روابط ایران و روسیه از دوره قاجار تا امروز

در تاریخ سیاسی قرن نوزدهم ایران کمتر واقعه ای به اندازه جنگ با روسیه حائز اهمیت است که نهایتش ترک متعلقات ارضی شمال ایران و دو عهدنامه گلستان و ترکمانچای بود که کیاست شاهزاده صاحب درایتی چون عباس میرزا و اعلام جهاد علمای دل نگران هم نتوانست راه به فتح جوید؛قاجار در آئینه سپر روس ها ناتوانی خویش و ولیعهد چاره را در ایجاد «نظام جدید» می دیدند که نوسازی ارتش و اصلاحات نظامی را چونان طریق جهاد با کافران از در حمایت علما گذراند و چنان شد که زیر چرخ کبود شکست،رنگ تعلق بر این ساز و برگ زدند و فتحلیشاه قاجار با آن ردای دراز و مزین،پاشنه های بلند و ریش طویل، جای خود را به محمد شاه داد که لباس نیمه اروپایی به تن می کرد و ریش کوتاه می گذاشت و از نوک پای سپاه تا فرق همایونی فرنگی شد.
تغییراتی که گرچه کمر همت به نوسازی ساختار نظامی بسته بود اما راه به نوگرایی عرصه فکری و سیاسی ایران یافت؛چنانکه میرزا صالح شیرازی که جز یکی از پنج دانشجوی اعزامی برای آموزش زبان‌های خارجی- از سوی عباس میرزا- راهی بریتانیا شده بود، در آن کشور به نوع حکومت کشورهای غربی توجه نشان داده و به بحث‌هایی مثل دموکراسی و انتخابات، آزادی و مجلس توجه نشان داد و گزارشی درباره «آزادی بیان» به عنوان زیر‌بنای نظام پارلمانی انگلستان نوشت و ارائه کرد.
کار که به نوه محمد شاه رسید؛دیگر چاره ای نبود جز امضای فرمان مشروطیت.هنوز زمین زیرپای مجلس شورای ملی،دوبار کامل گرد خورشید نچرخیده،شاه مشروطه- محمد علی شاه- لیاخوف فرمانده نظامیان روسی را به مدد طلبید تا خانه ملت را توپ ببندد.3 تیر 1287 تهران غره در انقلابی آزادی خواهانه،زیر یوغ حکومت نظامی رفت و لیاخوف روسی فرماندار نظامی شد.سال بعدش،مشروطه خواهان به تهران آمدند و جنگ خیابانی شد و شیشه «استبداد صغیر» شاه و روس ها به سنگ خارای تقدیر روزگار خورد.لیاخوف به عمارت مجلس در بهارستان رفت و امان طلبید و محمد علی شاه همراه با خانواده،رجال و اعیان در معیت 500 قزاق به باغ سفارت روس در زرگنده پناهنده شد تا در 7 مهر 1288 با بدرقه نمایندگانی از سفارت خانه های روس و بریتانیا بندر انزلی را به قصد روسیه ترک کند.محمد علی شاه نخستین شاه از چهار شاه آخر ایران بود که در تبعید درگذشت.روس ها ماندند و پسر محمد علی شاه و مشروطه خواهانی فاتح؛14 بهمن 1289 مرتضی قلی‌خان صنیع‌الدوله اولین رئیس مجلس شورای ملی در چهارراه مخبرالدوله هدف گلوله دو کارگر روسی قرار گرفت و به قتل رسید. قاتلین چون خارجی بودند، بدون مجازات به سفارت روسیه تحویل شدند.سال بعدش یکی از فاتحین مشروطه خواه-یپرم خان- در مقام رئیس نظمیه با عده‌ای از قوای مسلح، مجلس شورای ملی را در بهارستان به محاصره درآورد؛ نمایندگان را با وضعیت وهن‌انگیزی اخراج کرد و در ورودی مجلس را قفل و مهر و موم کرد. از این روز دیکتاتوری ناصرالملک نایب‌السلطنه و صمصام‌السلطنه بختیاری رئیس‌الوزراء تحت حمایت روسیه آغاز شد.
