چه کسانی جایگزین وزرای دولت موقت شدند؟

به گزارش خبرنگار جماران، پس از تسخیر لانه جاسوسی در سیزدهم آبان ماه سال 58 و استعفای دولت موقت، بلافاصله امام خمینی(س) با این استعفا موافقت کرده و در حکمی با پذیرش این موضوع، شورای انقلاب اسلامی را مکلف به رسیدگی به امور کشور در حال انتقال کردند. در بخشی از حکم امام چنین آمده است: "شورای انقلاب را مأمور نمودم برای رسیدگی و اداره امور کشور در حال انتقال. و نیز شورا در اجرای امور زیر بدون مجال، مأموریت دارد:

1- تهیه مقدمات همه پرسی قانون اساسی

2- تهیه مقدمات انتخابات مجلس شورای ملی

3- تهیه مقدمات تعیین رئیس جمهور" (صحیفه امام؛ ج 10، ص 500)

با توجه به اهمیت پذیرش این استعفا از طرف امام و چگونگی اداره کشور پس از آن، مروری بر این مساله خواهیم داشت.

تشکیل دولت موقت

امام خمینی به ایران بازگشته و مبارزات مردمی ایران در حال نتیجه دادن بود که دولت موقت در پانزدهم بهمن ماه سال 57 به پیشنهاد شورای انقلاب و با حکم امام با نخست وزیری مرحوم مهندس مهدی بازرگان کار خود را شروع کرد تا بتواند در دوران گذار، مسئولیت کشور را عهده دار شود.

در بخشی از حکم امام به بازرگان آمده است: 

به موجب اعتمادی که‌‎ ‎‌به ایمان راسخ شما به مکتب مقدس اسلام و اطلاعی که از سوابقتان در مبارزات اسلامی‌‎ ‎‌و ملی دارم، جنابعالی را بدون در نظر گرفتن روابط حزبی و بستگی به گروهی خاص،‌‎ ‎‌مأمور تشکیل دولت موقت می نمایم. (صحیفه امام؛ ج 6، ص 54)

بازرگان در حالی مسئولیت تشکیل کابینه دولت موقت را پذیرفت که ایران یکی از ملتهب ترین روزهای تاریخی خود را پشت سر می گذاشت چرا که این انتظار می رفت هر که زمام دولت را در دست بگیرد انقلابی رفتار کند. بازرگان بیشتر افرادی را برای کابینه خود برگزید که در کارنامه خود مبارزه علیه رژیم پهلوی را داشته، در جبهه ملی یا نهضت آزادی عضو بوده و عمدتا لیبرال و دارای تحصیلات عالیه و به لحاظ فردی به درستکاری و امانتداری مشهور بودند. بازرگان خود گفته بود که برای انتخاب اعضای کابینه اش چهار شرط ۱- مسلمان عامل به‌فرایض ۲- سابقه مبارزاتی مشخص و عدم همکاری با نظام شاهنشاهی ۳- حسن شهرت و شایستگی اخلاقی، اجتماعی، پذیرش شخصی و اداری در وزارتخانه مربوطه ۴- سابقه، آشنایی و صلاحیت اداری و فنی در وظیفه ارجاعی در نظر گرفته بوده است.

به این ترتیب و با گزینشی که بازرگان بر روی افراد داشت، غلامحسین شکوهی (وزیر آموزش و پرورش)، کریم سنجابی(وزیر امور خارجه)، مصطفی کتیرایی (وزیر مسکن و شهرسازی)، یوسف طاهری قزوینی (وزیر راه و ترابری)، علی اکبر معین فر (وزیر نفت)، کاظم سامی (وزیر بهداری و بهزیستی)، اسدالله مبشری (وزیر دادگستری)، علی شریعتمداری (وزیر علوم و فرهنگ و هنر)، محمد حسین اسلامی (وزیر پست و تلگراف و تلفن)، ناصر میناچی (وزارت تبلیغات و جهانگردی)، علی اردلان (وزیر دارایی) و علی محمد ایزدی (وزیر کشاورزی)، رضا صدر (وزیر بازرگانی)، محمود احمدزاده هروی (وزیر صنایع)، داریوش فروهر (وزیر کار)، احمد صدر حاج سید جوادی (وزیر کشور)، عباس تاج (وزیر نیرو)، احمد مدنی (وزیر دفاع) و یدالله سحابی (وزیر مشاور)  انتخاب شدند.

