بازی هم سخت هم آسان تهران با پکن و دهلی نو

در این ماه، حتی زمانی که تهران با رسمی شدن عضویت خود در سازمان همکاری شانگهای به رهبری چین (SCO)  یک گام جلوتر به سمت پکن برداشت، پروژه‌هایش با روسیه و هند نیز پیش رفت.

به گزارش المانیتور،  از آنجایی که تهران با هند و چین و روسیه همکاری نزدیکی خواهد داشت، ایجاد تعادل در روابط ممکن است دیگر به این سادگی نباشد. نشست سه جانبه ایران، روسیه و هند در سوم ژوئیه در تهران درباره توسعه کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب (INSTC) برگزار شد. پروژه INSTC که توسط مسکو، دهلی نو و تهران در سال 2000 تأسیس شد، می تواند پس از تکمیل، اقیانوس هند و خلیج فارس را از طریق ایران به دریای خزر متصل کند.

 این کریدور که به عنوان کریدور حمل و نقل بین آسیای جنوبی، خاورمیانه، ایران، آذربایجان به روسیه عمل می کند، می تواند به مسکو و تهران در توسعه بازارهای جدید و دور زدن تحریم ها کمک کند. از آنجایی که تجارت بین روسیه و ایران در سال 2022 با 20 درصد افزایش به حدود 4.9 میلیارد دلار رسید، اجرای این پروژه فوریت پیدا کرده است.

اما راه آهن رشت - آستارا که از آذربایجان می گذرد و برای اتصال بخش های محصور در خشکی کریدور حمل و نقل بین المللی شمال - جنوب حیاتی است، همچنان یک حلقه مفقوده است. مسکو و تهران در تلاش برای سرعت بخشیدن به این خط آهن، اوایل سال جاری قراردادی امضا کردند و روسیه 1.6 میلیارد یورو (1.75 میلیارد دلار) برای ساخت آن ظرف 48 ماه سرمایه گذاری خواهد کرد.

یک دیپلمات اروپایی مستقر در اسلام آباد که خواست نامش فاش نشود، در گفت و گو با المانیتور  گفت: «سه کشور کاملاً از اهمیت استراتژیک این کریدور و میزان نمایش قدرتی که در کل منطقه طرح می‌کند آگاه هستند اما علی رغم برخی اقدامات عملیاتی که اخیرا برای راه اندازی مجدد این ابتکار برداشته شده است، راه درازی در پیش است.»

حتی با وجود اینکه این کریدور به 11 کشور دیگر گسترش یافت، پیشرفت آن همچنان نامنظم بود. ژوئیه گذشته، اولین قطار در امتداد این کریدور وارد ایران شد؛ در حالی که در ماه سپتامبر، قطار دوم از روسیه از طریق بندر عباس ایران به هند رسید .

تأخیر در اجرای پروژه ریلی مذکور به دلیل موانع متعدد تنها یک نمونه از مشکلاتی است که این پروژه در سناریوی کنونی با آن مواجه خواهد شد. موضوع اصلی در دراز مدت، پایداری تأمین مالی سرمایه گذاری های کلان لازم برای ایجاد زیرساخت های مرتبط با پروژه کلی این کریدور خواهد بود.

اگرچه کریدور حمل و نقل بین المللی شمال - جنوب در تهران به عنوان راهی برای متعادل کردن درآمدهای نفتی آن از طریق درآمدهای اضافی تلقی می شود، کشورهای درگیر باید بدانند که با وجود شبکه تحریم های بین المللی علیه ایران، تصور عملیاتی شدن آن  بسیار دشوار خواهد بود.

این دیپلمات اروپایی که مطمئن نیست مسکو و تهران می توانند از تحریم ها فرار کنند یا خیر، اضافه کرد: پیشرفت لجستیکی در میان مدت-صرف نظر از اظهارات خوش بینانه- مهم است.

اخیراً، تهران چنان به بزرگترین شریک تجاری خود، پکن متکی شده که با کمال میل روابط دیپلماتیک خود را با عربستان سعودی از سر گرفت، زیرا چین میانجی گری کرده بود. ایران با پیشرفت ناچیز در احیاء توافقنامه برنامه جامع اقدام مشترک(برجام) با واشنگتن و متحدانش، به پکن و متحدانش مانند پاکستان نزدیک‌تر شد.

چین حرف آخر را می زند

حفظ شرایط برابر با مسکو و پکن برای ایران سخت نیست، زیرا منافع چین و روسیه کم و بیش با منافع تهران همسو است. حتی پس از درگیری اوکراین، سرمایه‌گذاری ابتکار «کمربند و جاده» چین در روسیه متوقف نشد و در سال 2022 به 1.6 میلیارد دلار رسید. چین، روسیه و ایران یک رزمایش دریایی مشترک را چند ماه پیش انجام دادند.

آشوک سواین، استاد تحقیقات صلح و درگیری در دانشگاه اوپسالا در سوئد، به المانیتور گفت که پکن ممکن است حرف آخر را بزند. چین به شریک اصلی امنیتی و اقتصادی ایران تبدیل شده است. هرگونه توافق بین روسیه و ایران با هند باید با تایید چین باشد. جنگ طولانی‌مدت در اوکراین، روسیه را مجبور کرده است که در مقابل چین نقش دوم را بازی کند.

اگر نوبت به انتخاب بین چین و هند برسد، روسیه در هر زمانی به جای هند با چین همراه خواهد شد. علاوه بر این، میزان وابستگی هند به روسیه بیش از وابستگی مسکو به دهلی نو است. بنابراین هند علی رغم مخالفت های شدید ایالات متحده، همچنان در کنار روسیه در مورد جنگ اوکراین قرار گرفت.

