"سه رییس‌جمهور کام‌روا و چند رییس‌جمهور ناکام ایران همزمان در توییتر حضور فعال دارند و با این‌حال توییتر همچنان فیلتر است!" آنچه سعید بیابانکی در وصف وضعیت توییتر در ایران می‌گوید مدت‌هاست دستمایه طنزپردازی و کنایه‌های کاربران ایرانی این شبکه است. شبکه‌ای که هشت سال از عمر یازده ساله‌اش را در ایران فیلتر بوده اما فیلترینگ نه تنها از محبوبیتش کم نکرده بلکه پای سیاستمداران و شخصیت‌های سیاسی را هم به آن باز کرده‌است.
به گزارش جماران، محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان یکی از قدیمی‌ترین کاربران ایرانی توییتر با جایگاهی سیاسی است؛ اما این روزها به جز او مقامات رسمی دیگر کشور نیز توییتر را جزو ابزار ارتباطی بی‌واسطه خود با شهروندان انتخاب کرده‌اند. از حسن روحانی، رئیس‌جمهور کشورمان، تا شخصیت‌هایی با طیف‌ها و جریان‌های سیاسی متفاوتی همچون غلامعلی حدادعادل، محمود احمدی‌نژاد و...
فیلتر توییتر تابع رفتار تاریخی دولت با رسانه‌هاست
شبکه اجتماعی توییتر از سال 2006 در اختیار همگان قرار گرفت اما پس از حوادث سال 88 همچون شبکه اجتماعی فیسبوک در ایران فیلتر شد. فیلترینگی که دلیلش نقش پررنگ این شبکه اجتماعی در هدایت و خط‌دهی به اتفاقات بعد از انتخابات سال 88 اعلام شده بود؛ نقشی که خود توییتر هم آن را به طور غیرمستقیم تایید و اعلام کرده بود رشد کاربران این وب‌گاه در انتخابات ریاست جمهوری ایران (۱۳۸۸) به حدی رسیده که در سایت الکسا به عنوان چهارمین وب‌گاه پربازدید ایرانیان معرفی شد و همان روزها به خانواده شبکه‌های فیلتر شده ایرانی پیوست؛ فیلترینگی که تا امروز ادامه دارد اما بسیاری از شخصیت‌های پرنفوذ و صاحب قدرت درکنار مهم‌ترین مقامات کشور همچون، حسن روحانی رئیس‌جمهور، پایگاه اطلاع رسانی دولت، حسام‌الدین آشنا، حمید ابوطالبی، سازمان محیط زیست، محمد نهاوندیان، معصومه ابتکار، شهیندخت مولاوردی، مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، سیدمحمد خاتمی، محمدجواد ظریف، محسن رضایی، غلامعلی حداد عادل، خبرگزاری فارس، خبرگزاری تسنیم، مرضیه وحید دستجردی، علیرضا زاکانی، سیدعباس صالحی، محمود احمدی‌نژاد، الیاس نادران، احمد توکلی، حمید رسایی، سعید جلیلی، ابراهیم اصغرزاده، مصطفی کواکبیان و بسیاری دیگر از آن استفاده می‌کنند. کامبیز نوروزی (حقوقدان، روزنامه‌نگار)، محمد سلطانی‌فر (دکترای علوم ارتباطات اجتماعی) و اصغر مهاجری (جامعه‌شناس) در گفتگو با ایلنا، از فیلترینگ توییتر و تبعاتش همچون خدشه‌دار شدن اصل آزادی بیان، کاهش اعتماد اجتماعی بین مردم و دولت و کنار گذاشته شدن یک تریبون سیاسی مهم سخن گفتند.
کامبیز نوروزی (حقوقدان، روزنامه‌نگار) با اشاره به اینکه این نوع رفتار با ابزار نوین رسانه‌ای در کشور مسبوق به سابقه است، گفت: بحث فیلتر شدن توییتر در ایران از یک رفتار تاریخی با رسانه‌ها توسط دولت تبعیت می‌کند تقریبا تمامی دولت‌ها در مواجهه با انواع رسانه‌ها به یک شکل رفتار می‌کردند و رسانه‌های نوظهور در بیشتر موارد از سوی دولت‌ها و حکومت‌های وقت مورد استقبال قرار نمی‌گرفتند.
