اقدام اروپا در روز پنجشنبه تا حدی نمادین است، زیرا مانع از انقضای تحریم‌های سازمان ملل نمی‌شود، به این معنی که مسیر برای روسیه برای خرید موشک‌های ایران باز خواهد بود.
پایگاه خبری جماران، سارا معصومی: یازدهم تیرماه بود که رسانه انگلیسی گاردین در گزارشی نوشت: «بریتانیا، آلمان و فرانسه با خودداری از برچیدن تحریم مربوط به فعالیت‌های موشکی جمهوری اسلامی ایران در ماه اکتبر، برای اولین‌بار برجام را نقض خواهند کرد. توجیه تروییکای اروپا برای این اقدام، نقض توافق برجام از سوی ایران، فروش پهپاد به روسیه در جریان لشکرکشی ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهور روسیه به اوکراین و احتمال فروش موشک‌های بالستیک به روسیه است.»
سه روز پیش از گزارش گاردین یعنی روز هشتم تیرماه خبرگزاری رویترز به نقل از منابع دیپلماتیک گزارشی با همین محور منتشر کرده بود. رویترز به نقل از این منابع ادعا کرده بود که انریکه مورا، دیپلمات ارشد اتحادیه اروپا و هماهنگ‌کننده مذاکرات برجام در ملاقات اخیر خود با علی باقری کنی به او اطلاع داده که اتحادیه اروپا بنا دارد تا تحریم‌های (اروپا بر) برنامه موشک بالستیک ایران را پابرجا نگه دارد. در گزارش رویترز جدا از مسأله استفاده روسیه از پهپادهای ایرانی علیه اوکراین و احتمال انتقال موشک‌های ایرانی به روسیه ادعا شده بود که اتحادیه اروپا معتقد است باتوجه به نقض تعهدات برجامی ازسوی ایران، این کشور نباید از امتیازات برجام بهره‌مند شود.
تقریبا از همان زمان مشخص شده بود که تروئیکای اروپایی ( بریتانیا، فرانسه و آلمان) عزم خود را برای حفظ این تحریم ها جزم کرده اند. هرچند که در گزارش رویترز گفته شده بود که طرف مقابل از واکنش احتمالی جمهوری اسلامی ایران به این تصمیم واهمه دارد، اما سخنان روز پنجشنبه جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا مبنی بر اینکه نامه‌ای از فرانسه، انگلیس و آلمان دریافت کرده که در آن اعلام شده آنها قصد ندارد تحریم‌های موشکی علیه ایران را بعد از ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ رفع کنند، نشان داد که سه کشور اروپایی فصل جدیدی از تنش در رابطه با ایران را آغاز کرده اند.
بورل در این بیانیه گفت: «نامه‌ای را از وزرای امور خارجه فرانسه، آلمان و بریتانیا در رابطه با اجرای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) دریافت کردم. آنها اشاره کردند که نگرانی‌های خود را مبنی بر عدم پایبندی ایران به تعهدات خود در چارچوب برجام اعلام کرده و این موضوع را به کمیسیون مشترک برجام تحت مکانیسم حل اختلاف (DRM) ارجاع داده بودند. وزیران امور خارجه (تروئیکا) اعلام کردند که ایران از سال ۲۰۱۹ به این توافق پایبند نبوده و معتقدند که این موضوع از طریق مکانیسم حل اختلاف برجام حل نشده است بنابراین آنها قصد خود را برای عدم برداشتن گام‌های مربوط به لغو تحریم‌های بیشتر در تاریخ ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ اعلام کردند. بنا به درخواست تروئیکا «نامه را به سایر مشارکت کنندگان برجام یعنی چین، ایران و روسیه ارسال کرده‌ام و من به عنوان هماهنگ کننده، با همه شرکت کنندگان برجام درباره مسیر پیش‌رو رایزنی خواهم کرد.»