بنابراین، آینده کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال – جنوب به این بستگی دارد که چین چگونه آن را در رابطه با منافع ژئواستراتژیک خود در منطقه ارزیابی می‌کند.  در همین حال، هند در ماه گذشته از سرمایه گذاری 80 میلیون دلاری در بندر چابهار ایران خبر داد. اتصال هند به روسیه از طریق دریا و بخشی از  کریدور حمل و تقل شما جنوب- پروژه توسعه بندر چابهار - از سال 2016 متوقف شده است زیرا ایندیا گلوبال پورتس ، گروه هندی که به عنوان اپراتور بندر چابهار منصوب شده است، به دلیل مشکلات در دریافت منابع مالی به ایران نتوانسته است این پروژه را تحویل دهد.  هرچند معافیت هایی از تحریم های آمریکا برای این بندر اعلام شده بود.

به منظور احیای این پروژه، وزرای حمل و نقل ایران و هند سال گذشته در تهران برای گسترش نقش چابهار در ترانزیت و تجارت منطقه ای دیدار کردند. علی اکبر صفایی رئیس سازمان بنادر و دریانوردی ایران اعلام کرد که اختلافات گذشته با اپراتور هندی چابهار برطرف شده و قرار است قرارداد جدیدی بین ایران و هند برای سرمایه گذاری 80 میلیون دلاری در این بندر منعقد شود.

با این حال، در مورد هند، تعامل با پکن و دهلی نو در یک سطح ممکن است دیگر برای تهران ممکن نباشد، زیرا چین چیزهای بیشتری برای ارائه دارد. تا زمانی که توافق هسته‌ای برجام حفظ نشود، روابط ایران و هند نمی‌تواند واقعاً پیشرفت کند، مگر اینکه ایران بار دیگر در روابط دوستانه با غرب قرار گیرد.

جالب اینجاست که هند با عضویت در سازمان همکاری شانگهای و مشارکت خود در بلوک کوچکی متشکل از ایالات متحده، ژاپن و استرالیا برای مقابله با نفوذ پکن،  رابطه خود با شرق و غرب را متعادل می کند . در واقع، اگر شانگهای را یک گروه به شدت ضدغرب بدانیم، حضور دهلی نو در این سازمان می تواند تا حدودی شرم آور هم باشد.

طی اجلاس مجازی سالانه اخیر که در دهلی نو برگزار شد، پکن پیشنهاد ایجاد بانک توسعه سازمان همکاری شانگهای را داد و شی جین پینگ ، رئیس جمهور چین از همه اعضا و سایر متحدان خواست تا در برابر تحریم های غرب مقاومت و «امنیت مشترک» و صلح منطقه ای را تضمین کنند.

قابل ذکر است، اگرچه تهران و دهلی نو هر دو بخشی از سازمان همکاری شانگهای هستند که پاکستان و کشورهای آسیای مرکزی را هم در برمی گیرد اما دهلی نو  از همه آنها جداست زیرا تنها عضوی است که بخشی از طرح کمربند - جاده چین نیست.

ایران از فرصت‌های اقتصادی و دیپلماتیک هند و چین آگاه است. توافقنامه همکاری 25 ساله امضا شده ایران و چین و همکاری هند و ایران در بندر چابهار در تهران به عنوان دارایی های استراتژیک تلقی می شود. در چنین شرایطی ، برقراری تعادل در روابط با دهلی نو و پکن برای تهران کار آسانی نیست.

این دیپلمات اروپایی به المانیتور گفت:  ایران تلاش خواهد کرد عضویت جدید خود در سازمان همکاری شانگهای را بدون اینکه لزوماً به یکی از این دو نزدیکتر شود مدیریت کند، به ویژه اگر احیای مذاکرات هسته ای با غرب گزینه های اقتصادی جالبی را برای ایران ارائه دهد.

روسیه می تواند به هند کمک کند

روسیه ممکن است کلید روابط بهتر چین و هند را داشته باشد که می تواند ایجاد تعادل را برای ایران را بسیار آسان تر کند، زیرا مسکو همچنان بزرگترین تامین کننده تسلیحات دهلی نو و  همچنین منبعی برای کاهش قیمت نفت روسیه است.

روسیه در درجه اول روابط خود را با هند به دلیل بازار تسلیحات خود حفظ می کند. این استراتژی همچنین به چین کمک می کند زیرا هند را از همسویی کامل با ایالات متحده باز می دارد. چین و هند در طول جنگ روسیه و اوکراین رویکرد دوجانبه مشابهی را در قبال مسکو دنبال کردند. هر دو از محکومیت مستقیم خودداری کرده اند و به طور قابل توجهی از رویکرد اقتصادی و دیپلماتیک غرب فاصله گرفته اند . منصفانه می توان گفت که از نقطه نظر اقتصادی، چین بیشتر با روسیه در ارتباط است. چگونگی تحول روابط چین و هند با روسیه، پویایی قدرت جدید در روابط بین پکن و دهلی نو را در میان مدت و بلند مدت تعیین خواهد کرد.  

جالب اینجاست که پالایشگاه‌های هندی برای جلوگیری از تحریم‌ها شروع به پرداخت برخی از واردات نفت از روسیه به یوان چین کرده‌اند - اختلافات سیاسی طولانی مدت با پکن نادیده گرفته می‌شود-  زیرا دهلی نو بزرگترین خریدار نفت روسیه از طریق دریا است .