صفحه رسمی غلامعلی حداد عادل در توییتر؛ او چهره‌هایی همچون مرضیه وحید دستجردی، حسن روحانی و الیاس نادران را دنبال (فالو) کرده است
نوروزی ادامه داد: در ایران و بعد از به وجود آمدن روزنامه، دولت‌ها با تمام رسانه‌ها برخوردی دفعی داشتند و حتی این مساله از زمان ورود روزنامه‌های چاپ سنگی در دوره قاجار در تاریخ ثبت شده است.
او با بیان اینکه روزنامه یک پدیده مغضوب از دید حکومت بوده است و این شیوه نگاه درباره سایر رسانه‌ها همچون رادیو، تلویزیون و حتی فکس وجود داشته، گفت: این رسانه‌ها در ابتدای ورود به کشور همیشه ممنوع بودند به طور مثال در زمان ورود رادیو به ایران استفاده از آن برای همه ممنوع بود و باید از شهربانی مجوز دریافت می‌کردند.
نوروزی با اشاره به اینکه در سال‌های گذشته نیز گاه همین رفتار را شاهد بوده‌ایم، ادامه داد: حتی بعد از انقلاب وقتی فکس در اوایل دهه 60 وارد شد شرکت مخابرات اطلاعیه‌ای صادر کرد و اعلام کرد که برای استفاده از این دستگاه باید افراد مجوز بگیرند. این روند ادامه داشت و ما بعدها در سایر ابزارها همچون ویدئو و شبکه‌های ماهواره‌ای نیز شاهد رفتارهای مشابه بوده‌ایم.
مردم اهمیتی به تصمیم نادرست فیلترینگ نمی‌دهند
کامبیز نوروزی خاطرنشان کرد: امروز نیز این رفتار درباره رسانه‌هایی که در بستر اینترنت فعالیت می‌کنند وجود دارد؛ در تمام این مدت تاریخی، دولت‌ها همزمان که برخوردی کاملا دفعی و خصومت‌آمیز داشتند اما به ناگزیر در عمل ناچار بودند که تسلیم بشوند و اجازه بدهند که مردم از این رسانه‌ها گرچه همراه با نوعی سانسور استفاده کنند.
او با تاکید بر اینکه اینگونه رفتارهای سرکوبگرانه هرگز اثرگذار نبوده است، افزود: امروز در حالی که ما قانونی به نام قانون منع استفاده و خرید و فروش تجهیزات ماهواره‌ای داریم اما در عمل شاهد هستیم که همه از ماهواره استفاده می‌کنند و گیرنده‌های ماهواره در اکثر منازل وجود دارد و اگر کسی از این وسیله استفاده نمی‌کند برای ترس از قانون نیست بلکه براساس نظر شخصی خودش است.
صفحه رسمی توییتر حسن روحانی که در آن چند چهره سیاسی را دنبال کرده است؛ روحانی از حدود سه سال پیش به این شبکه اجتماعی پیوسته
این روزنامه‌نگار و حقوقدان ادامه داد: در طول یک دهه اخیر به واسطه توسعه تکنولوژی و گسترش استفاده از اینترنت؛ شبکه‌های اجتماعی و اپلیکیشن‌های مبتنی بر این شبکه نیز گسترش پیدا کرده‌اند و باز شاهد هستیم که حاکمیت در برخورد با این پدیده‌ها از همان الگوی تاریخی استفاده می‌کند.
نوروزی با بیان اینکه «امروز با وجود آنکه تصمیم‌گیران با شبکه‌های اجتماعی برخورد دفعی دارند و تمایل دارند که آنها را حذف کنند» گفت: دولت و حاکمیت ناگزیر است که واقعیت این شبکه‌ها را بپذیرد؛ امروز براساس تصمیماتی که در نهادهای بالادستی گرفته شده برخی از این فضاها همچون فیس بوک وتوئیتر فیلتر هستند اما مردم از آنها استفاده می‌کنند و در واقع مردم اهمیتی به این تصمیمات که در واقع نادرست است؛ نمی‌دهند.