ساعاتی پس از این سخنان بورل، وزارت خارجه انگلیس نیز اعلام کرد که این کشور به همراه آلمان و فرانسه، تحریم‌هایی که قرار بود ماه آینده پایان یابد را همچنان باقی خواهد گذاشت. در بیانیه وزارت امور خارجه انگلیس آمده است: «به راه حل دیپلماتیک پایبند هستیم اما باقی ماندن تحریم‌ها علیه ایران در واکنش به تلاش این کشور برای توسعه برنامه هسته‌ای است.»
متیو میلر، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا نیز روز پنجشنبه به وقت محلی در نشستی خبری در خصوص اقدامات آمریکا پس از منقضی شدن تحریم های تسلیحاتی ایران گفت: «ما با همکاری شرکای خود در اروپا و آلمان و فرانسه و انگلیس برای مقابله با تهدیدهای مستمر جمهوری اسلامی ایران آماده هستیم و از جمله در مورد موشک‌ها و انتقال تسلیحات با برد وسیع، با ابزارهای یکجانبه و چند جانبه‌ای که در اختیار داریم، ایران را کنترل و تحریم‌ها را تقویت خواهیم کرد.»
پاسخ تهران: هشدار و تهدید
پاسخ اولیه ایران به بیانیه اتحادیه اروپا بیانیه ای شدید اللحن بود. وزارت امور خارجه در این بیانیه تصمیم اتحادیه اروپا و ۳ کشور اروپایی برای عدم انجام تعهدات خود در موعد سال هشتم برجامی را اقدامی غیرقانونی و مغایر با تعهدات آنها ذیل برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ و عملی تنش‌زا و توام با سوءنیت خواند.
در بخش هایی از این بیانیه تاکید شده بود که جمهوری اسلامی ایران در واکنش به خروج غیرقانونی آمریکا و باز وضع تحریم های ظالمانه، مطابق حقوق خود ذیل مواد ۲۶ و ۳۶ برجام، گام های جبرانی را اتخاذ کرد و این گام ها کاملا مطابق رویه های مندرج در برجام است.
در ادامه، بیانیه وزارت خارجه لحن هشدار و تهدید به خود گرفته و آمده است: اقدام طرف های اروپایی قطعا بر تلاش ها برای مدیریت تنش و ایجاد فضای مناسب برای همکاری های بیشتر بین طرف های برجام، آثار منفی خواهد داشت. تردیدی وجود ندارد که جمهوری اسلامی ایران به این اقدام غیرقانونی، تحریک آمیز و نقض آشکار تکالیف اتحادیه اروپا، فرانسه، آلمان و انگلیس وفق برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل به صورت مقتضی و در چارچوب حقوق خود ریل برجام پاسخ خواهد داد.
توسعه برنامه هسته ای ایران، بهانه جدی غرب
برجام شامل مجموعه‌ای از به اصطلاح «بندهای غروب» است که طبق آنها باید یک‌سری از تحریم‌های غرب برداشته شود. یکی از این تاریخ ها به هشت سال پس از روز پذیرش برجام باز می گردد. اتحادیه اروپا متعهد شده است حداکثر ۸ سال پس از روز پذیرش برجام یعنی تا تاریخ ۲۷ مهرماه ۱۴۰۲ تمامی محدودیت های باقی مانده شامل افراد در تحریم را با تصویب مصوبه ای در شورای وزیران اروپا لغو کند.
ایالات متحده هم که تحریم های آن علیه ایران رفع شده بود، موظف بود مطابق همین جدول زمانی، تحریم هایی را که با صدور معافیت هایی از سوی رئیس جمهور رفع شده بود، در کنگره آمریکا لغو کند که با خروج آمریکا از برجام مبنای این تعهد از بین رفته است.
ایران تعهد کرده است که از مهرماه ۱۴۰۲ لایحه پیوستن رسمی به پروتکل الحاقی آژانس بین المللی انرژی اتمی را برای تصویب به مجلس شورای اسلامی ارسال کند. این پروتکل به بازرسان آژانس اجازه می دهد که در فرصت ۲۴ ساعته از هر مرکز یا تاسیسات اتمی بازدید کنند یا از هر منطقه ای که مشکوک به فعالیت هسته ای در آن باشند، با رعایت مقررات، نمونه گیری محیطی انجام دهند.
