سروش محلاتی : چگونه انسان می‌تواند دعای مستجاب داشته باشد؟/ دعای چه کسانی مستجاب نمی شود؟

به گزارش خبرنگار جماران،حجت الاسلام و المسلمین محمد سروش محلاتی، استاد حوزه ودانشگاه در سومین سالگرد درگذشت دکتر امیر معتمدی رابطه میان دعا و اخلاق را مورد بررسی قرار داد و اظهار کرد: سوالی که در این زمینه به ذهن می رسد این است که آیا دعا یک فعل اخلاقی است یا خیر؟ سوال دوم این است که اگر دعا ذاتاً یک فعل اخلاقی نباشد آیا پیامد و نتایج اخلاقی برای زندگی بشر دارد یا خیر؟ یا به‌عکس باید گفت که دعا، ذاتاً نه اخلاقی و نه غیراخلاقی است یا بدبینانه باید اظهارنظر کرد که دعا اساساً یک امر غیراخلاقی است به دلیل اینکه انسان را در نفع خود و در وضع خود فرو می برد و از مسوولیت های بیرونی و تلاش و کوشش برای رسیدن به وضع بهتر باز می دارد.

او در توضیح اینکه دعایی که اسلام مطرح می کند، چگونه دعایی است؟ و چه نقش و تأثیر اخلاقی در زندگی ما می تواند داشته باشد؟ گفت: به لحاظ ماهوی دعا یک امر اخلاقی است و جهات مختلفی دارد. یک جهت این است که دعا انسان را متوجه و معطوف به حق تعالی می کند و توجه به خدا بازدارنده از گناه و معصیت و فسق و فجور است، ذکر الهی این تأثیر را در انسان دارد و انسانی به دنبال رفتار غیراخلاقی، معصیت و گناه می رود که در شرایط غفلت قرار گیرد، دعا نقطه مقابل این غفلت است. آیه شریفه أَقِمِ الصَّلاهَ إِنَّ الصَّلاهَ تَنْهى‌ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ اشاره به همین حقیقت دارد و دعا روح عبادت است؛ همان عبادتی که بازدارنده از فحشا و منکرات است.

خود را دیدن و پرده نفاق را کنار زدن

وی افزود: دومین خصوصیتی که در دعا وجود دارد در همه عبادات نیست، اما در خصوص دعا هست و آن ویژگی این است که در دعا انسان با خود خلوت می کند، از خود استنطاق می کند، شرم را در دیدن خود کنار می گذارد، در پیشگاه الهی آنچه که واقعیت درون خود است همان را ارایه می کند. این فرصت در غیرحال دعا عادتاً برای انسان رخ نمی دهد. ما معمولاً در شرایطی هستیم که یا تعریف و تمجید از خود می کنیم یا تعریف و تمجید دیگران درباره خود را می شنویم و یا توجیه می کنیم؛ اما یکجایی باید واقعیت‌های عریان زندگی را دید. در پیشگاه حق تعالی جای مخفی کاری نیست چون خدا به ضمایر وجود ما آگاه است و چیزی را نمی توان پنهان کرد. پرده نفاقی که با دیگران وجود دارد در حال دعا برداشته می شود چون هرکسی خود را به درستی می بیند و همان را در پیشگاه الهی مطرح می کند لذا حال دعا، حال کنار رفتن پرده نفاق و دورویی، توجه به واقعیت و اعتراف و به گردن گرفتن رفتارها و مسئولیت هاست.

سروش محلاتی گفت: در از ادیان و مذاهب در اعتراف به گناه تفاوت‌هایی هست در برخی  این اعتراف ها باید در نزد یک انسان دیگر، یک عالم، یک مرشد صورت گیرد کسی که به لحاظ معنوی در سطح بالاتری قرار دارد؛ ولی اسلام این باب را بسته است و اجازه اعتراف به کار گناه در برابر دیگری را به ما نداده است. اعتراف یک امر کاملاً خصوصی است و فقط و فقط در پیشگاه خداوند مجاز است. حتی کسانی که به خدمت پیغمبرو یا امیرالمومنین می آمدند و اعتراف به گناه می کردند، پیغمبر اکرم خطاب به آنها می فرمود که چرا اعتراف می کنید. ای کاش به جای ان در پیشگاه الهی مخفیانه توبه می کردید : من ارتکب شیئا من هذه القاذورات فلیستتر بستر الله

