محمد جواد لاریجانی :هدف نامه طراحی روابط پس از فروپاشی شوروی بود

یک روحانی،یک زن انقلابی و یک دیپلمات در ژانویه 1989 راهی مسکوی سرد و سوزان شدند با نامه ای از بنیانگذار انقلاب اسلامی ایران خطاب به " آقای گورباچف! صدر هیات رئیسه اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی" که در آن آمده بود:«برای همه روشن است که از این پس کمونیسم را باید در موزه‌های تاریخ سیاسی جهان جستجو کرد.»محمد جواد لاریجانی معاون وقت وزارت خارجه همراه آیت الله جوادی آملی و مرضیه حدیده‌ چی‌ دباغ روز 13 دی 1367 نامه امام خمینی (س)را که از شنیدن شدن صدای شکستن استخوان های کمونیسم گفتند و صریحاً اعلام کردند که:« جمهوری اسلامی ایران به عنوان بزرگترین و قدرتمندترین پایگاه جهان اسلام به راحتی می‌‌تواند خلأ اعتقادی نظام شما را پر نماید»به میخائیل گورباچف دادند."ادوارد شوارد نادزه" وزیر خارجه وقت شوروی هفتم اسفند 1367 پاسخ گورباچف را در حسینیه جماران به اطلاع امام ‌خمینی رساند.پیش بینی امام 3 سال پس از آن به حقیقت پیوست،دو سال پس از رحلتشان،کمونیسم سقوط کرد و اتحاد جماهیر شوروی فروپاشید؛چنانکه جواد لاریجانی می گوید یکی از اهداف نامه امام طراحی روابط تهران- مسکو پس از فروپاشی شوروی بود.لاریجانی نمایندگی ادوار مجلس و تاسیس مرکز پژوهش های مجلس و مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات که هم اکنون رئیس آنست را تجربه کرده،اما می گوید که ابلاغ نامه امام از سوی این فارغ التحصیل دانشگاه های صنعتی شریف(مهندسی برق) و دکترای ریاضی از برکلی کالیفرنیا،مهمترین و متفاوت ترین ماموریتش بود،آن هم برای دیپلماتی که اظهار می دارد:« بیش از 3000 مذاکره در مدت 30 سال گذشته در سطح بین‌الملل انجام داده‌ام.»او اکنون دبیر ستاد حقوق بشر قوه قضائیه است،قوه ای که دیگر برادرش- صادق- ریاست آن را بر عهده دارد و دیگر برادر این فرزندان آیت الله میرزا هاشم آملی،علی لاریجانی رئیس مجلس ایران است.

***چه شد شما در هیات ابلاغ نامه امام خمینی (س) به گورباچف انتخاب شدید؟مسوولیت شما به عنوان دیپلمات و معاون وزارت خارجه در هیات سه نفره چه بود؟
بعد از ظهر یک روز مرحوم حاج احمد آقا تماس گرفت و گفت دست نوشته ای را دارد و خبر داد امام تصمیم گرفتند پیامی برای گورباچف بفرستند.48 ساعت وقت دادند،متن را بخوانیم و نظر بدهیم تا نهایی شود.امام فرمودند هیاتی متشکل از آیت الله جوادی آملی،خانم دباغ و بنده مامور ابلاغ این پیام شویم،مسوولیت من در هیات را هم حفظ حدود دیپلماتیک تعیین فرمودند و به من تاکید کردند قبل از ملاقات با گورباچف ،با ادوارد شواردنادزه(وزیر خارجه وقت شوروی که بعدها رئیس جمهور گرجستان شد)،ملاقاتی برای توجیه و توضیح نقش پیام و جایگاه آن داشته باشم تا زمانی که پیام خوانده می شود،ذهن آنها آماده باشد.شب قبل از ابلاغ پیام به گورباچف،در مسکو جلسه طولانی را با شواردنادزه داشتم و او را توجیه کردم.