رهایی از سایه تزارها
امورات ایران به سان خاکش بین روس و انگلیس دست به دست می شد؛از قرارداد 1907 گرفته که در برگیرنده طرح تقسیم ایران بین حوزه‌های نفوذ روسیه و انگلیس بود تا قرارداد سری 1915 که امتیازات ارضی عمده‌ای در اختیار آنان قرار گرفت.احمد شاه قاجار هم در میانه آوارگی پدر معزولش، راه او را می پیمود و همان شد که بر سر پدر رفت. نظامیان روسی به کمک رضاخان مقر قزاقخانه تهران را تصرف کردند؛«گلرژه» روسی فرمانده قزاق‌ها از مقام خود استعفا داد و از سوی احمد شاه سرهنگ استاروسلسکی به جانشینی او تعیین شد؛همان سرهنگی که از سوی آخرین شاه قاجار ماموریت یافت تا گیلان و مازندران را از تصرف جنگلی‌ها پاک سازد. نهایت اینکه احمد شاه ده سالی پس از تبعید پدر،به بندر انزلی رفت و عازم باکو شد و یک سالی بعدش در آبان 1299 به دستور سپهدار رشتی رئیس‌الوزرا و با فشار انگلیسی‌ها - نورمن وزیر مختار بریتانیا به اتفاق ژنرال آیرونساید فرمانده قوای انگلیسی- سرهنگ استاروسلسکی فرمانده روسی قزاق‌ها برکنار و از ایران اخراج شد.
هنوز جنگ بین المللی اول پایان نیافته بود که روسیه تزاری دچار انقلاب سوسیالیستی شد.خبرش را حسینقلی نواب وزیر مختار ایران در آلمان در تلگرافی به تهران اعلام کرد که دولت روسیه ساقط شده و دولت جدید پیمان متارکه با آلمان منعقد کرده و قول داده که نیروهایش را از ایران خارج سازد و فردای آن روز در 23 آذر 1296 ایران حکومت بلشویکی شوروی را به رسمیت شناخت.دو روز بعد لنین رهبر انقلاب بلشویکی روسیه در پیامی اعلام کرد عهدنامه‌های سرّی میان روسیه و انگلیس بر سر ایران باطل است و قشون روس به زودی از ایران خارج خواهند شد. تروتسکی،‌کمیسر خارجی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در نامه ای‌ رسمی در تاریخ 24 دی 1296 به سفارت ایران در پطرزبورگ اعلام کرد:«معاهده‌ 1907 نظر به این که علیه آزادی و استقلال ملت ایران بین دولتین روس و انگلیس بسته شده،‌به کلی ملغی و تمام معاهدات سابق و لاحق آن نیز از درجه‌ اعتبار ساقط خواهد بود.» مذاکرات با دولت جدید التاسیس شوروی، درتهران و مسکو ادامه پیدا کرد و در دوران رئیس الوزرائی مشیرالدوله قطعیت یافت. در 6 اردیبهشت 1300 «روتشتین‌» اولین سفیر شوروی پس از به قدرت رسیدن بلشویکها در روسیه، وارد تهران شد و مشاور الممالک انصاری سفیرکبیر ایران در استانبول، تغییر ماموریت پیدا کرد و به مسکو اعزام شد و سرانجام بین دولت ایران و دولت نوبنیاد روسیه، که شوروی نامیده شده بود، قراردادی تنظیم و برای تصویب به ایران ارسال شد. سرانجام این قرارداد روز هشتم اسفند سال 1299 شمسی امضاء شد و در 23 آذر 1300(1921) به تصویب دوره چهارم مجلس شورای رسید. این قرارداد 26 ماده داشت و در اثر تلاش مشاورالممالک سفیرایران در روسیه تنظیم شده بود. به موجب این پیمان، دولت روسیه در ازای لغو تمامی قراردادهای استعماری تحمیل شده از طرف تزارها بر ایران، اجازه یافت در صورت دخالت مسلحانه یک دولت خارجی در امور ایران و تهدید سرحدات شوروی، حق دخالت متقابل در ایران را داشته باشد.