وی افزود: اعتراف درحال دعا اتفاق می افتد و یکبار انسان خود را عریان آنگونه که هست در حال دعا می بیند. دعای ابوحمزه که در شب های ماه مبارک رمضان و سحرگان خوانده می شود ببینید چقدر این مضامین مشتمل بر این گونه عریان با خدا سخن گفتن در آن وجود دارد و دعاهای دیگر. در صحفیه سجادیه دعای ۳۲ امام سجاد پس از نماز شب این دعا را با مضمون اعتراف به گناه می خواندند و مناجات می کردند. (بعد الفراغ من صلاه اللیل فی الاعتراف بالذنب ) انسان باید لحظاتی داشته باشد که قصور و تقصیرات خود را بپذیرد! کسانی که این خلوت و دعا و این ارتباط با خدا را ندارند از توفیق اعتراف کردن و دیدن خود بی نصیب هستند. حضرت سجاد در صحیفه سجادیه اینطور عرض می کنند:امرتنی فترکت و هیتنی فرکبت … «دستور دادی ترک کردم نهی کردی مرتکب شدم»  و بعد یک به یک پرونده خود را ورق می زند و خوشا به حال آن کسانی که می توانند این پرونده را ببینند : و لست اتوسل الیک بفضل نافله مع کثیر ما اغفلت من وظایف فروضک …. درست است که من نافله شب را برگزار کردم، اما اعتمادی به نافله خود ندارم در حالی که در بسیاری از موارد از تکالیف واجب خود غافل شده ام و مرزها را نادیده گرفتم و از آنها عبور کردم.» این مضمون در دعاهای ما بسیار زیاد است و این از امتیازات دعا است که انسان را به خود و گذشته خود بر می گرداند. دعای ۳۱ صحیفه سجادیه که در باب توبه است انسان را به گذشته و به عمق زندگی خود بر می گرداند تا انسان روزها و ساعات زندگی را که سپردی شده ببیند که چه کرده است و قبل از اینکه به انسان خطاب شود پس از مرگ که اقْرَأْ کَتَابَکَ   نامه  عملت را بخوان، دعا انسان را در مقابل این نامه قرار می دهد که بخواند و ببیند که چه خبر است.

مقدمات اخلاقی دعا کردن

سروش محلاتی ادامه داد: این ارزش اخلاقی دعاست، اما فراتر از این مساله، در اسلام یک مقدمات و مقارناتی برای دعا دیده شده که به لحاظ اخلاقی بسیار سودمند هستند، مثلا در نظر بگیرید آدابی که قبل از دعا وجود دارد، چگونه انسان می‌تواند یک دعای مستجاب داشته باشد؟ چگونه می‌تواند توفیقاتی در ارتباط با خدا پیدا کند؟ امام صادق (ع) فرمودند: «هر کس که می‌خواهد دعایش مستجاب شود، اول باید کسب و کار، حرفه و درآمد خود را پاک کند. پاک بودن زندگی را به عنوان مقدمه برای دعا قرار داده تا دعا مستجاب شود.» اذا احدکم ان یستجاب له فلیطب کسبه و لیخرج من مظالم الناس . این دقیقاً برخلاف رویه‌ای است که بین ما شایع و رایج است. ما فکر می‌کنیم که دعا هم نقطه شروع و هم نقطه پایان است، وارد دعا می‌شویم و پس از اینکه دعا به پایان رسید پاک بیرون بیاییم، کسی می‌تواند موفق از دعا بیرون بیاید و به حوائج خود برسد که زندگی خود را پاک کرده باشد، کسب و درآمد خود را پاک کرده باشد، شرط دوم اینکه کسی که دعا میکند و مثلا قرآن به سر می‌گیرد و العفو می‌گوید  آیا مظالم مردم به گردنش هست یا خیر؟ حقوق مردم را ادا کرده یا خیر؟ حضرت صادق(ع) فرمودند: «آنها مقدمات دعا هستند» دعا برای کسی است که این مقدمات را فراهم کرده باشد.