روایت مرحوم آیت الله هاشمی از ماموریت دولت موقت

مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی از ماموریت هایی که از روزهای اول امام خمینی (س) بر عهده دولت موقت گذاشتند، اینگونه روایت کرده است:

‌‌از همان روزهای اول که دولت انقلاب شروع به کار کرد، در فرمان امام سه موضوع معین،‌‎ ‎‎‌مسئولیت دولت موقت بود. ‌

‌‌1. این دولت کارهای روزش را اداره کند. ‌

‌‌2. مجلس مؤسسان برای تدوین قانون اساسی تشکیل بدهد. ‌

‌‌3. مرحله انتقالی را بگذراند تا انتخابات شود و کار مردم به دست خودشان بیفتد...‌

‌‌در همین مرحله است که مسأله انتخابات پیش می آید. انتخاب رئیس جمهور و‌‎ ‎‌انتخابات نمایندگان مجلس هم از بحث های شیرین مدیریت است، منتهی ریشه دارد. فکر‌‎ ‎‌اولی این بود که مجلس مؤسسان، باید به تعداد اعضای دو «مجلس شورای ملی» و «سنا»‌‎ ‎‌در رژیم سابق عضو داشته باشد. مجموع نمایندگان مجلس شورا و سنا، در حدود چهار‌‎ ‎‌صد نفر بودند و آنچه که فکر می شد، این بود که در حدود چهار صد نفر مردم انتخاب‌‎ ‎‌شوند و در یک مجلس بیایند و قانون اساسی بنویسند. ‌

‌‌امام فکر کردند که اگر مجلس بخواهد اینطور شود، ممکن است دو، سه سال طول‌‎ ‎‌بکشد. از دید امام چهار صد نفر، آن زمان خودش مشکل بود و بعد قانون اساسی در‌‎ ‎‌اختیار این چهار صد نفر گذاشته شود، اجرای آن خیلی طول می کشد و انقلاب باید‌‎ ‎‌زودتر به دست مردم برسد. ‌

‌‌ما طرفدار این بودیم که این دوره انتقالی طولانی نشود. یک پیش نویس قانون اساسی‌‎ ‎‌تنظیم شده بود که آن پیش نویس مقدار زیادی طبع غربی داشت. یعنی کسانی نوشته‌‎ ‎‌بودند که تقریباً یک جامعه غربی را منعکس می کردند، مثل سوئد، فرانسه، این‌‎ ‎‌پیش نویس را شورای انقلاب تصویب کرد. ‌

‌‌دو نظر بود: یک نظر، این که همین پیش نویس قانون اساسی را به رفراندوم بگذاریم و‌‎ ‎‌بعد از آن، انتخابات و کارهای دیگر شود و زود به حکومت مردم برسیم. نظر دوم این‌‎ ‎‌بود که به صورت مجلس مؤسسان عمل کنیم که در آن صورت، ممکن بود دو، سه سال‌‎ ‎‌طول بکشد. رفتیم قم، خدمت امام، در آن جلسه آقای طالقانی هم بودند، ایشان هم نظر‌‎ ‎‌شخصی نداشتند. چند ساعت با امام در قم بحث کردیم و ترکیبی از این دو نظر، بدین‌‎ ‎‌صورت در آمد که نه مجلس مؤسسان وسیع و نه رفراندوم سریع، بلکه در مجلس‌‎ ‎‌خبرگان با حدود پنجاه نفر و به مدت حدود یک ماه رسیدگی شود و زودتر به دست‌‎ ‎مردم برسد، برای اظهار نظر.‌‎[1]‎ (کتاب امام خمینی (س) به روایت آیت الله هاشمی رفسنجانی، ص 102-104)