**نظری درباره نامه امام داشتید؟با نظرات شما موافقت شد؟
پیش نویس نامه را از مرحوم حاج احمد آقا گرفتم و خدمت آیت الله خامنه ای که آن زمان رئیس جمهور بودند،بردم تا در جریان باشند،البته ایشان اطلاع داشتند.من درباره نامه 6 پیشنهاد ارائه دادم که امام با 5 مورد آن موافقت کردند اما مهمترین پیشنهادم را قبول نکردند و آن این بود که امام معتقد بود مارکسیسم در شوروی تمام شده است.البته این بحث در آن زمان داغ بود و برخی معتقد بودند مارکسیسم در شوروی به آخر خط رسیده و برخی دیگر معتقد بودند گورباچف می خواهد مارکسیسم را روغن کاری کند و با شکل و انرژی جدید بکار اندازد که خانم مارگارت تاچر نخست وزیر انگلیس طرفدار تز دوم بود.اما امام صراحتا فرمودند صدای شکستن استخوان های مارکسیسم را می شنوند.خدمت حضرت امام نوشتم بهتر است در این باره محتاطانه تر به موضوع نزدیک شوید،اما امام قبول نکردند.پس از برگشت از مسکو، صبح اول وقت خدمت امام رسیدیم و دست مبارک ایشان را بوسیدیم و ایشان فرمودند مارکسیسم تمام شده بود یا نه؟گفتم صد در صد تمام شده بود.با نگاه به ترکیبات پیام امام می توان این چنین برداشت کرد که ایشان در 3 محور وارد عمل شدند؛ اول مساله تمام شدن مارکسیسم است که موضوع بسیار مهمی بود.مارکسیسم محصول تفکر سکولاریستی غرب و برداشتی زمینی از زندگی بود. در قرن های 19 و 20 تفکر سکولار در روش سه محصول به بار آورده بود: دموکراسی لیبرال،فاشیسم و مارکسیسم. فاشیسم ایدئولوژی ای بود که هم بعد سوسیالیستی داشت و هم ناسیونالیستی و نژاد پرستانه. مارکسیسم هم در مقطعی ایدئولوژی جذابی بود و در زمان دانشجویی بسیاری را جذب خود کرده بود،می توانم بگویم بهترین دانشجویان ما را شکار کرده بود.مارکسیسم مبتنی بر آرمان هایی چون مبارزه کاملا علمی با امپریالیسم و آینده بی طبقه و دارای حجم کار تئوریک خیلی زیادی بود،ایدئولوژی ای بود که ظرف کمتر از 50 سال شوروی را تبدیل به ابرقدرت کرد،مسکو که در اوایل قرن 19 دارای شرایط نامساعدی بود،در نیمه دوم قرن بیستم،25 درصد تولید ناخالص ملی را داشت.حالا بعد از 70 سال می گوییم مارکسیسم دارد به پایان می رسد،این یعنی زوال یک امپراتوری.اما امام بر این نظر راسخ بودند و می خواستند در فضای آینده(پس از فروپاشی شوروی)مکان ایران را هدف گذاری کنند.
***به عنوان یک مسوول ارشد وزارت خارجه و دیپلمات عضو هیات مذاکره کننده قطعنامه آتش بس ایران وعراق،نامه امام را جز در بعد نظری پایان مارکسیسم،در بعد سیاسی و دیپلماتیک دارای چه پیام هایی می دیدید؟ و ابلاغ چنین نامه ای برای شما چه ویژگی داشت؟
یکی از جنبه های شگرف زندگی حضرت امام خمینی این بود که استراتژی بلندمدت داشتند،می گفتند غرب برای ما برنامه 200 ساله دارد،خود ایشان هم نگاه های درازمدت داشتند.در مساله ارسال پیام به گورباچف هم امام به مناقشه بزرگ تمام شدن یا نشدن مارکسیسم وارد شدند،خیلی از غربی ها می گفتند با شوروی باید با احتیاط برخورد کرد اما امام فرمودند مارکسیسم به پایان رسیده است و طراحی روابط با دوران پسا شوروی را بر اساس همین فلسفه بنا نهادند.محور دوم پیام امام گوشزد کردن خطر در باغ سبز غرب بود.امام فرمود مارکسیسم مرد،جایگزین آن چه می شود؟و از همان زمان پدیده یلتسین را پیش بینی کردند.