به گزارش ایرنا، کارشناسان حاضر در میزگرد ایرنا اصفهان معتقدند شناخت علل پیدایش و گسترش حاشیه نشینی مستلزم مطالعه پدیده مهـاجرت و رابطه تنگاتنگ مهاجرت و حاشیه نشینی و توسعه نامتوازن شهری است.
حاشیه نشینی معادل کلمه لاتین (Marginal settlement) یکی از پدیده های اجتماعی است که به سبب توسعه کلان شهرها به وجود می آید. بانک جهانی حاشینه نشینی را این گونه تعریف می کند: بخش هایی از شهر که مورد غفلت واقع شده اند و کیفیت و شرایط زندگی در آن به شدت پایین است.
ناگفته نماند که پیدایی مساله حاشیه نشینی فقط ناشی از مهـاجرت نیسـت و گاهی پیشروی شهرها، برخی روستاهای اطراف شهرها را به محل های حاشـیه ای تبـدیل کـرده است.
بر این اساس می توان گفت که تمـام مهـاجران حاشیه نشین نمـی شـوند و تمـام حاشـیه نشـینان نیـز مهـاجر نیسـتند.
بنا به تحقیقات صورت گرفته در این خصوص، بـیش از 30 درصـد جمعیـت در کشورهای در حال توسعه در منـاطق حاشیه ای سـکونت دارند.
همچنین بنا به اعلام معاون پیشگیری و درمان سازمان بهزیستی کشور، هم اکنون 19 میلیون از جمعیت کشور در حدود سه هزار منطقه حاشیه نشین سکونت دارند.
در این میان استان اصفهان نیز همچون دیگر کلانشهرهای کشور درگیر پدیده حاشیه نشینی است به طوری که در مجموع حدود هشت درصد گستره شهرهای استان اصفهان از جمله اصفهان، نجف آباد، خمینی شهر و شهرضا را مناطق حاشیه نشین تشکیل می دهند.
در کلانشهر اصفهان نیز 2 هزار و 384 هکتار از اراضی مسکونی این شهر در اختیار حاشیه نشینان است، به گونه ای که اکنون نیم میلیون نفر در حاشیه 10 تا 15 منطقه این کلانشهر روزگار می گذرانند که به طور میانگین در هر منطقه بین 50 تا 70 هزار نفر ساکن هستند.
کارشناسان، توجه به رشد یک سویه صنعتی به عنوان الگوی توسعه در نیم قرن گذشته، صنایع مادر، وجود واحدهای تولیدی و صنعتی و جاذبه های تفریحی، گردشگری و اقتصادی استان را از مهمترین عوامل مهاجر پذیری و در نتیجه حاشیه نشینی در شهر اصفهان و مناطق پیرامونی آن عنوان می کنند.
استقرار صنایع مادر و بزرگ مانند ذوب آهن، فولاد، پالایشگاه، داروسازی، پتروشیمی، هواپیما و بالگرد سازی، صنایع و مراکز نظامی، تاسیسات هسته ای و همچنین بهره مندی از راه های اصلی و فرعی مناسب، فرودگاه بین المللی و خطوط راه آهن و شرکت های خصوصی گوناگون از جمله امتیازهایی است که سبب شده این استان سطح بالایی از توسعه صنعتی و در نهایت اقبال جمعیت مهاجر را تجربه کند.
این ویژگی ها در مدت یک دهه گذشته، اصفهان را به یکی از مهاجرپذیرترین استان های کشور تبدیل کرده و این مهاجرت بی رویه و کنترل نشده پیامدهای نامطلوبی از جمله حاشیه نشینی را به دنبال داشته است.
بر اساس اطلاعات آماری، دهه 70 نقطه تشدید مهاجرت در استان اصفهان بوده است و این روند در دهه های 80 و 90 نیز شتاب به خود گرفته به گونه ای که در سال 90 نزدیک به 64 هزار مرد و 60 هزار و 46 زن مهاجر وارد اصفهان شده اند.
دسته بندی سنین مهاجران نشان می دهد که محدوده سن مهاجران بین 20 تا 49 سال است، همچنین 20.5 درصد مهاجران به شهر اصفهان در گروه سنی 35 تا 39 سال بودند و 22.5 درصد در سن 40 تا 44 سال قرار داشتند.