مهمانان ناخوانده
رضا شاه پهلوی از همان اول کار درصدد برآمد تا با همسایه شمالی راه و رسم بازرگانی منصفانه در پیش گیرد تا مگر از سلطه صادرات کالاهای تجاری کمونیست های شوروی در عصر صادرات انقلاب کمونیستی رهایی یابد. ابتدا در تیرماه 1305 تیمور تاش وزیر دربار خود را به مسکو فرستاد که چند ماه با مقامات شوروی مشغول مذاکره بود. سپس علیقلی خان انصاری مشاور الممالک وزیر امور خارجه و عاقد عهدنامه 1921 را که روابط خوبی با روسها داشت مأمور ادامه مذاکرات کرد.شوروی ها مصمم بودند مذاکرات را به نفع خودشان هدایت کنند لذا در حالی که «کاراخان» قائم‌مقام کمیساریای خارجه شوروی، انصاری را از نیات خیرخواهانه مسکو مطمئن می‌ساخت، دست به عملیات جاسوسی زدند و یک کارمند نخست‌وزیری ایران را اجیر کردند که کلیه دستورالعملهایی را که دولت ایران برای انصاری می‌فرستاد در اختیارشان می‌گذاشت. در چنین شرایطی جای شگفتی نیست که مذاکرات به انعقاد یک پیمان بازرگانی قطعی و جامع منجر نشد و به جای آن در 8 مهر 1306 یک موافقتنامه تجارتی امضا شد که از نظر دولت ایران تنها یک ترتیب موقت بود که پس از دو سال خاتمه می‌یافت.
موعد دو ساله موافقتنامه که به سر آمد، یکی از کارمندان اداره بازرگانی شوروی در تهران به نام «ژرژ آقابگف» به سفارت انگلیس پناهنده شد و به کمک انگلیسی ها به اروپا رفت و در آنجا کتابی منتشر کرد که در آن پرده از اسرار شبکه جاسوسی شوروی در ایران بر می‌داشت. این امر موجب کشف شبکه مزبور و بازداشت عده‌ای کمونیست وعوامل شوروی در ایران گردید. دولت ایران دست به اقدامات حاد و شدیدی علیه مبلغین و طرفداران مرام اشتراکی زد و به موجب قانونی که در 5 خرداد 1310 به تصویب مجلس رسانید این گونه فعالیت ها را ممنوع و متخلفین را به مجازات های سنگین محکوم کرد. این جریانات لطمه شدیدی به روابط ایران و شوروی وارد کرد و موجب احضار سفیر شوروی به مسکو گردید.از این تاریخ باز شوروی ها شروع به اشکال‌تراشی در کار بازرگانی با ایران کردند به طوری که اتاق بازرگانی تهران، تجارت با شوروی را تحریم کرد و چون عده‌ای از بازرگانان به این تصمیم گردن ننهادند دولت در سال 1311 قانون انحصار تجارت خارجی را به تصویب مجلس رسانید و امور بازرگانی خارجی را مانند شوروی ها، خود در درست گرفت. پس از مسافرت فروغی وزیر امور خارجه به مسکو و بازدید کاراخان معاون کمیساریای امور خارجه شوروی از تهران، تحریم بازرگانی بین دو کشور لغو شد و موافقتنامه جدیدی در 5 شهریور 1314 در لندن به امضای نمایندگان طرفین رسید. در 1317 که مدت موافقتنامه مزبور منقضی شد، دولت ایران پیشنهاد کرد موافقتنامه جدیدی موافق‌تر با منافع بازرگانی و ترانزیتی‌اش منعقد شود اما دولت شوروی این تقاضا را نپذیرفت و روابط بازرگانی بین دو کشور عملاً قطع شد.پس از اجرای قانون 1310 کمونیستهای ایرانی دچار مضیقه‌های بیشتری شدند. در 1316 پنجاه و سه نفر اعضای یک شبکه کمونیستی(گروه 53 تن به رهبری تقی ارانی) بازداشت شدند. در 1317 دولت شوروی در حدود 3500 نفر از مهاجرین ایرانی مقیم قفقاز را اخراج کرد و این کار به تیرگی روابط بین دو کشور افزود. در میان مهاجران مزبور تعدادی عناصر مشکوک نیز وجود داشتند که پس از تهاجم متفقین به ایران در شهریور 1320 معلوم شد مأموران مخفی و جاسوسان شوروی بوده‌اند. تیرگی روابط ایران و شوروی تا سال 1320 همچنان باقی بود.