امام می فرمود علت سقوط مارکسیسم این نیست که مارکسیسم بوده و لیبرالیسم نبوده،ایشان بطور صریح فرمودند علت شکست مارکسیسم دوری و جنگ با راه خدا بوده و نتیجه می گرفتند غرب هم به این نتیجه دچار می شود و می خواستند اسلام را معرفی کنند.امام می فرمود باید برای معرفی سیستم خودمان به عنوان نظامی که در دنیای معاصر قابل عرضه باشد،کار کنیم،هدف ایشان این بود که در خلاء نظام مارکسیستی،نظام اسلامی مطرح شود.امام می خواست چنین دیدی داشته باشیم،این دیدگاه مسوولیت فراوانی ایجاد می کرد،امام گورباچف را به اسلام دعوت کردند،ایشان فرمودند تجربه ایران بسیار معنادار است. پس از سقوط مارکسیسم در شوروی در جهان مباحث زیادی مطرح شد،چینی ها معتقد بودند مارکسیسم به این دلیل سقوط کرد که اوضاع اقتصادی آن بد بود و بر این اساس به سمت اصلاح نظام اقتصادی خود پیش رفتند. در غرب عقیده بر این بود که نبود آزادی عامل شکست مارکسیسم بوده،اما امام فرمود نه این و نه آن،هر دو سکولار و محتوم به شکست هستید.امام درسی دیگر هم به ما داد و اینکه فرزندانش با شجاعت حرف هایشان را بزنند. من افسوس می خورم که نامه امام هیچ وقت بخوبی تحلیل نشده تا بن مایه های فکری و عمیق آن مشخص شود و دریابیم که معانی آن چه بوده است. این تنها موردی بود که امام رسما هیاتی با نام خود به کشور دیگری فرستادند و این تجربه ای بود که به همه ما جرات داد که نترسیم و در بیان ایده هایمان متهور باشیم،ما را به جنگ مسائل خیلی بزرگ برد.
***وقتی شما در مذاکراتتان با سران رژیم کمونیستی شوروی به پایان مارکسیسم اشاره می کردید و نامه امام هم مشتمل بر همین پیام بود،آنها عکس العمل تندی نشان نمی دادند،بویژه اینکه درصدد تبیین و طراحی روابط تهران- مسکو پس از فروپاشی شوروی بودید؟
سومین محور نامه امام پس از اعلام قطعی مرگ مارکسیسم و خطر در باغ سبز لیبرالیسم غربی و قابل عرضه بودن اسلام،طراحی روابط تهران- مسکو پس از فروپاشی شوروی بود.نامه دقیقا این پیام را داشت که ما(جمهوری اسلامی)،شما(نظام کمونیستی)را تمام شده می دانیم و حاضریم فصل جدیدی از روابط را پس از فروپاشی باز کنیم،به یک معنا روابط ایران با روسیه پسامارکسیستی.در گفت و گو با شواردنادزه این موضوع را تبیین کردم که ما نظام مارکسیستی را پایان یافته می دانیم.از مجموع واکنش های او و گورباچف فهمیدم تشخیص امام درست است.جالب اینکه آنها از شنیدن اظهارات ما اصلا عصبانی هم نشدند و وقتی گفتیم نظام مارکسیستی را پایان یافته تلقی می کنیم هیچ عکس العملی نشان ندادند.
***نقش شما در حین جلسه هیات با گورباچف چه بود؟گفته شده که علاوه بر ترجمه متن نامه،شما هم درلابلای جلسه توضیحاتی درباره محتویات آن می دادید.
در جلسه با گورباچف سعی کردم دقت توجه به نامه را بالا ببرم و گاهی که نیاز بود توضیح بیشتری می دادم.مترجم خوبی داشتیم،اما متن نامه امام سنگین بود.مثلا ایشان به عدم تنازل وجود به مادیات اشاره کردند که برهان مهمی بود و باید برای طرف روسی تبیین می شد.من کل ترجمه متن به انگلیسی را به دقت بررسی کرده بودم.در دیدار با گورباچف مترجم متن را از فارسی به روسی ترجمه می کرد و در 2 یا 3 مورد حساس من وارد می شدم و توضیح می دادم تا مساله بیشتر باز و گیرا شود.