در حقیقت در تاریخ 18 اکتبر 2023 یا 18 مهرماه 1402 طبق بند۳ و۴ ضمیمه B قطعنامه۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل باید همه محدودیتهای تسلیحاتی ایران از جمله موشکی، پهپادی و ... رفع شود. از این تاریخ به بعد جمهوری اسلامی ایران برای خرید یا فروش هرگونه تسلیحات به استثنای تسلیحات با قابلیت استفاده دوگانه با هیچ محدودیتی روبه رو نخواهد بود. از میان اعضای اولیه برجام، ایالات متحده در نوامبر 2018 از برجام خارج و تمام تحریم های خود را بازگردانده است.
اکنون با این تصمیم اتحادیه اروپا ، کشورهای عضو این اتحادیه به علاوه بریتانیا هم این تحریم ها را حفظ خواهند کرد، اما کشورهایی مانند روسیه و چین اگر قبل از 18 اکتبر تحریم‌های مشابه انگلیس، فرانسه و آلمان را اعمال نکنند، دیگر مشمول محدودیت‌ها نخواهند بود.
توسعه برنامه هسته ای ایران مهم ترین محور استدلال سه کشور اروپایی برای حفظ تحریم ها علیه جمهوری اسلامی ایران را تشکیل داده است. برهمین اساس بریتانیا ضمن اعلام پیوستن به دو عضو اروپایی دیگر برجام در این تصمیم ادعا می کند که میزان ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران در سطحی «فراتر از همه توجیهات غیرنظامی معتبر قرار گرفته است. »
سخنگوی وزارت امور خارجه انگلیس در این خصوص گفت: ایران به نقض تعهدات خود ذیل برجام و پیشبرد برنامه هسته ای خود فراتر از هرگونه توجیه غیر نظامی معتبر ادامه می دهد. ما در کنار شرکای فرانسوی و آلمانی خود، گامی مشروع و متناسب در پاسخ به اقدامات ایران برداشته‌ایم. ما به راه حل دیپلماتیک متعهد هستند، اما ایران اکنون باید گام های روشنی در جهت کاهش تنش بردارد. ما متعهد به جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای هستیم.»
گاردین در این باره می نویسد: تحریم‌های سازمان ملل که قرار بود در 18 اکتبر برداشته شوند، علیه افراد و نهادهای درگیر در برنامه‌های موشکی، هسته‌ای و سایر تسلیحات ایران بود. آنها اکنون در قوانین داخلی بریتانیا، فرانسه و آلمان گنجانده خواهند شد.
در حالی که انگلیس می گوید ذخایر اورانیوم غنی شده ایران 18 برابر محدودیت های تعیین شده در برجام است و صدها سانتریفیوژ پیشرفته ساخته و در تاسیسات هسته ای ایران مستقر شده است، تهران اقدام خود را پاسخی مشروع به خروج دونالد ترامپ از برجام می داند.
اقدام نمادین تروئیکای اروپایی
روزنامه آمریکایی نیویورک تایمز درباره این تصمیم سه کشور اروپایی و اتحادیه اروپا برای حفظ تحریم ها علیه ایران پس از 18 اکتبر می نویسد: اقدام اروپا در روز پنجشنبه تا حدی نمادین است، زیرا مانع از انقضای تحریم‌های سازمان ملل نمی‌شود، به این معنی که مسیر برای روسیه برای خرید موشک‌های ایران باز خواهد بود. روسیه پیش از این هم پهپادهایی از ایران خریداری کرده بود.
نیویورک تایمز در ادامه با اشاره به اینکه وضعیت امروز برجام نتیجه خروج ایالات متحده از این توافق است، می نویسد: تلاش ها برای احیای برجام تاکنون شکست خورده و ایران به سمت غنی سازی اورانیوم تا 60 درصد، نزدیک به کیفیت مورد نیاز برای یک سلاح هسته ای، پیش رفته است.