تا اینکه دل سپردگی رضا شاه به آلمان هیتلری زنگ هوشیار باش را برای روس ها و انگلیسی ها به صدا در آورد و آنها طی دو اخطار (25 و 28 تیر 1320) به رضا شاه توصیه کردند کارشناسان آلمانی را از ایران اخراج کند.تدبیر بی حاصل رضا شاه در خروج آن دسته از آلمانی‌هایی که به وجودشان در ایران نیازی نبود و مذاکرات بی نتیجه نمایندگان ایران با روس ها و انگلیسی ها به اشغال ایران و استعفای رضا شاه انجامید؛محمد رضا پهلوی در روزی در مجلس به عنوان پادشاه ایران سوگند یاد کرد(26 شهریور 1320)که نظامیان روس و انگلیس وارد تهران شده بودند و دوره جدیدی از روابط ایران و روسیه رقم خورد که در آن همسایه شمالی در نقش اشغالگر مهمان ایرانی ها بود.
استالین در تهران
محمد رضا شاه جوان تاج سلطنت را با خار اشغال مملکت بر سر نهاد و برای رهایی از دامان نفوذ روس ها و انگلیسی ها دست به دامن قدرت سر برآورده جدید-ایالات متحده امریکا - شد.پیشتر در 14 آبان 1320 لوئیس دریفوس سفیر امریکا در تهران در تلگرافی به وزارت خارجه ایالات متحده پیش بینی کرده بود که « شاه جوان و سیاستمداران اطرافش پس از سرخوردگی نسبت به انگلیس و روسیه که کشورشان را در اشغال دارند، در پی کمک و راهنمائی امریکا هستند و ما این فرصت را نباید از دست بدهیم.»مهمانان ناخوانده طلب اختیارات افزونتر کردند و خواهان انعقاد پیمان اتحادیه سه جانبه ـ میان ایران ، روسیه و انگلستان ـ شدند و در نهایت در
6 بهمن 1320 لایحه واگذاری اختیارات فوق‌العاده به نظامیان روسیه و انگلستان- برای تصرف راههای مواصلاتی ایران و حمل مهمات- با 80 رأی از مجموع 93 رأی به تصویب نمایندگان مجلس شورای ملی رسید.
در آذرماه ماه 1322 و در بحبوحه جنگ دوم جهانی، تهران میزبان رهبران سه کشور متفقین ،فرانکلین روزولت رئیس جمهور آمریکا، وینستون چرچیل نخست‌وزیر انگلیس و ژوزف استالین رهبر اتحاد جماهیر شوروی بود. این سه کشور در سالهای جنگ دوم جهانی سه کنفرانس مهم در تهران، یالتا و پوتسدام تشکیل دادند و در آنها ضمن طرح نقشه‌های جنگی و استراتژی نظامی خود درباره شرایط بین‌المللی و اوضاع جهان بعد از پایان جنگ و همچنین تقسیم ممالک جهان به مناطق نفوذ، به توافق هایی رسیدند. انتخاب تهران برای برگزاری چنین نشستی، پیشنهاد استالین بود که با موافقت روزولت و چرچیل مواجه شد.کنفرانس تهران در محل سفارت شوروی برگزار شد و شاه نیز برای شرکت در کنفرانس ناگزیر بود به سفارت برود. در جریان کنفرانس، چرچیل و روزولت حاضر نشدند به دیدار شاه بروند و با وی تنها در محل سفارت دیدار می‌کردند.دیدار استالین با شاه در کاخ مرمر نیز با تلاش و خواهش یکی از اطرافیان شاه به نام احمدعلی سپهر (مورخ‌الدوله) از مسوولان سفارت شوروی صورت گرفت.در کنفرانس تهران که از 6 آذر 1322 آغاز شد و تا 9 همان ماه ادامه یافت، طرح عملیات نهائی برای درهم شکستن نیروی مقاومت آلمانی‌ها تهیه شد. («کنفرانس تهران»،موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی)
در شهریور 1324 که اشغالگران ایران حلاوت فتح در جنگ دوم جهانی در کامشان نشست، دولت ایران در نامه ای به سران متفقین، درخواست تخلیه ایران از نظامیان انگلیسی و امریکایی و روسی را مطرح کرد.
