انتخابات 96 به جهت مشارکت حداکثری مردم، یکی از پرشکوه ترین دوره های انتخاباتی ایران معرفی می شود. از طرفی نوع انتخابات و رای مثبت مردم به تداوم گفتمان مبتنی بر صلح و تعامل در مقایسه با گفتمانی که در خود شعارهای غلبه بر فقر، محرومیت، بیکاری و تنگناهای معیشتی را نوید می داد، انتخابات 96 را از انتخاب های گذشته مردم متمایز ساخته است
به گزارش جماران، برخی دیدگاه ها بر این امر مبتنی است که مردم در این دوره به شعارهای پوپولیستی نه گفتند و برخی نیز معتقدند که رای اکثریت مردم در این دوره نه رای موافق به رویکرد پیروز در انتخابات که که رای نه به تنش افکنی و ستیزه جویی و عدم تعامل با جهان بود. به هر روی جدا از موضوع مشارکت حداکثری مردم در انتخابات 96 و دلایلی که بعضا برای پوپولیستی بودن آن معرفی می شود نمی توان نقش و جایگاه عقلانیت را در این دوره نادیده گرفت.
در اوج تبلیغات انتخاباتی، اتخاذ رویکردها پوپولیسم محور از سوی برخی جریان ها، آشکارا دیده می شد و همین امر نیز جریان های رقیب را وا می داشت که آنها نیز برای رویارویی های تبلیغاتی گاه دست به دامان وعده های پوپولیستی شوند.
به رغم حرف و حدیث هایی که درباره ردپای پوپولیسم و همچنین توسل به لمپنیسم در انتخابات اخیر مطرح می شود، به فرض این ادعا باید گفت که انتخابات این دوره شاید به لحاظ کمرنگ بودن نشانه های پوپولیستی، از دیگر تجربه های انتخاباتی در ایران متمایزتر بوده است.
در همین زمینه دکتر«تقی آزاد ارمکی » جامعه شناس و استاد دانشگاه تهران در گفت و گو با پژوهشگر گروه پژوهش و تحلیل خبر ایرنا، ضمن اشاره به مشارکت حداکثری مردم در انتخابات 29 اردیبشهت، به برخی رویه های پوپولیستی در انتخابات اشاره کرد و گفت: «پوپولیست های ایرانی نمی دانند که چه بلایی سر جامعه می آورند و کارهای آنها چه برآیندی در سطح جامعه دارد.»
مشروح این گفت و گو به شرح ذیل است؛
با توجه به اینکه با گذشت چند روز از انتخابات، جامعه ایران هنوز در تب و تاب چنین رویدادی به سر می برد، شما نقش و جایگاه رویه های پوپولیسم و لمپنیسم را در انتخابات 29 اردیبشهت ماه، چگونه ارزیابی می کنید؟
**آزاد ارمکی : انتخابات در ایران سه نوع بوده است. یک نوع از انتخابات ساختگی بوده است که بیشتر رژیم گذشته در آن متهم است . در نوع دوم انتخابات، انتخاب شونده مشخص است و میزان رای مردم چندان مهم نیست که در دوره پهلوی دوم شاهد آن هستیم. نوع سوم انتخابات با مشارکت متوسط و با نیروهای خود سیستم است و در اینجا به کلیت جامعه و رای اکثریت توجه نمی شود. در این نوع از انتخابات نیروهای درگیر در حوزه سیاسی، رای خود را به مافوق خود در مقابل رقیب می دهند.
در خرداد 96 به بعد، ما نوع جدیدی از انتخابات را در ایران تجربه کردیم، انتخاباتی که چند مشخصه دارد؛ 1- رای مردم در آن مهم است؛ 2- مشارکت حداکثری مورد نظر است که مدنظر رهبری نیز هست و به معنای همگرایی ملی تعبیر می شود؛ 3- ویژگی دیگر، حضور رقبای جدی در صحنه است. به این معنا که موافقان و مخالفان جدی در این عرصه حضور می یابند؛ 4- در نهایت، پیروزی حداکثری است، هر گروهی تلاش دارد که به جمعیت خاکستری توجه بیشتری کند و این همان چیزی است که در انتخابات 96 به وضوح خود را نشان داد و موجب شد علاوه بر حرف و حدیث هایی که تا دیروز در انتخابات؛ تحت عنوان؛ موافق نظام و رهبری و مخالف نظام و رهبری، اسلامی و غیر اسلامی، موافق توسعه و مخالف توسعه؛ بحثی در انتخابات مطرح شود و آن مشارکت لایه های خاکستری جامعه یعنی کسانی است که این حساسیت ها را نداشتند. در بحث جلب آرای طبقه حد وسط یا خاکستری، موضوع پوپولیسم و توسل به لمپنیسم در کشور دیده می شود.