***گویی گورباچف در یک مورد برآشفته شد،حین جلسه مساله خاصی پیش آمد؟
گورباچف از اشاره نامه به مسلمانان و پخش صدای اذان احساس نگرانی کرد.این نگرانی در حال حاضر هم در خصوص بخش هایی از داغستان و چچن وجود دارد.ما مخالف از هم پاره شدن کشورها هستیم،امام داهیانه به این مساله اشاره کرده بودند و ای کاش گورباچف متوجه می شد که می تواند در مناطق مسلمان نشین با دادن آزادی های دینی از بروز بسیاری از مشکلات بعدی پیشگیری کند.البته گورباچف هر سه محور مورد اشاره در نامه امام را بخوبی فهمید،اما توان جایگزینی فکر اسلامی بجای مارکسیستی را نداشت. پیام امام تاثیر شگرفی داشت،برای آنها این لحن نامه خیلی جذاب بود،آنها با رهبری همچون حضرت امام مواجه شده بودند که با قدرت صحبت می کرد،بر خلاف کشورهایی که یا در مقابل سران کرملین کرنش می کردند یا دائما مجادله داشتند،این بار امام را می دیدند.البته جلسه هم در فضای خاصی برگزار شد،آیت الله جوادی آملی که شخصیت کم نظیری است با متانت بیان خاصی که داشتند صحبت می کردند و خواهر عزیزمان خانم دباغ هم به جلسه ویژگی خاصی بخشیده بودند،چنانکه من به تفصیل سوابق انقلابی ایشان را به گورباچف گفتم که خانم دباغ هم یک چریک به تمام معنا است،هم فردی مبارز و سپاهی که برای آنها بسیار جالب بود.گورباچف و شواردنادزه هر دو بسیار دقیق برخورد می کردند،چون هیچ علاقه درونی هم به مارکسیسم نداشتند،از طرح این مباحث خوشحال هم می شدند.
***ماجرای حضور شواردنادزه در جماران برای ابلاغ پاسخ نامه گورباچف چه بود؟جلسه غیررسمی بود و امام هم لباس رسمی نپوشیده بودند.
احمد آقا گفت امام حاضر نیستند به استقبال شواردنادزه بیایند.ایشان بنا داشتند آقای جوادی آملی همراه شواردنادزه وارد اتاق شوند و امام هم به احترام جوادی آملی از جایشان بلند شوند.ما اینطور پیش بینی کردیم که برویم اتاق دیگری تا امام وارد اتاق شوند.همینطور هم شد؛ما فکر می کردیم امام با لباس رسمی وارد می شوند،اما چند دقیقه قبل از تشریف فرمایی ایشان،حاج احمد آقا گفت امام حاضر نیستند لباس رسمی بپوشند.ما غافلگیر شدیم.تا اینکه دیدیم امام با شب کلاه و دمپایی وارد اتاق شدند و پس از نشستن،چادر شب روی پاهایشان انداختند.نگاه امام بسیار نافذ بود،شواردنادزه به پت پت افتاده بود،پس از رفتن امام شواردنادزه به من گفت من در مقابل نگاه های امام بی پناه بودم.
***روابط ایران و اتحاد جماهیر شوروی در سال های پایانی عمر نظام کمونیستی چه فراز و نشیب هایی را طی کرده بود،و آیا در آن زمان با وجود حمایت شوروی از عراق در جریان جنگ تحمیلی،به جانشینان آنها در پی ریزی روابط حسنه با تهران امیدوار بودید؟
شوروی مرتکب دو خطای بزرگ شد؛حمله به افغانستان و تجهیز عراق طی دوره جنگ تحمیلی با ایران. شوروی کاملا با سخاوت تسلیحات عراق را تامین می کرد.امام با وجود تمامی این مسایل،استراتژی روابط با مسکو پس از سقوط مارکسیسم را طراحی کردند و تاکید داشتند که ما حاضریم روابط را از صفر بسازیم.البته خاطره ای نیز از طرز برخورد امام با این خطاهای شوروی دارم.وقتی روس ها به افغانستان حمله کردند،امام سفیر شوروی در تهران را خواستند و گفتند چرا حمله کردید،شما در آنجا شکست می خورید و با خفت بیرون می روید.سفیر شوروی در کتابی که سال ها بعد نوشت،به این دیدار اشاره کرده و گفته که خیلی عصبانی شده بود،سابقه نداشت کسی با کشور با ابهتی مثل اتحاد جماهیر شوروی اینگونه حرف بزند.این دیدار گذشت و آثار شکست در میان روس ها نمایان شد.سپاه گزارشی به امام داد مبنی بر اینکه شوروی به عراق برای هدف قرار دادن تهران اسلحه داده است.در آن زمان گرومیکو که 30 سال وزیر خارجه بود،شده بود رئیس جمهور شوروی.من در سفر به مسکو با گرومیکو دیدار کردم.تا نشستیم او شروع کرد به نصیحت کردن که جنگ با عراق را تمام کنید و ما هم در پاسخ گفتیم شما چرا به افغانستان حمله کردید؟گفت تو سن نوه من هستی،من را نصیحت می کنی؟گفت با هم روراست صحبت کنیم،ما در افغانستان شکست خوردیم،شما به مجاهدین کمک کردید،آنها هم ما را می کشند،ما هم به عراقی ها کمک کردیم.اگر به ما کمک کنید خروج آبرومندانه ای از افغانستان داشته باشیم،ما هم در قضیه عراق به شما کمک می کنیم. تقاضای گرومیکو این بود که حکومت کمونیستی افغانستان را به رسمیت بشناسیم؛امام در جلسه روسای 3 قوه در منزل حاج احمد آقا فرموده بودند در کاری که به نفع مردم افغانستان نباشد،وارد نشوید،بر همین اساس این پیشنهاد روس ها را نپذیرفتیم.اما به احمد شاه مسعود و مجاهدین پیام روس ها را انتقال دادیم. بر همین اساس معتقدم آمریکا در عراق عاقبتی همانند روس ها خواهد داشت،روس ها 150 هزار قشون مجهز داشتند،آمریکایی ها با این تعداد نیرو و در این شرایط خیلی زودتر شکست می خورند و نیاز به این خواهند داشت که ما آنها را نجات دهیم.آن روز خیلی دور نیست.