در 11 اسفند همان سال نظامیان انگلیسی طبق پیمان سه جانبه «لندن ـ تهران ـ مسکو» از ایران خارج شدند ولی روس ها از تخلیه ایران خودداری کردند.ایران از آمریکایی ها چاره طلبید و ترومن رئیس جمهور ایالات متحده، استالین راتهدید کرد چنانچه دستور خروج نظامیان روس را از ایران صادر نکند، امریکا نیز در ایران مداخله نظامی خواهد کرد. کار به شورای امنیت سازمان ملل کشید و آندره گرومیکو نماینده شوروی در سازمان ملل در پاسخ به تهدیدات ترومن رئیس جمهور امریکا گفت‌: خروج نظامیان روسی از ایران تدریجاً صورت خواهد گرفت و نیازی به تشکیل شورای امنیت نیست‌ در همان ایام(فروردین 1325) معاهده نفتی ایران و روسیه توسط «سادچیکف‌» سفیر روسیه و «قوام السلطنه» نخست وزیر ایران در مسکو به امضأ رسید و دو ماه بعد با شروع عملیات خروج نظامیان روسی ازایران‌، شورای امنیت ادامه رسیدگی به شکایت ایران را به حال تعلیق درآورد.سر آخر هم در رقابت دو بلوک غرب و شرق که قائل به دو رده بندی کاپیتالیسم و کمونیسم بود،ایران جانب متحد فرا قاره ای اش را به جای همسایه شمالی اش گرفت و در پیمان سنتو وارد شد که غربی ها در برابر اتحاد شرق علم کرده بودند و همان عاملی شد که در 1337 نیکیتا خروشچف رهبر وقت اتحاد جماهیر شوروی طی نطق شدید‌اللحنی پیمانهای نظامی ایران و آمریکا را مورد حمله قرار دهد و بگوید ایران به پایگاه نظامی آمریکا تبدیل شده است و شاه را عروسک آمریکائیها بنامد.با این حال ایران از در معاضدت با روس ها بر نیامد که شاه هم با انجام اصلاحات ارضی می کوشد در کمربند سبز ضد کمونیستی،خود را شاه سوسیالیست بنامد و بر رفرم های اقتصادی خود جامه ای از مردم گرایی به جای سرمایه مداری بپوشاند و با سپردن این تعهد که هرگز اجازه تأسیس پایگاه موشکی در ایران را به هیچ دولتی نخواهد داد(1341) روس ها را اطمینان خاطر دهد از این متحد آمریکا خطری متوجه روس ها نیست. در 1349 هم بزرگترین موافقتنامه اقتصادی ایران و اتحاد جماهیر شوروی به امضا رسید که به موجب این موافقتنامه، روسها اجازه اکتشاف نفت در بعضی حوزه‌های نفتی ایران را به دست آوردند. با این حال روس ها با دولت ملی دکتر محمد مصدق سر ناسازگاری داشتند و حتی مصدق را دست نشانده امپریالیسم آمریکا نامیدند! و از دیگر سو به آمریکا و انگلیس در تحریم خرید نفت ایران و مضیقه مالی ایران (عدم باز پس دهی حدود 11 تن طلا ) پیوستند.