‌‎ ‎اقدامات دولت موقت

‌‎دولت موقت با هدف بر عهده گرفتن مسئولیت های اجرایی کشور تا فراهم شدن شرایط برای انتقال قدرت در فضای ابتدای انقلاب روی کار آمد و با توجه به حکم امام، مامور شد تا مقدمات همه پرسی را فراهم آورد و همین طور هم شد. این دولت مقدمات همه پرسی جمهوری اسلامی را در روزهای دهم و یازدهم فروردین ماه سال 58 و نیز انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی را در بیست و نهم تیر ماه سال 58 برگزار کرد.

دولت موقت به لحاظ قدرت سیاسی پس از رهبری و شورای انقلاب در مقام بعدی قرار داشت و سیاست هایش بر پایه اصلاحات گام به گام و بلندمدت بود که در برخی از آنها با نظر رهبر انقلاب و شورای انقلاب مغایرت داشت. 

استعفای دولت موقت و انتصاب وزرای جدید 

به دنبال تسخیر سفارت امریکا به وسیله دانشجویان پیرو خط امام در سیزدهم آبان ماه سال 58، دولت موقت و مهندس بازرگان استعفای خود را در چهاردهم آبان ماه به امام تقدیم کردند و ایشان در پانزدهم آبان ماه با این استعفا موافقت کردند و در حکمی شورای انقلاب را مامور رسیدگی به امور کشور در مرحله انتقال قرار دادند.(برای مطالعه بیشتر به روایتها از استعفای دولت موقت و بازرگان مراجعه کنید)

امام خمینی در شانزدهم آبان ماه در احکام جداگانه ای برخی از وزرا را به پیشنهاد شورای انقلاب برای اداره کشور منصوب کردند تا وقفه ای در امور جاری کشور پیش نیاید. احکام صادرشده به شرح زیر است:

حکم وزیر آموزش و پرورش

"بسمه تعالی

جناب آقای محمدعلی رجایی

طبق پیشنهاد شورای انقلاب جمهوری اسلامی ایران، جنابعالی به سمت وزیر آموزش و پرورش منصوب می‌ شوید. از خداوند متعال، توفیق جنابعالی را در ایفای وظایفی که عهده‌دار شده‌ اید و جلب رضای مقدسش را خواهانم.

روح‌ اللّه‌ الموسوی الخمینی" (صحیفه امام؛ ج 10، ص 504)

حکم وزیر فرهنگ و آموزش عالی

"بسمه تعالی

جناب آقای دکتر حسن حبیبی

طبق پیشنهاد شورای انقلاب جمهوری اسلامی ایران، جنابعالی به سمت وزیر فرهنگ و آموزش عالی منصوب می‌ شوید. از خداوند متعال، توفیق جنابعالی را در ایفای وظایفی که عهده‌دار شده‌ اید و جلب رضای مقدسش را خواهانم.

روح‌ اللّه‌ الموسوی الخمینی" (صحیفه امام؛ ج 10، ص 505)

حکم وزیر مشاور و سرپرست سازمان برنامه و بودجه

"بسمه تعالی

جناب آقای مهندس عزت‌ اللّه‌ سحابی

طبق پیشنهاد شورای انقلاب جمهوری اسلامی ایران، جنابعالی به سمت وزیر مشاور و سرپرست سازمان برنامه و بودجه منصوب می‌ شوید. از خداوند متعال، توفیق جنابعالی را در ایفای وظایفی که عهده‌دار شده‌ اید و جلب رضای مقدسش را خواهانم.