چرا در این لایه از جامعه شعارهای پوپولیستی و یا به اصطلاح لمپنیسم به کار گرفته می شود؟
**آزاد ارمکی : اینجا است که تمام تلاش کسانی که در حوزه سیاسی آمدند این است که رای جمعیت خاکستری و خاموش را کسب کنند. حساسیت های جمعیت خاکستری، حساسیت های گروه الف و ب یا به عبارتی راستگرایان و چپگرایان نیست.
برای کسب این آرای حداکثری، جامعه نیازمند شرایطی است. به این معنا که دست کم دو تا سه سال زمان لازم بود که گروه های سیاسی از طریق حزب و مناسبات سیاسی و با گفت و گو برای جلب آرای این گروه خاکستری تلاش کنند و نیازهای آنان را به رسمیت بشناسد و تعریف دوباره ای از روند دستیابی به نیازها به آنان ارائه دهد. ولی به دلیل اینکه انتخابات در ایران پس از تایید شورای نگهبان کلید می خورد و گروه های سیاسی زمان محدودی را در اختیار خواهند داشت، عمر انتخابات نیز یک ماه است از ین رو فرصت عقلانی برای مجاب سازی جمعیت کثیر آرای خاکستری که رای نمی دهد و می تواند مناقشه ایجاد کند در کسب اکثریت آرا استفاده می شود و نیاز به شعارهای پوپولیستی و عوام گرایانه از سوی گروه های رقیب احساس می شود که در آن رادیکالیسم و تنش و حادثه و هیجان ظهور می کند.
با توجه به اظهارات شما، منطق ظهور پوپولیسم در ایران بر چه مبنایی است؟
**آزاد ارمکی: منطق ظهور پوپولیسم در ایران بر این نیست که اینکه مردم ما پوپولیست باشند. بلکه منطق آن محدودیت دوره انتخابات و نبودن فرصت برای گفت و گوهای جدی است زمانی که بحث انتخابات حداکثری به میان می آید، خواه ناخواه، رویکردهای پوپولیستی نیز به میان می آیند. این پوپولیسمی که به وجود می آید به واسطه گروه هایی است که در پی آرای حد وسط یاجمعیت خاکستری هستند. مثلا شعار پوپولیستی که می گوید ما جامعه را از همه محدودیت ها به دور می کنیم یا می خواهد فقر را از بین ببرد یا گروهی که شعار می دهند که سالی یک میلیون شغل ایجاد می کنند. این چیزی نیست جز پوپولیسم و دعوت از عامه مردم برای ایجاد هیجان و دادن رای. نتیجه ای که از این مباحث می گیرم این است که ما وارد دوره ای از انتخابات شدیم که پوپولیست ها آمدند و پوپولیسم به طور جدی اثر گذار شد.
چرا برخی رقیب های انتخاباتی با اینکه ادعای پرهیز از پوپولیسم دارند، اما در مقاطعی به پوپولیسم متوسل می شوند؟
**آزاد ارمکی: وقتی در انتخابات شعارهای پوپولیستی و استفاده از لمپن ها برای کسب آرای مردم بیشتر می شود، دیگر رقبا نیز به ناچار متوسل به چنین رویکردی می شوند. چنانکه در انتخابات اخیر شاهد بودیم که آقای روحانی هم در مقابل شعارهای پوپولیستی مجبور شد که پوپولیستی عمل کند و خیلی بلند، هیجانی و بسیار کلی سخن بگوید. از این رو همه کسانی که درباره دولت داوری می کنند، می گویند که دولت کار سختی در پیش دارد زیرا دکتر حسن روحانی نیز شعارهایی داده است که چاره ای نداشت و اگر نمی داد رای اکثریت را کسب نمی کرد.