وی بیان کرد: دعا مقدمات اخلاقی دارد. پس از آنکه آن مقدمات را فراهم کردید تازه آن ارتباط در دعا به وجود می آید و انسان‌ها طهارت‌های دیگری را نیز کسب می‌کنند؛ ولی کسی که آن مقدمات را فراهم نکرده و دعا را بهانه برای ادامه گذشته قرار میدهد دعا چه سودی برای او می‌تواند داشته باشد. اینجاست که دعای اخلاقی تبدیل به دعای غیراخلاقی می‌شود. اگر دعا برطبق معارف باشد، اخلاقی است. اما دعای انسان آلوده، انسانی که به حقوق مردم دست دراز می ‌کند، نسبت به افراد ظلم و ستم دارد، حقوق دیگران را تضییع می‌کند، می‌تواند به دعا امید داشته باشد که دعا کند و پاک می‌شود، آیا این دعا سازنده است؟ این دعا اخلاقی است؟ یا این دعا یک تشویق برای انسان فاسد به حساب می‌آید. امام صادق فرمودند: درآمدت را که پاک کردی، خودت را نیز از حقوق مردم آزاد کردی آن وقت راهی برای اجابت دعایت فراهم می‌شود. بی جهت نیست که نوف بکایی می‌گوید: «سحرگاهی امیرالمومنین علی (ع) را دیدم. حضرت فرمودند: زمان زمانی است که هر کسی در این ساعات سحرگاه، قبل از طلوع فجر دعا کند دعایش به اجابت می‌رسد و استثناء کرد، مگر مأموران ظالم دولت‌ها».  ( نهج البلاغه  انها ساعه لا یدعو فیها …) برای آنها روز و شب فرقی نمی‌کند نه روز و نه سحرگاهان دعایشان به اجابت می‌رسد. حضرت فرمودند: آنها توقع و انتظاری نکشیده باشند. آنهایی که اهل ظلم و زور به مردم هستند سحرگاهان نیز برای آنها راه باز نمی‌شود و درها همچنان مسدود است.

محلاتی ادامه داد: روایت عیسی به مریم و حدیث قدسی که خداوند به جناب عیسی خطاب کرد: برو به این جباران بنی اسرائیل بگو که (اینها ظاهراً گاه و بیگاه اهل عبادت و دعا نیز بوده‌اند) دلتان به این خوش نباشد که اهل دعا هستید چهره‌ها و صورت‌های خودتان را شسته‌اید، وضو و غسل کردید، ظاهری پاک پیدا کردید؛ اما شما انسان‌های ظالم، دل‌هایتان مملو از قهر و خشم و کینه است و عیسی به اینها بگو که شما توقع و انتظاری در دعا از من نداشته باشید و اموال مردم را گرفتید و بلعیدید، بعد شب جمعه العفو می‌گویید و دعای کمیل می‌خوانید، بعد شب احیا قرآن برسر می‌گیرید! دنبال کارتان بروید: قل لظلمه بنی اسراییل غسلتم وجوهکم و دنستم قلوبکم ! و قل لهم لا تدعونی و السحت تحت اقدامکم

وی با بیان اینکه دعا یک آدابی دارد که با آن آداب و مقدمات زمانی که  شروع می‌شود اگر بخواهد به نتیجه برسد، یک امر اخلاقی است گفت: ابتدا باید موانع را برطرف کرد. این موانع چیست؟ موانع این است که در زندگی انسان تحول و تغییری پیدا شود.

مضامین اخلاقی ادعیه

از جنبه دیگر می‌توان این ارتباط و مضامین اخلاقی که در دعا وجود دارد را مطالعه و بررسی کرد. دعاها سرشار از مضامین اخلاقی است. دعایی مانند دعای مکارم اخلاق از امام سجاد (ع) را بررسی و مرور کنید، ببینید کدام ارزش اخلاقی در این دعا نیامده است، جهت‌گیری‌های اخلاقی به زبان دعا، مناجات با خدا را به ما تعلیم و القاء کردند. از خدا این اخلاق کریمانه و مکارم اخلاق را بخواهیم. آیا واقعا می‌دانیم که چگونه باید دعا کنیم و از خدا چه بخواهیم؟ بسیاری از افراد گمان می‌کنند دعا کردن کار آسانی است چون دعا زبان خاصی را احتیاج ندارد هر کسی با هر زبانی می‌تواند دعا کند و محدودیتی نیز در دعا کردن و خواستن نیست هر کسی هر چه بخواهد، ولی نه! دعا کردن و انتخاب دعا کار آسانی نیست، حتی گاهی از اوقات اولیای الهی دعایی می‌کنند که خداوند دعای آنها را تخطئه می‌کند. ابراهیم خلیل پیامبر اولوالعزم خانه‌ی کعبه را بنا نهاد پس از بنای کعبه شروع به دعا کردن کرد. خدایا این شهر را شهر امن قرار بده، از نظر حضرت ابراهیم انتخاب اول برای این شهر امنیت بود. انتخاب دوم رفاه و فراوانی این دو خیلی خوب است. ولی در انتخاب دوم حضرت ابراهیم در دعای خود تبصره‌ای زد. خدایا کسانی که ایمان به خدا و قیامت دارند رزق و روزی گشاده به آنها در مکه عنایت کن. اما بعد با یک استتثنا آن را به مؤمن اختصاص داد.  «وَ إِذْ قالَ إِبْراهیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِر» حضرت ابراهیم دعای گزاف نمی‌کند، اما دعا کردن احتیاج به یک دقت‌ها و ظرافت‌هایی دارد که گاه ممکن است حتی بر ابراهیم خلیل نیز مخفی بماند.