***

حاشیه گفتگو با محمد جواد لاریجانی اما به موضوعات دیگری هم مرتبط شد .درباره همین موضوع -نامه امام به گورباچف .او با ذکر خاطراتی از سفرش در آن مقطع به مسکو و نیز حواشی آن سفر به بازخوانی رویدادهای آن پرداخت. مقایسه صورت گرفته ازسوی آیت الله جنتی بین نامه حضرت امام به گورباچف و نامه محمود احمدی ن‍‍ژاد به رییس جمهور آمریکا یکی از این مباحث حاشیه‌ای بود. لاریجانی در این خصوص می گوید : تفاوت ها در شان و دلیل نوشتن و نحوه ارائه نامه است. حضرت امام در موضعی بودند که چنین نامه ای بنویسند. رئیس جمهور هم می تواند نامه بنویسد،به هرحال در دنیای پیچیده ای زندگی می کنیم و باید تعامل داشته باشیم،در عرصه بین المللی دوستی و دشمنی مهم نیست،مهم پیشبرد منافع ملی است.می شود تصور کرد رئیس جمهور هم به عنوان بخشی از نقشه راه تدوین شده،نامه ای به همتای خارجی اش بنویسد.وی اضافه می کند : در این باره به چند موضوع باید توجه کرد.یکی اینکه شان نامه نوشتن مختلف است.نامه امام با نامه رئیس جمهور،نامه وزیر و...هر یک دارای شان مختص به خود است.ثانیا اینکه نامه باید بخشی از یک استراتژی بزرگ باشد. یکی از محورهای سه گانه نامه امام به گورباچف طراحی روابط تهران- مسکو پس از فروپاشی شوروی بود،آن نامه یک تک تیراندازی نبود.نکته سوم اینکه ارسال و نحوه ارائه این نامه نیازمند مقدمات است.امام به نامه خود تردید نداشتند،به من به عنوان یک کارشناس فرمودند این نامه را بخوان و نظر بده،خب از6 پیشنهاد 5 مورد را قبول کردند و یک مورد را قبول نکردند.علاوه بر آن امام حساس بودند که با هیات ایشان به خوبی برخورد شود.ما غروب به مسکو رسیدیم،شب جلسه 3 ساعته ای با شواردنادزه داشتم،فردای آن روز دیدار با گورباچف برگزار شد.همه این برنامه ها تنظیم شده بود و این عوامل است که یک پیام را موفق می کند. مسوولین می توانند نامه بنویسند،اما نامه باید متناسب با شان مسوول و ناظر به استراتژی کلان باشد.مقدمات آن نیز باید لحاظ شود.البته نامه حضرت امام،نامه ویژه ای بود که بخشی از آن به خاطر خود ایشان است و بخشی هم بخاطر مباحث مطروحه در آن.امام باب این مساله را باز کرد که نامه ارسالی باید در شان خود دریافت شود و بخشی از نگاه بلندمدت باشد.

درکنار این گفت‌وگو ، با محمد جواد لاریجانی درباره پیام هشت ماده ای امام نیز به گفتگو پرداختیم که پیش از این منتشر شد .