میخائیل گورباچف،صدر هیات رئیسه اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی وقتی نامه امام خمینی را از هیات وِیژه بنیانگذار انقلاب اسلامی گرفت،رو به آنان کرد و گفت:«مردم ایران و شوروی در عین اینکه پیروان عقاید مختلفی هستند،این اختلاف مانع از این نمی شود که بر اساس اصول و سنن مشترک همکاری نکنیم.»روز هفتم اسفند 67 که ادوارد شواردنادزه وزیر خارجه شوروی،پس از سفر به بغداد،راهی تهران شد و پاسخ رسمی گورباچف به نامه امام را آورد،قصد دیگرش گفت و گو درباره روابط دو جانبه بود.
میخائیل گورباچف،صدر هیات رئیسه اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی وقتی نامه امام خمینی را از هیات وِیژه بنیانگذار انقلاب اسلامی گرفت،رو به آنان کرد و گفت:«مردم ایران و شوروی در عین اینکه پیروان عقاید مختلفی هستند،این اختلاف مانع از این نمی شود که بر اساس اصول و سنن مشترک همکاری نکنیم.»روز هفتم اسفند 67 که ادوارد شواردنادزه وزیر خارجه شوروی،پس از سفر به بغداد،راهی تهران شد و پاسخ رسمی گورباچف به نامه امام را آورد،قصد دیگرش گفت و گو درباره روابط دو جانبه بود.تهران از حمایت تسلیحاتی مسکو از بغداد در جریان جنگ تحمیلی(مانند فروش هواپیماهای میگ 25 به عراق) گله مند بود و مسکو از ناهمراهی تهران در اشغال افغانستان.پس از روی کارآمدن گورباچف،شوروی محور دیپلماتیک جدیدی انتخاب کرد و آن اصرار به خاتمه جنگ ایران و عراق بود.امام در دیدار با شواردنادزه از خروج نیروهای شوروی از افغانستان استقبال کردند و بر حسن همجواری و توسعه مناسبات قبلی در ابعاد مختلف در مقابله با شیطنت های غرب و خروج نیروهای بیگانه از خلیج فارس تاکید و ابراز امیدواری کردند مردم شوروی و ایران،همیشه در صلح و آرامش زندگی کنند.میر حسین موسوی نخست وزیر هم در ملاقات با شواردنادزه،خواستار جهشی سریع در روابط اقتصادی و همکاری های استراتژیک ایران و شوروی شد.روز نهم اسفند،خواست طرفین با امضای موافقتنامه همکاری های سیاسی و طرح مبادلات فرهنگی ایران و شوروی بین وزرای خارجه دو کشور،گامی به تحقق نزدیکتر شد.روزی که محمد جواد لاریجانی راهی مسکو شد(28/12/67)تا توافقات بعمل آمده را پیگیری کند،شوروی و چکسلواکی به سازمان بین المللی هواپیمایی تقاضای محکومیت آمریکا به خاطر سرنگونی هواپیمای مسافربری ایران را داده بودند که البته این تقاضا رد شد و این سازمان فقط از این حادثه که منجر به کشته شدن 290 سرنشین هواپیما شد،ابراز تاسف کرد.
پیش از سفر هاشمی رفسنجانی رئیس مجلس به مسکو، شوروی موضع مثبت دیگری در قبال ایران اتخاذ کرده بود که با استقبال تهران مواجه شد و آن درخواست عقب نشینی نیروهای عراقی تا مرزهای تعیین شده در قرارداد 1975 الجزایر بود. دستاورد سفر هاشمی رفسنجانی که پس از ارتحال امام خمینی صورت گرفت،عقد قراردادهای متعدد آموزشی،نظامی و صنعتی دو کشور بود؛سفری که نقطه عطفی در روابط تهران- مسکو قلمداد می شود.