وی ادامه داد: خداوند چه فرمود: امنیت را پذیرفته بود؛ اما امنیت به لحاظ تشریعی و حتی برخی امنیت بالاتر را نیز گفته‌اند؛ اما دعای دوم، خداوند این دعا را تصحیح کرد و به جناب ابراهیم متذکر شد که ابراهیم خلیل بنا نیست ما در زندگی دنیا جلوی رزق و روزی کسی را بگیریم حتی اگر از کفار باشد، آن حساب دیگری در قیامت دارد بنابراین دعای ابراهیم هم احتیاج به تصحیح پیدا می‌کند چون در ادامه خداوند به او متذکر شد که توقع نداشته باش کسی که کافر و معاند شد من در زندگی دنیا گریبان او را بگیریم و رزق و رزوی او را قطع کنم، هر که باشد و هر عنادی داشته باشد و با من بجنگد و در مکه باشد، اینجا جای حساب و کتاب نسبت به این مسائل نیست. دنیای او را به هم نمی‌زنم آنهایی که جهنمی هستند در عالم آخرت کیفر و مجازات خواهند دید، اما تو توقع نداشته باش که من زندگی دنیای آنها را برهم زنم. «وَ مَنْ کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلیلاً ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلى‌ عَذابِ النَّارِ وَ بِئْسَ الْمَصیر» دعا کار آسانی نیست. هرچند این دعاها خواسته‌های ما از خداست ولی هر دعایی یک جهت‌گیری در زندگی ما نیز هست، مطلوب‌های ما را نیز نشان می‌دهد. دعا جهت‌گیری زندگی ما را آشکار می‌کند، به ابراهیم خلیل گفته شد که اینطور دعا نکن. دعایت را تصحیح کن.

سروش محلاتی بیان کرد: در جنگ صفین بعضی از اصحاب امیرالمومنین که در تاریخ گفته‌اند یکی از آنهاعمرو بن حمق خزایی بود و دیگری حجربن عدی، شروع کردند به شامیان دشنام دادن (مگر دشنام دادن به دشمن آن هم دشمنی که در حال جنگ است مانعی دارد!) امیرالمومنین آنها را صدا زدند و فرمودند: دشنام و لعن و نفرین نکنید، بدگویی از آنها نکنید، اگر می‌خواهید درباره آنها دعا کنید جای اینکه در دعا علیه آنها چیزی بخواهید، این در نهج‌البلاغه است خطبه ۲۰۴ بگویید خدایا خون ما و خون آنها را حفظ کن اللهم احقن دمائنا و دمایهم و …

وی گفت: دعا باید در جهت خاصی هدایت شود. اگر این جهت‌گیری در مضامین دعا نباشد، می‌تواند به یک امر غیراخلاقی یا ضداخلاقی تبدیل شود. مضمون دعا مهم است. خود دعا یک امر اخلاقی است اما مضمون آن نیز باید مضمون درست و زیبایی باشد. حضرت علی (ع) فرمودند: به جای ناله و نفرین کردن بگویید: خدایا ما و انا را حفظ کن  آیا کافی نبود حضرت بفرمایند: خدایا جان سربازان ما را به سلامت بدار؟.  و اصلح ذات بیننا و بینهم  و اهدهم من ضلاهم … خدایا این کینه، اداوت و دشمنی بین ما و آنها از بین برود. خدایا آنها را هدایت کن تا کسانی که حق را نمی‌شناسند بشناسند و کسانی که دنبال ظلم و طغیان هستند برگردند. اینطور دعا کنیم.