او با اشاره به تاکید قانون اساسی بر اصل آزادی بیان ادامه داد: برخی نهادها به دلیل عدم تمایل به گردش بدون کنترل اطلاعات و تمایل به سلطه بر جریان آزاد اطلاعات دوست ندارند امکاناتی که اخبار را آزادانه منتشر می‌کنند در اختیار عامه مردم قرار بگیرد اما اینگونه تصمیمات و فلیترینگ با مبانی حقوق اساسی کشور هماهنگ نیست زیرا یکی از اصول خدشه‌ناپذیر اصل آزادی بیان است و فیلترینگ با این شیوه با اصل آزادی بیان تناقض دارد.
فیلتر توییتر قانونی نیست
این حقوقدان با تاکید بر اینکه «فقط زمانی که شاهد گفتار و رفتار مجرمانه باشیم می‌توانیم آزادی بیان را محدود کنیم» گفت: اصلا نمی‌توان به صورت کلی یک نهاد رسانه‌ای را به صورت کامل ممنوع کرد به طور مثال نمی‌توان از ترس تخلف یک روزنامه یا چند روزنامه اجازه انتشار همه روزنامه‌ها را لغو کرد بلکه باید از انتشار مطلب مجرمانه جلوگیری کرد.
نوروزی ادامه داد: در توئیتر نیز آنچه که باید ممنوع باشد انتشار مطلب مجرمانه است که باید ممنوع باشد نه اینکه دسترسی به توئیتر ممنوع شود به همین دلیل این کار قانونی نیست از طرف دیگر هیچ قانونی قادر نیست به خاستگاه مشروع و درست مردم غلبه کند. وقتی جامعه به یک مساله‌ای که خلاف اخلاق و عرف نیست؛ علاقه دارد و به آن عمل می‌کند هیچ قانونی نمی‌تواند جلوی این خواست را بگیرد به همین دلیل است که ممنوعیت‌هایی که بر سر ابزارهایی همچون فیسبوک و توئیتر گذاشتند؛ هرگز نتیجه نداده است.
صفحه رسمی سه شخصیت سیاسی و دولتی در توییتر؛ ابتکار و مولاوردی از سال 2013 و رضایی از سال 2015 عضو توییتر هستند
نوروزی در پاسخ به این سوال که «آیا وقتی خود مدیران دولتی به قانونی که خوشان مصوب کردند، توجه نمی‌کنند قانون خود به خود بی‌اعتباری نشده؟» گفت: همین امروز شاهد هستیم که همان افرادی که مصوب کردند فیسبوک و توئیتر باید فیلتر باشد خودشان از این وسایل استفاده می‌کنند و این امر نشان دهنده این است که ممنوعیت‌ها عقلائی نیست و قابلیت اجرایی ندارد.
او ادامه داد: از طرف دیگر فیلترینگ قانون نیست بلکه زیرمجموعه تصمیمات اجرایی دستگاه‌های مختلف است و فیلترینگ با قوانین اصلی کشور سازگار نیست. اما اینکه مقامات ارشد به این فیلترینگ توجهی نمی‌کنند ناشی از بی‌اعتنایی آنها به این قانون و تصمیم نیست بلکه ناشی از عدم تناسب این تصمیم با واقعیت‌ها و خواسته‌های مشروع است.
فیلتر توییتر، دستگاه دیپلماسی ما را دچار نقصان کرده است
محمد سلطانی‌فر، استاد علوم ارتباطات با اشاره به کارکرد سیاسی توییتر، آن را یک بازار دیپلماسی خواند و گفت: دنیا هم جایگاه توییتر را از جایگاه اپلیکیشن‌هایی مثل فیسبوک یا حتی تلگرام منفک کرده و توییتر جایگاه خاصی را برای رد و بدل کردن پیام‌های سیاسی برای خودش تعریف کرده است.