در چندماه اخیر تلاش های بی سر و صدایی برای دریافت تضمین از ایران برای عدم بالا بردن سطح غنی سازی تا سطح تسلیحاتی در جریان بوده و به تفاهم نانوشته ای منتهی شده که در فاز نخست آن 5 شهروند ایرانی – امریکایی از زندان های ایران آزاد خواهند شد و تهران نیز به 6 میلیارد دلار از پول بلوکه شده خود در کره جنوبی برای خرید اقلام غیرتحریمی دسترسی خواهد داشت.
نیویورک تایمز در ادامه این گزارش ادعا کرده که ایران در صورت اراده می تواند اورانیوم با درجه تسلیحات کافی برای چندین بمب تولید کند. ایران همواره هرگونه قصد ساخت بمب هسته‌ای را رد کرده و گفته است که غنی‌سازی آن فقط برای استفاده غیرنظامی بوده است، اما هیچ استفاده غیرنظامی برای اورانیوم غنی‌شده تا 60 درصد وجود ندارد. همزمان با بالا گرفتن اختلاف میان ایران و غرب و عدم احیای برجام، برخی از منتقدان و مخالفان این توافق از اروپایی‌ها خواسته‌اند تا با فعالسازی مکانیسم ماشه، تحریم های سازمان ملل علیه ایران را که تا پیش از حصول برجام در قالب چند قطعنامه بر ایران تحمیل شده بود، مجددا بر این کشور اعمال کنند. دیپلماتهای اروپایی حرکت ایران به سمت غنی سازی تا سطح تسلیحاتی را خط قرمزی می دانند که آنها را به سمت فعالسازی مکانیسم ماشه سوق می دهد.
به گزارش جماران، این بیانیه اتحادیه اروپا و تروئیکای اروپایی پس از بیانیه سه کشور اروپایی در حاشیه نشست دوره ای شورای حکام صادر شد . بیانیه فوق که ابتکار آن از سوی سه کشور اروپایی بود امضای 63 کشور را داشت و در آن ادعا شده بود که ایران با آژانس بین المللی انرژی اتمی درباره کشف ذرات اورانیوم در مکان های اعلام نشده به این نهاد همکاری کافی نمی کند.
گام جدید اتحادیه اروپا در اعلام رسمی حفظ تحریم های تسلیحاتی ایران پس از 18 اکتبر همانطور که در بیانیه وزارت خارجه ایران هم به آن اشاره شده بود منجر به حفظ سنگینی فضا بر مذاکرات متوقف شده برای احیای برجام خواهد شد. با اینهمه به نظر نمی رسد که ایران با توجه به قرار داشتن تهران و واشنگتن در فضای مدیریت تنش در قالب تفاهم نانوشته دست به اقدامی بزند که اجرای این تفاهم را دستخوش تحولات ناخوشایند کند. چنانچه در جانب غرب نیز تروئیکای اروپایی و ایالات متحده از صدور قطعنامه علیه ایران در نشست دوره ای شورای حکام پرهیز کرده و به بیانیه ای نسبتا تند و تیز بسنده کردند.
ذات شکل گیری چنین تفاهمی میان ایران و ایالات متحده هرچند که در قالب مذاکرات غیرمستقیم بوده اما در غیبت نماینده اتحادیه اروپا در این مذاکرات و با میزبانی دوحه صورت گرفته است. از سوی دیگر تداوم جنگ اوکراین و ادعای کمک نظامی ایران به روسیه در این جنگ هم بر رابطه ایران و کشورهای اروپایی بخصوص در حوزه افکار عمومی سنگینی می کند.
به نظر می رسد که تهران فعلا ترجیح می دهد روند مدیریت تنش با غرب را با آمریکا ولو در قالب مذاکرات غیرمستقیم پیش ببرد، چرا که تجربه برجام ثابت کرد اروپا عملا در مواجه با تهران در میدان عمل دنباله رو ایالات متحده است.