با توجه به آنچه گفته شد آیا می توان گفت که برآیند اتخاذ رویکردهای پوپولیستی همیشه موافق مدعیان آن نیست؟
**آزاد ارمکی : در نزاع های پوپولیستی چیزی ظهور می کند که به نفع پوپولیست ها نیست و آن اهمیت جامعه؛ اقتضائات اجتماعی، گروه های اجتماعی، تکثر و تننوع طلبی اجتماعی و مردم و کسانی که دیده نمی شدند. از این به بعد ما فقرا، بیکاران، حاشیه نشینان، تحصیلکردگان بیکار، بیرون افتاده های سیستم، اقلیت ها، قومیت ها را خواهیم دید. در صورتی که از ابتدا چنین چیزهایی مدنظر دو جریان رقیب در انتخابات نبود.
با توجه به اینکه هم در گذشته و هم در انتخابات اخیر شاهد بودیم که از لمپنیسم نیز در جریان انتخابات استفاده شد، به نظر شما چرا در فضای رقابت های انتخاباتی چنین امری دیده می شود؟
**آزاد ارمکی : فارغ از فضای انتخابات در عرصه های دیگری نیز می بینیم که سیاستمداران به پوپولیسم روی می آورند و در مواردی نیز از به اصطلاح لمپن ها استفاده می کنند به این دلیل که لمپن ها توانایی بسیج جمعیت ناشناخته را دارند که در انتخابات اخیر نیز چنین چیزی را شاهد بودیم. این فرض گروه های سیاسی است در صورتی که اشتباه همه طرف های حاضر در رقابت های انتخاباتی است مثلا در موسیقی می بینیم که کسانی که موسیقی را نفی می کردند، برای رای آوری بیشتر دست به دامان بدترین نوع موسیقی می شوند. تا دیروز موسیقی با لهو و لعب تعبیر می شد، اما یکباره می بینیم که اوضاع تغییر می کند. پوپولیست های ایرانی نمی دانند که چه بلایی سر جامعه می آورند و کارهای آنها چه برآیندی در سطح جامعه دارد.
با نگاهی به گذشته می بینیم که در جامعه با اینکه رویکرد سیاسی برخی دولت های غیر پوپولیست، مطلوب مردم بوده است اما به یکباره بعد از آن مردم در انتخاب رییس جمهور به پوپولیسم روی می آورند. به نظر شما چرا چنین اتفاقی می افتد؟
**آزاد ارمکی : جامعه ما در حوزه سیاسی ما غیر عقلانی و پوپولیست است و به همین دلیل بازی پوپولیستی راه می اندازد و خود نیز قربانی پوپولیسم می شود، مشکل از جامعه سیاسی ما است که که عقلانی عمل نمی کند برای همین هم در برهه هایی، بازنده رقابت های سیاسی و بازی های پوپولیستی می شود که خود در جامعه راه انداخته است. با گذری به گذشته می بینیم که کسانی با دیدگاه های پوپولیستی وارد عرصه سیاسی و رقابت های انتخاباتی ریاست جمهوری می شوند و رای نیز می آورند اما در دوره ای دیگر جامعه آنها را پس می زند رد واقع این افراد قربانی رویکرد پوپولیستی خود می شوند.
نقش جامعه ایرانی در این بین کجا است؟ آیا می توان گفت جامعه ایرانی پوپولیسم محور است؟
**آزاد ارمکی : جامعه ایرانی مقصر نیست برخی این را به گردن جامعه می اندازند. من کاملا مخالف پوپولیستی بودن جامعه ایران هستم. جامعه ایرانی منفعل نیست، احساساتی نیست. پوپولیسم به بازیگران سیاسی در جامعه بر می گردد نه مردم.