در آن سال ها باز هواداران داخلی مرام اشتراکی مساله ساز شدند و توده ای ها به سان میزان الحراره ای گرمای مناسبات دو همسایه را عیان می کردند.حزب توده در مهر 1320 مهر کمونیستی بر پیشانی نهاده وارد کارزار سیاست ایران شد و تا هفت سال بعد که شاه مورد سوء قصد قرار نگرفته بود و به شکرانه حضور روس ها در ایران پر و بال گرفتند.اما در 1327 در پی حادثه تیراندازی به شاه،حزب توده غیر قانونی اعلام شد تا دوره مصدق که متاثر از فضای آزادی که برای احزاب ایجاد شده بود،توده ای ها دوباره سر بر آورند و در همان دوره هم در مساله اعطای امتیازات نفتی به روس ها و نیز حضور آنها در کردستان جانب رفقای مسکو نشین را گرفتند.پس از کودتای 28 مرداد 1332 توده ای ها به لاک فعالیت های فرهنگی و فکری پناه بردند.
نامه به گورباچف
اتحاد جماهیر شوروی از نخستین دولت هایی بود که برای مهندس بازرگان به عنوان نخست وزیر دولت موقت پس از پیروزی انقلاب اسلامی پیام تبریک فرستاد.در ایران انقلابی دینی به پیروزی رسیده بود ولی همسایگان روس با دیدی مثبت به ایران می نگریستند که بساط اتحاد با آمریکا درهم ریخته، گرچه در اولین اقدام از پیمان سنتو خارج شده و در حلقه جنبش عدم تعهد در آمده بود.دولت بازرگان در همان روزی که پیمان دفاعی را با ایالات متحده بر هم زد،مواد 5 و6 معاهده 1921 ایران با اتحاد شوروی را نیز ملغی اعلام کرد.پس از استعفای بازرگان در 15 آبان 1358 ،شورای انقلاب نیز در 19 آبان همان سال بطلان این مواد را تایید کرد.اتحاد شوروی مدعی بود که بر اساس این مواد حق دارد هرگاه امنیت خود را در خاک ایران در معرض تهدید ببیند نیرو به داخل ایران گسیل کند.هرگاه مسکو فکر می کرده که ایران به سوی غرب متمایل گشته است این مواد ناهنجار را دستاویز قرار داده تا تهران را زیر فشار بگذارد.رضا شاه در سال 1314 پنهانی کوشید تا این مواد را ملغی سازد و پسرش محمد رضا شاه نیز در سال 8-1337 همین تلاش را کرد ولی اتحاد شوروی تا پایان عمر از پذیرش این خواسته سر باز زد.کریم سنجابی(وزیر خارجه وقت)آشکارا به اتحاد شوروی اعلام کرد که ایران«خاطرات ناگواری»از مناسباتش با همسایه شمالی خود دارد.وی گفت :«کشور ما به راستی خواهان داشتن روابط دوستانه با اتحاد جماهیر شوروی است و هرگز نخواهد پذیرفت که پایگاه حمله یا تبلیغ بر ضد آن کشور قرار گیرد...از سوی دیگر،ما اجازه نخواهیم داد سوابق ناخوشایندی چون درخواست امتیاز نفت شمال،مطالبات ارضی یا اعلام جمهوری کردستان در مهاباد از نو تکرار شود. ما از استقلال،تمامیت و یکپارچگی ایران به هر قیمت که شده دفاع خواهیم کرد.»(چارچوبی تحلیلی برای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران-پروفسور روح الله رمضانی-نشر نی-صفحه 61)
سیاست خارجی ایران پس از انقلاب بر شالوده "نه شرقی ،نه غربی" بنا نهاده شد و انقلابیون همانگونه که اندک تقریبی به آمریکا را ملامت می کردند،اندک ملاطفت با شوروی را نیز نمی پذیرفتند.چهارم خرداد 1362، درپی کشف شبکه جاسوسی حزب توده در ایران و اخراج چندتن از اعضای سفارت شوروی در تهران سه عضو سفارت ایران در مسکو اخراج شدند. این حزب 13 اردیبهشت همان سال منحل اعلام شده و متعاقباً به 18 نفر از دیپلمات‌های سفارت شوروی در تهران دستور داده شده بود خاک جمهوری اسلامی ایران را ترک کنند.این رخداد تکلیف رفقای چپ تهران و مسکو و تاثیر تعامل دولت ایران با حزب توده در روابط با شوروی را یکسره کرد.