سروش محلاتی خاطرنشان کرد: مخاطب این دعا تنها خدا نیست. همه ما مخاطب هستیم که چنین روحیه ی داشته باشیم . این گونه دعا زندگی انسان را تغییر می‌دهد، ارزش‌ها را از آسمان به زمین می‌آورد. ارتباط انسان با خدا را مبنای ارتباط انسان با انسان قرار میدهد و ان را تنظیم می‌کند حتی ارتباط انسان با دشمن خود را در یک جهت خاص قرار می‌دهد. ابن میثم بحرانی شارح بزرگوار نهج البلاغه  که یکی از بهترین شروع نهج البلاغه است. ایشان در ذیل این کلام امیرالمومنین که خواندم روایتی را نقل می‌کند و آن روایت از پیغمبر اکرم است. پیغمبر اکرم در دعا و مناجات خود می‌گفتند: خدایا من هم انسان هستم، انسان احساسات و هیجاناتی دارد، تحت تأثیر عواطف خود قرار می گیرد، گاهی ناراحت می‌شود. خدایا هر زمان من علیه کسی دعا کردم تو بر له و به نفع او قرار بده  و او را به راه راست و هنر خوب دعا کردن هدایت کن : اللهم انی بشر فاذا دعوت علی انسان فاجعل دعایی له لا علیه و اهده الی صراط مستقیم

او افزود: بعضی ‌ها فکر می‌کنند هر چه دعا تندتر، تیزتر و حادتر باشد، انتخاب دعا به جاتر و به موقع‌تر است. خوب است که امیرالمومنین دعای کمیل را انشاء کردند و در اختیار ما قرار دادند و دست ما قرار ندادند که خودمان تنظیم کنیم و الا چه بلایی بر سر دعای کمیل، ابوحمزه و افتتاح می‌آوردیم. ! البته این امر، امر تعبدی نیست شما می‌توانید هر طور دوست دارید در دعا صحبت کنید و هر چه که می‌خواهید، بگویید؛ اما زمانی که دعا فرهنگ یک جامعه را تشکیل می‌دهد اسلام و اولیاء الهی آمدند و مشخص کردند که چه چیزی را باید از خدا خواست.

وی در پایان گفت: دعای ۳۸ صحیفه سجادیه که انسان را خیلی تحت تأثیر قرار می‌دهد، عنوان این دعا این است فِى الاعْتِذَارِ مِنْ تَبِعَاتِ الْعِبَادِ وَ مِنَ التَّقْصِیرِ فِی حُقُوقِهِمْ دعا به انسان عذرخواهی را می‌آموزد. کسی که عدم عذرخواهی و دعا ندارد، از این مضامین استفاده نکرده است. دعا با این جمله شروع می‌شود اللَّهُمَّ إِنِّی أَعْتَذِرُ إِلَیْکَ مِنْ مَظْلُومٍ ظُلِمَ بِحَضْرَتِی فَلَمْ أَنْصُرْهُ خدایا من پوزش می‌خواهم، خدایا من شرمنده‌ام که در مقابل من انسان مظلومی مورد ظلم و ستم قرار گرفت و من نتوانستم یا نخواستم برای او کاری انجام دهم. عذرخواهی کردن ز کوتاهی درانجام مسیولت های اخلاقی  همان عذر و توبه و پشیمانی که در حد وظایف دینی و عبادات مثل نماز، روزه و بقیه مسائل است. مضامین اخلاقی دعاها، از نظر اخلاقی انسان را در یک قلمرو بسیار وسیع‌تری قرار می‌دهند. خدایا من پشیمانم از اینکه مظلومی را یاری نکردم اللَّهُمَّ إِنِّی أَعْتَذِرُ إِلَیْکَ مِنْ مَظْلُومٍ ظُلِمَ بِحَضْرَتِی فَلَمْ أَنْصُرْهُ خدایا من شرمنده‌ام، من احساس پشیمانی و خسران می‌کنم که عیب کسی آشکار شد و می‌توانستم آنرا پنهان کنم و بپوشانم اما نپوشاندم. این گونه مضامین اخلاقی  دعا را به یک مکتب تربیتی تبدیل میکند  حیف که در جامعه ما دعا در جایگاه خود قرار ندارد  دعا در میان ما بلحاظ کمی بسیار گسترده است ولی بلحاظ کیفی از عمق ان بهره مند نیستیم.