روح‌ اللّه‌ الموسوی الخمینی" (صحیفه امام؛ ج 10، ص 506)

حکم وزیر دفاع ملی 

"بسمه تعالی

جناب آقای دکتر مصطفی چمران

طبق پیشنهاد شورای انقلاب جمهوری اسلامی ایران، جنابعالی به سمت وزیر دفاع ملی منصوب می‌ شوید. از خداوند متعال، توفیق جنابعالی را در ایفای وظایفی که عهده‌دار شده‌ اید و جلب رضای مقدسش را خواهانم.

روح‌ اللّه‌ الموسوی الخمینی" (صحیفه امام؛ ج 10، ص 507)

حکم وزیر نفت

بسمه تعالی

جناب آقای مهندس علی‌ اکبر معین‌فر

طبق پیشنهاد شورای انقلاب جمهوری اسلامی ایران، جنابعالی به سمت وزیر نفت منصوب می‌ شوید. از خداوند متعال، توفیق جنابعالی را در ایفای وظایفی که عهده‌ دار شده‌اید و جلب رضای مقدسش را خواهانم.

روح‌ اللّه‌ الموسوی الخمینی(صحیفه امام؛ ج 10، ص 508)

حکم وزیر ارشاد ملی 

"بسمه تعالی

جناب آقای ناصر میناچی

طبق پیشنهاد شورای انقلاب جمهوری اسلامی ایران، جنابعالی به سمت وزیر ارشاد ملی منصوب می‌ شوید. از خداوند متعال، توفیق جنابعالی را در ایفای وظایفی که عهده‌دار شده‌ اید و جلب رضای مقدسش را خواهانم.

روح‌ اللّه‌ الموسوی الخمینی"(صحیفه امام؛ ج 10، ص 509)

حکم وزیر مشاور 

بسمه تعالی

جناب آقای داریوش فروهر

طبق پیشنهاد شورای انقلاب جمهوری اسلامی ایران، جنابعالی به سمت وزیر مشاور منصوب می‌ شوید. از خداوند متعال، توفیق جنابعالی را در ایفای وظایفی که عهده‌دار شده‌ اید و جلب رضای مقدسش را خواهانم.

روح‌ اللّه‌ الموسوی الخمینی" (صحیفه امام؛ ج 10، ص 510)

حکم وزیر صنایع و معادن

"بسمه تعالی

جناب آقای دکتر محمود احمدزاده‌ هروی

طبق پیشنهاد شورای انقلاب جمهوری اسلامی ایران، جنابعالی به سمت وزیر صنایع و معادن منصوب می‌ شوید. از خداوند متعال، توفیق جنابعالی را در ایفای وظایفی که عهده‌دار شده‌ اید و جلب رضای مقدسش را خواهانم.

روح‌ اللّه‌ الموسوی الخمینی" (صحیفه امام؛ ج 10، ص 511)

حکم وزیر راه و ترابری 

"بسمه تعالی

جناب آقای یوسف طاهری قزوینی

طبق پیشنهاد شورای انقلاب جمهوری اسلامی ایران، جنابعالی به سمت وزیر راه و ترابری منصوب می‌ شوید. از خداوند متعال، توفیق جنابعالی را در ایفای وظایفی که عهده‌دار شده‌ اید و جلب رضای مقدسش را خواهانم.

روح‌ اللّه‌ الموسوی الخمینی" (صحیفه امام؛ ج 10، ص 512)

حکم وزیر بازرگانی

"بسمه تعالی

جناب آقای دکتر رضا صدر

طبق پیشنهاد شورای انقلاب جمهوری اسلامی ایران، جنابعالی به سمت وزیر بازرگانی منصوب می‌ شوید. از خداوند متعال، توفیق جنابعالی را در ایفای وظایفی که عهده‌دار شده‌ اید و جلب رضای مقدسش را خواهانم.

روح‌اللّه‌ الموسوی الخمینی" (صحیفه امام؛ ج 10، ص 513)

با توجه به احکام صدر شده از طرف امام، برخی از وزرا در مقام خود ابقا شدند.

1. هاشمی رفسنجانی، اکبر؛ سخنرانی های سال 1360؛ ص 15ـ17.