دوره هشت ساله جنگ ایران و عراق با نقش دوگانه روس ها گذشت که نگران سرنوشت صدام حسین بودند که با وجود برخورداری از حمایت غربی ها با روس ها هم قراردادهای کلان بسته بود . چند ماه پس از آتش بس ایران و عراق در اولین روز سال 1989 میلادی ـ 11 دی 1367 ـ نامه معروف و تاریخی امام‌خمینی خطاب به میخائیل گورباچف آخرین رئیس‌جمهور شوروی در زمینه مرگ کمونیسم و ضرورت پرهیز روسیه از اتکاء به غرب انتشار یافت و نمایندگانی از ایران- آیت‌الله جوادی آملی، محمدجواد لاریجانی و مرضیه حدیده‌ چی‌ دباغ- نامه بنیانگذار انقلاب را تسلیم گورباچف کردند.نامه ای که در آن آمده بود:« جناب آقای گورباچف، برای همه روشن است که از این پس کمونیسم را باید در موزه‌های تاریخ سیاسی جهان جستجو کرد... امروز دیگر چیزی به نام کمونیسم در جهان نداریم...» «ادوارد شوارد نادزه» وزیر خارجه وقت شوروی روز هفتم اسفند 1367 پاسخ گورباچف را در حسینیه جماران به اطلاع امام‌خمینی رساند با این مقدمه که :« خود واقعیات تبادل پیام‌‌ها بین رهبران کشور ما یک پدیده منحصر به فرد در روابط فیمابین است. اعتقاد ما بر این است که شرایطی پیش آمده است تا روابط فیمابین دو کشور ما وارد یک مرحله کیفی جدیدی شود برای همکاریها در تمامی زمینه‌ها.»اما طوفان در راه بود و صدای شکستن استخوان های کمونیسم چنانکه در نامه بنیانگذار انقلاب اسلامی آمده بود رساتر شد و اتحاد جماهیر شوروی فرو پاشید.در روز دوم دی 1370 حسن حبیبی معاون اول رئیس جمهور وقت اعلام کرد فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، لطمه‌ای به قراردادهای منعقده میان ایران و شوروی سابق نخواهد زد و دولت روسیه را وارث این معاهدات می‌دانیم.دولت هاشمی رفسنجانی با وارث اتحاد جماهیر شوروی-فدراسیون روسیه- و اقمار مستقل شده آن رابطه حسنه ای برقرار کرد و به تحکیم روابط با غول های شرقی چین ،هند،پاکستان و روسیه می اندشید که دو دوره انزوا در جهان غرب به همراهی با تهران بر خیزند.در همان ایام مساله رژیم حقوقی دریای خزر و تقسیم دریاچه مستطیل شکل شمال ایران به 5 قسمت(به جای دو قسمت ایران و شوروی)از دل روابط ایران و وراث شوروی سر بر آورد و ایران در ابتکاری دیپلماتیک در 17 فوریه 1992 چهار حاشیه نشین دیگر دریای خزر-روسیه،آذربایجان،قزاقستان و ترکمنستان- را به امضای پیش نویس تفاهم نامه ای فراخواند که به گفته علی اکبر ولایتی وزیر خارجه وقت وضعیت ژئوپلتیکی این منطقه را بهتر اداره کند؛مساله ای که تا به امروز لاینحل باقی مانده و در صدد است سهم 50 درصدی ایران از دریای خزر را به 12 یا 17 درصد تقلیل دهد؛گرچه در دوره سید محمد خاتمی با جدیت مساله رژیم حقوقی دریای خزر پیگیری شد و مقاومت هایی صورت گرفت اما گویی در دوره محمود احمدی نژاد توافقاتی در این زمینه در انتظار ایران است.