سلطانی فر ادامه داد: به همین جهت شما امروز می‌بینید که روسای جمهور، رهبران سیاسی، وزرای خارجه و... در دنیا از این ابزار دیپلماسیک به عنوان وسیله‌ای مناسب برای صحبت با دیگر رهبران دنیا، با افکار عمومی دیگران و با رسانه‌ها استفاده می‌کنند.
محمدجواد ظریف جزو اولین سیاستمداران ایرانی بود که به توییتر پیوست و در صفحه رسمی‌اش به اطلاع‌رسانی و ارتباط بی‌واسطه با مردم پرداخت
این استاد علوم ارتباطات با اشاره به جایگاه توییتر و بستری که شکل داده است، گفت: وقتی ما توییتر را فیلتر می‌کنیم اولا، عملا دستگاه دیپلماسی خودمان را دارای یک نقص و نقصان می‌کنیم. دوما این سوال را هم در افکار عمومی ایجاد می‌کنیم که اگر این ابزار فیلتر است چرا باید شخصیت‌های سیاسی، رئیس‌جمهور و وزیر امور خارجه‌مان امکان استفاده از آن را داشته باشند و دیگر مردم نه؟ با این کار فاصله و شکاف بین مسئولان و مردم را افزایش می‌دهیم.
سلطانی‌فر توییتر را یک تریبون خواند که می‌تواند تاثیرگذاری بسیار زیادی بین رهبران سیاسی، مردم و حتی رسانه‌ها داشته باشد و گفت: ما خودمان متاسفانه با دست خودمان این ابزار سیاسی و این تریبون مهم را از بین می‌بریم.
کاهش سرمایه اجتماعی ایران در دهه اخیر شیب تندی گرفته است
اصغر مهاجری (جامعه‌شناس و استاد دانشگاه) نیر از دید دیگری به فیلتر توییتر و به طور همزمان حضور شخصیت‌های سیاسی در آن نگاه می‌کند. او با بیان اینکه «کنشگران یک جامعه بازتاباننده فرهنگ آن جامعه و رفتارهایش هستند» گفت: رفتارها و بافته‌های اجتماعی و فرهنگ یک جامعه بر رفتارها و اعمال کنشگران آن جامعه یا به تعبیر رسانه‌ها، شهروندان آن جامعه، درونی و جامعه‌پذیر و فرهنگ‌پذیر و نمایانده می‌شود.
مهاجری با بیان اینکه «جامعه ایرانی دارای ساختار دوگانه پشت صحنه- روی صحنه است و این موضوع ربطی به سال‌های اخیر ندارد» گفت: هرچند در برخی از برهه‌های زمانی این موضوع مقداری بالا پایین و تشدید یا کمرنگ می‌شود اما جامعه ایرانی تقریبا همیشه یک روی صحنه و یک پشت صحنه دارد. آنچه را ما نشان می‌دهیم معمولا آنی نیست که در منِ واقعی‌مان وجود دارد؛ همه جوامع «منِ وانمودی» و «منِ واقعی» و «منِ آرمانی» را دارند. معمولا در جوامع توسعه یافته «منِ وانمودی» و «منِ واقعی» به همدیگر نزدیک‌اند ولی در جامعه ایرانی به دلیل ساختارهای اجتماعی، تاریخی، فرهنگی و... من وانمودی و من واقعی فاصله بیشتری از هم دارد.
او «دو گونه رفتار کردن» را از ویژگی‌های فرهنگ ایرانی و اتفاقا از موانع جدی توسعه در جامعه ایرانی هم خواند و گفت: اینکه چگونه باید این موضوع پژوهش شود و راهکارهای برای آن به کار بسته شود تا این مانع بزرگ توسعه برچیده شود بحث دیگری است، اما می‌خواهم بگویم اگر از ایرانی‌ها رفتار دوگانه می‌بینید برمی‌گردد به ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و بافت جامعه ما و هرکسی به نوعی این دوگانگی رفتار را دارد.