آغاز جدید روابط ایران و شوروی همزمان شد با تحولات جدید در اردوگاه شرق،تحولاتی که تهران به دقت آنها را رصد می کرد؛ تعبیری که هاشمی رفسنجانی در ماه های اول ریاست جمهوری اش خطاب به وزیر تجارت خارجی شوروی بکار برد،این بود:«ما مسائل داخلی شما و سایر دوستانتان در بلوک شرق را پیگیری خواهیم کرد و این رویداد را کاملا مثبت و مفید ارزیابی می کنیم.»این همان زمانی بود که شعله های جنگ سرد در حال خاموش شدن بود و تازه شعله جنگ خلیج فارس(حمله آمریکا و متحدین به عراق در پی تجاوز به کویت)در حال زبانه زدن بود و گورباچف دراین شرایط خواستار تلاش ایران برای جلوگیری از گسترش مناقشه در منطقه شد،مناقشه ای که ایران در آن اعلام بی طرفی کرده بود.
مواضع نزدیک در جنگ خلیج فارس
جنگ خلیج فارس دور تازه ای از همکاری ها و رایزنی های تهران-مسکو بود؛هاشمی رفسنجانی اعلام کرده بود:«ما بر اساس تصمیم مقام معظم رهبری و سیاست کلی کشور، بی طرفی خود را حفظ خواهیم کرد.ما معتقدیم که باید عراقی ها از کویت خارج شوند و نیروهای چند ملیتی نیز منطقه را ترک کنند.»(15/11/69)وزیر خارجه شوروی 3 روز پس از آن در پیامی برای علی اکبر ولایتی همتای ایرانی خود،بر لزوم تماس های مستمر مقامات دو کشور خصوصا با توجه به بحران خلیج فارس تاکید کرد.9 روز بعد از آن در 27 اسفند 69 ولایتی در مسکو با گورباچف دیدار کرد و در پایان اعلام کردند مواضع ایران و شوروی در جنگ،بسیار نزدیک بوده است.ولایتی در بازگشت از سفر به شوروی،یوگسلاوی،ایتالیا و سوئیس گفت:«بیانیه اخیر شوروی به فرماندهی عراق،نتیجه تلاش های صلح جویانه دو کشور ایران و شوروی می باشد.»گرچه پس از آن هم ایران از ابتکار صلح پیشنهادی شوروی حمایت کرد.
همسایگان جدید ایران
روزهایی که همسایه شمالی ایران چند تکه می شد و اتحاد جماهیر شوروی در حال تبدیل به فدراسیون روسیه بود و بوریس یلتسین شده بود نماد روسیه نوین،روزهای حساسی در روابط تهران- مسکو بود.هاشمی رفسنجانی در تهران با رئیس جمهور آذربایجان دیدار کرد و چندی بعد صفر مراد نیازاف رئیس جمهور ترکمنستان در دیدار با وی پیام کتبی گورباچف را تسلیم کرد.روز ششم آذر 70،ولایتی به مسکو رفت و در دیدار با گورباچف و یلتسین،یادداشت تفاهم همکاری سیاسی-اقتصادی- فرهنگی و علمی ایران و روسیه را امضا کرد.3 هفته پس از آن،گورباچف استعفانامه خود را امضا کرد و متعاقب آن،11 جمهوری از 16 جمهوری شوروی با امضا 6 موافقتنامه و تشکیل یک جامعه مشترک المنافع،پایان حیات اتحاد جماهیر شوروی را اعلام کردند.روز دوم دی 70 حسن حبیبی معاون اول رئیس جمهور اعلام کرد که تمام قراردادهایی که در سال های اخیر با شوروی سابق منعقد شده،همچنان به قوت خود باقی است و نمایندگی های سیاسی کشورهای تازه استقلال یافته در تهران تاسیس خواهد شد و ایران با تمام کشوهای تازه استقلال یافته،رابطه استواری خواهد داشت و سفارت شوروی سابق در تهران به عنوان سفارت فدراتیو روسیه در ایران فعالیت می کند.
ایران کشورهای تازه استقلال یافته را به رسمیت شناخت،گرچه تفاوت این تحولات برای تهران در آن بود که با همسایگانی جدید در شمال خود مواجه شد که برخی همسایه دریای خرز هم بودند و این معما تا امروز هم لاینحل باقی مانده که سهم هر یک از همسایگان جدید از این دریا چقدر است؟