رویکردهای پوپولیستی که هم در رفتار برخی سیاستمداران می بینیم و هم در برخی انتخاب های مردم، دیده می شود، چه تاثیری در فرهنگ عمومی و سیاسی جامعه می گذارد؟
**آزاد ارمکی : فرهنگ سطوح متفاوتی دارد. یک سطح عقلانی، سخت و محکم و یک وجوه میانی و ساده و احساساتی. پوپولیسم ساحت هیجانی و احساسی فرهنگ را فعال تر می سازد. برای مثال در همه ژانرهای موسیقایی ایرانی، ژانر عامه پسند آن مهم تر می شود. پوپولیسم باعث فعال شدن سطح بیرونی و هیجانی فرهنگ می شود و گرفتارهایی نیز در این زمینه ایجاد می کند. ولی وقتی از پوپولیسم فاصله می گیریمو وجه هیجانی و احساسی پوپولیسم به حاشیه می رود و هسته سخت فرهنگ خود را می نمایاند و در برابر آن مقاومت می کند.
با توجه به اینکه جامعه ایران در حال توسعه است، برخی ادعاها مبنی بر این است که رویکردهای نه در جوامع توسعه یافته و به اصطلاح مدرن که رد جوامع در حال توسعه و توسعه نیافته دیده می شوند، نظر شما در این زمینه چیست؟
**آزاد ارمکی : در همه جوامع پوپولیسم دیده می شود. در فرانسه چیزی ی نمانده بود که پوپولیست ها حاکم شوند در جامعه آمریکا نیز می بینیم که ترامپ، بر مسند قدرت می نشیند. پس نمی توانیم بگوییم که این امر خاص ایران یا جوامع در حال توسعه و توسعه یافته است. در واقع بازیگران سیاسی در همه دنیا گاه از عقلانیت سیاسی دور می شوند و به رفتارهای پوپولیستی روی می آورند.
با توجه به صحبت های شما، چرا در جوامع مدرن ما شاهد پوپولیسم هستیم؟
**آزاد ارمکی : پوپولیسم در دوران مدرن ظهور می یابد. نباید این گونه بیاندیشیم که جهان مدرن جهانی کاملا عقلانی است. جهان مدرن حتی زمانی که خیلی قوی هم می شود از درون آن پوپولیسم و پدیده هایی همچون فاشیسم ظهور می کند.
در ایران هم این احتمال هست. چون در ایران هم اینطور نیست که ما چون سنتی هستیم و جوامع دیگر مدرن؛ پس در ایران پوپولیسم وجود دارد. در ایران هم ما بازی سیاسی به صورت مدرن صورت می گیرد.
چگونه می توانیم از مساله پوپولیسم به ویژه در برهه های حساسی همچون انتخابات رهایی پیدا کنیم؟
**آزادارمکی : در صورتی می توانیم از پوپولیسم فاصله بگیریم که ساختار سیاسی را تغییر دهیم، بازی سیاسی را دگرگون سازیم و کنش گری سیاسی تغییر یابد و نیروهای سیاسی بسامان تر و باشناسنامه شوند. اما در ایران برخی نمی خواهند نیروهای سیاسی شناسنامه دار شوند زیرا به زعم آنان شناسنامه دار شدن و به اصطلاح هویت یافتن نیروهای سیاسی دردسر ساز خواهد بود. وقتی نیروهای سیاسی شناسنامه دار می شوند، باید تمامی کسانی که مدعی و گروه و کنش سیاسی هستند باید در سیستم سیاسی وارد شوند و فعالیت کنند اما در جامعه سیاسی ایران اینگونه نیست و به همین دلیل نیز در مقاطعی پوپولیسم به میدان می آید.
برخی دیدگاه بر این است که نتیجه انتخابات ریاست جمهوری 96 نشان داد که جامعه ایران ازپوپولیسم فاصله گرفته است، نظر شما در این زمینه چیست؟
**آزاد ارمکی : به نظر من چنین تفسیری درست نیست، زیرا رای مردم ایران منطق دیگری دارد. مردم با رای خود گفتند که ما نمی خواهیم وارد جنگ شویم و خواهان صلح هستیم. در واقع صلح انتظار آنان از صلح یک خواسته پوپولیستی است. می خواهند رادیکالانه در زمان کوتاهی از رادیکالیسم عبور کنند. در اینجا نیز همچنان پوپولیسم وجود دارد. جمعیتی که روز آخر وارد صحنه انتخابات می شود و رای می دهد رای نه دارد و رای آنان ایجابی نیست.