چندی پیش محمود احمدی‌نژاد (رئیس جمهور سابق کشورمان) با انتشار فیلم کوتاهی از حضور در توییتر خبر داد؛ اقدامی که موجب واکنش‌های فراوانی از سوی کاربران این شبکه اجتماعی شد که در دوره احمدی‌نژاد فیلتر شده بود
این جامعه‌شناس، مساله توییتر را هم استثنا از این قاعده ندانست و گفت: شاید آن چیزی که ما و مسئولان و سایر جریان‌های جامعه می‌گویند را نباید ملاک قرار داد چون اینها همان منِ وانمودی و جلوی صحنه و نمایش است. بازیگران سیاسی و نقش‌آفرینان جامعه ما و اکثر شهروندان ما از این حالت مثتثنی نیستند. جلوی صحنه یک چیزی وانمود کرده و حرفی می‌زنند و در پشت صحنه و در دنیای واقعی خودشان هم رفتاری دیگر نشان می‌دهند.
مهاجری ادامه داد: خود این فرهنگ همه را اینگونه فرهنگ‌پذیر می‌کند؛ منظورم اکثریت است. اینگونه پرورش می‌دهد و لذا همه شهروندان این را می‌دانند و براساس آن عمل می‌کنند. چون فرهنگ و جامعه خودش آن را ایجاد کرده است. لذا اکثر شهروندان این را برمی‌تابند اما این آسیب چه پیامد و کارکردهای منفی دارد؟ کارکرد منفی‌اش کاهش اعتماد اجتماعی، به عنوان یکی از اضلاع سرمایه اجتماعی است.
سبک زندگی جدید با محوریت شبکه‌های مجازی غالب خواهد بود
او با اشاره به اعتماد، شفافیت و پویایی و مشارکت به عنوان سه ضلع سرمایه اجتماعی گفت: فرسایش سرمایه اجتماعی ما حدود 12 سال است که شروع شده و همچنان جزو چند مساله جدی کشور ایران و حتی در بعضی سال‌ها جزو سه مساله جدی ایران است. نتیجه اقداماتی مثل فیلتر توییتر و در عین حال حضور شخصیت‌های سیاسی در آن که به «منِ وانمودی» مربوط است، کاهش و زوال سرمایه اجتماعی است که چند سالی است در کشور رخ داده و بسامدش هم بالاست و در دهه اخیر تندتر هم شده است.
صفحات علی مطهری، محمود صادقی (نمایندگان فعلی) و حمید رسایی (نماینده پیشین) مجلس در توییتر؛ مطهری چندی پیش فیلتر شبکه‌های اجتماعی مانند توییتر را امری موقت دانسته بود که امروز می‌تواند این فیلتر برداشته شود
این جامعه‌شناس و استاد دانشگاه همچنین با اشاره به فیلتر توییتر و سایر شبکه‌های اجتماعی گفت: ما وارث نظام سنتی و معیاری و ارزشی هستیم و همیشه پز و شعار آن را داده‌ایم اما ناگهان با جامعه مدرن مبتنی بر جامعه مجازی مواجه شدیم که سبک زندگی ما را تحت شعاع قرار می‌دهد؛ از یک طرف این سبک زندگی به دلیل قوی و ضروری بودن بر زندگی روزانه ما تحمیل می‌شود و از طرف دیگر وارث نظام سنتی و ارزشی خاصی هستیم که باهم مغایرت دارد.
مهاجری خاطرنشان کرد: این شدت سرعت تغییر سبک زندگی جدید با موتور و محوریت جامعه مجازی باعث شده شاهد تنش و دوگانگی‌ای باشیم که بیشتر از این هم آن را خواهیم دید. پیش‌بینی جامعه‌شناسان این است که این سبک زندگی جدید با محوریت شبکه‌های مجازی غالب خواهد بود و می‌تواند این دوگانگی را در یک آینده میان مدت کاهش دهد اما در کوتاه‌مدت همچنان تناقض‌هایی جدی خواهیم داشت.