در ساحل بوشهر
پس از لغو قرارداهای ایران و آلمان غربی بر سر تکمیل نیروگاه اتمی بوشهر،چشم امید ایرانی ها به روس ها بود که به تازگی از پوسته کمونیستی درآمده و در صدد نقش آفرینی بیشتر در دنیای تک قطبی بودند.
در سال‌ 1992 موافقتنامه‌ همکاری‌های‌ هسته‌ ای‌ با روسیه‌ به‌ امضا رسید، اما امضای‌ قرارداد ساخت‌ نیروگاه‌ بوشهر تا ژانویه‌ 1995 به‌ طول‌ انجامید. بر اساس‌ توافقنامه‌ همکاری‌های‌ هسته‌ ای‌ در 25 اوت‌ سال‌ 2002، روسیه‌ می‌بایست‌ یک‌ راکتور هزار مگاواتی‌ را در ازای‌ دریافت‌ مبلغ‌ 800 میلیون‌ دلار در بوشهر احداث‌ کند. از آغاز فعالیت‌، این‌ نیروگاه‌ تحت‌ بازرسی‌های‌ پادمانی‌ آژانس‌ انرژی‌ اتمی‌ قرار داشته‌ و قرار بوده‌ که‌ در این‌ نیروگاه‌، اورانیوم‌ غنی‌ شده‌ با 4 درصد غلظت‌ تولید شود. قرارداد روسیه‌ با ایران‌ به‌ مدت‌ 5 سال‌ بسته‌ شد، اما در چندین‌ مرحله‌ به‌ تعویق‌ افتاد و تا امروز به درازا کشیده و هزینه تکمیل نیروگاه بوشهر اکنون‌ لااقل‌ به‌ دو برابر و بنا بر برخی‌ گزارش‌ها به‌ دو میلیارد دلار افزایش‌ یافته‌ است‌.علاوه بر آن موعد ارسال سوخت هسته ای و راه اندازی نیروگاه بوشهر از نیمه سال 2007 به زمان نامعلومی به تعویق افتاده که روس ها علت آن را عدم بازپرداخت مطالبات مالی از سوی ایران ذکر می کنند.
در دولت سید محمد خاتمی غرب جایگاه مهمی در سیاست خارجی ایران یافت و روسیه به سان شریکی اتمی و نظامی نگریسته می شد که بعضا در دوره تحریم صنعت نفت و گاز از سوی آمریکا جانب ایران را رها نمی کرد.در دوره احمدی نژاد روسیه در کنار چین و هند سه بزرگ آسیایی قرار گرفت(محور شرق)که در دوره بن بست مذاکرات هسته ای با سه بزرگ اروپا(بریتانیا،فرانسه و آلمان)بادبان کشتی ایران را به سمت شرق می برد؛چه اینکه مقاومت روس ها و چینی ها در تصویب قطعنامه تحریم ها در شورای امنیت سازمان ملل و اشتیاق ایران به عضویت در پیمان شانگهای نشان دهنده آن است که به رغم اذعان مقامات دیپلماتیک ایران در طراحی سیاست نگاه به شرق،روسیه و چین وزن قابل توجهی در دیپلماسی اصولگرایان ایرانی دارند.گو اینکه مسکو با ارائه پیشنهاد غنی سازی اورانیوم ایران در خاک روسیه و ایجاد کنسرسیوم مشترک هسته ای و مخالفت با تحریم های گسترده علیه ایران کوشید به سان ساحل امنی در دریای مواج پرونده هسته ای جایگاه متعادل کننده ای بین تهران و غرب کسب کند.البته هنوز پرونده های مفتوح در روابط ایران و همسایه شمالی اش، راه آسودگی خاطر را نگشوده و اولین سفر رئیس جمهور روسیه به ایران زیر سایه این دغدغه ها و گلایه ها صورت می گیرد.