در سیاست‌های کشور کمک کرد

2-بیداری اجتماعی و سیاسی: این واقعه به عنوان یک نقطه عطف در تاریخ معاصر ایران شناخته می‌شود که موجب بیداری اجتماعی و سیاسی در میان مردم شد. روحانیون با استفاده از این فرصت، به انتقاد از رژیم و سیاست‌های آن پرداختند و مردم را به مشارکت در فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی تشویق کردند

3-شکل‌گیری قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲: لغو لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی به عنوان یکی از عوامل مؤثر در شکل‌گیری قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ محسوب می‌شود. این قیام که به رهبری امام خمینی (ره) انجام شد، به عنوان یک حرکت گسترده مردمی علیه رژیم شاه شناخته می‌شود و به نوعی مهمترین فاکتور در آغازگری انقلاب اسلامی ایران بود

4-تغییر در سیاست‌های رژیم: این حرکت نشان‌دهنده ضعف رژیم در برابر فشارهای اجتماعی و مذهبی بود و به نوعی موجب تغییر در سیاست‌های رژیم شاه شد. رژیم به این نتیجه رسید که نمی‌تواند به راحتی از اصول مذهبی و اجتماعی مردم عبور کند و باید به خواسته‌های آن‌ها توجه بیشتری داشته باشد

جمع­بندی

در تاریخ ۸ آذر ۱۳۴1، لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی که به تصویب دولت اسدالله علم رسیده بود، به طور رسمی لغو شد. این لایحه که در 16 مهر ۱۳۴۱ به تصویب رسید، به دلیل حذف شرط مسلمان بودن از شرایط انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان و همچنین اعطای حق رأی به زنان، با واکنش‌های شدید روحانیون و اقشار مذهبی مواجه شد. این اعتراضات به حدی شدت گرفت که در نهایت دولت مجبور به عقب‌نشینی و لغو این لایحه شد. بدین­تریتب  لغو لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی نه تنها یک پیروزی برای روحانیت و مردم بود، بلکه به عنوان یک نقطه عطف در تاریخ معاصر ایران، زمینه‌ساز تحولات بزرگ‌تری در آینده شد. این واقعه به تقویت جنبش‌های مذهبی و اجتماعی کمک کرد و به نوعی مسیر انقلاب اسلامی را هموار ساخت.

--------------------------------------------------------------------

*حدیث باقری‌نیا کاندیدای دکتری علوم سیاسی

۱) خمینی، روح الله(1389)، صحیفه امام، ج3، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی^(ره)، ص 134