بر اساس سرشماری سال 90، جمعیت استان اصفهان چهار میلیون و 879 هزار و 312 نفر یعنی حدود پنج میلیون نفر بوده است.
در این میان، منطقه پنج شهرداری اصفهان با 10 هزار و 592 مهاجر مرد و بیش از 10 هزار مهاجر زن رتبه نخست مهاجرپذیری را در بین 15 منطقه این شهر به خود اختصاص داده است.
طبق داده های آماری پنج سال گذشته ، 55 درصد مهاجرانی که به اصفهان کوچ می کنند، محل تولدشان روستا و 45 درصد دیگر، شهر بوده و محل پیشین اقامتِ 14.5 درصد از آنان کلانشهرها و 85.5 درصد روستاها بوده است.
با توجه به آمار ذکر شده این پرسش مطرح می شود که آیا حاشیه نشینی با توجه به تهدید ها و آسیب های پیرامون آن در مدیریت و برنامه ریزی شهری جایگاهی دارد؟
در این ارتباط ، استاندار اصفهان حدود یک ماه گذشته در نشستی با ساکنان یکی از محله های حاشیه نشین ، بر رفع مشکلات و کمبود امکانات در این مناطق با همکاری دولت و ساکنان آن تاکید کرد.
محسن مهرعلیزاده افزود: ایجاد بدون مطالعه مناطق مسکونی در حاشیه شهرها، مشکلات گوناگونی را به وجود می آورد که مسایل حقوقی برای مالکیت زمین های این مناطق از جمله آنهاست.
وی بر ضرورت برگزاری نشست با هیات امنای محله های حاشیه نشین تاکید کرد تا کمبودها و مشکلات این مناطق شناسایی و راهکارهای ارایه کمک های مردمی و دولت را برای برطرف شدن مناطق حاشیه نشین بررسی شود.
برایندها مبین این است که آمار مهاجرت از روستا به شهر در استان اصفهان نسبت به سایر استان ها بالاست این مهاجرت ها سبب توسعه مناطق حاشیه نشین بدون داشتن برنامه و نقشه راه شده است.
به تاکید کارشناسان ساکنان این مناطق حق زندگی دارند و باید از امنیت، آرامش و امکانات بهداشتی و رفاهی و آموزشی و ورزشی و زندگی مطلوب برخوردار باشند.
متاسفانه نوع مدیریت و اجتماع ما ایجاد کننده حاشیه نشینی است گاهی باعث می شود این مناطق را به فراموشی می سپاریم در حالی که ساکنان این مناطق مانند سایر شهروندان نیازمند حمایت هستند.
کارشناسان تاکید دارند دولت و حاکمیت باید با وجود همه محدودیت ها، حل مشکلات فراروی مناطق حاشیه نشینی در کشور را در اولویت قرار دهد.
در این همین ارتباط خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) استان اصفهان میزگردی با عنوان ' چالشهای حاشیه نشیتی در ایران و اصفهان و راهکارها ' با حضور کوروش محمدی رییس انجمن آسیب شناسی ایران و عضو شورای شهر اصفهان ، مرتضی پدریان استاد جامعه شناسی، زهرا برومند عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان و سمیه یخچالی مسئول انجمن مردم نهاد کودکان مهر زنده رود حضور داشتند، در این میزگرد از استانداری هم دعوت شده بود.
این صاحبنظران، پرداختن به ابعاد مختلف حاشیه نشینی با هدف کاهش آسیب ها و ناهنجاری های اجتماعی و تامین و ارایه خدمات همه جانبه و امکانات ذیربط را ضروری می دانند.
آنان بر ضرورت عدالت توزیعی ، نگاه برابر شهری، تفکر و نگاه توانمند به افراد حاشیه نشین، داشتن نهاد متولی در مقوله حاشیه نشینی و آموزش شهروندی تاکید کردند.
** تعریف و تمرکزی بر رابطه علت و معلولی در مقوله حاشیه نشینی نشد
عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان با انتقاد از این که هیچ وقت در موضوع حاشیه نشینی درخصوص رابطه علت و معلولی آن صحبت و تمرکز نشده است ، گفت : این کاستی بیانگر آن است که در این زمینه تحقیقات و اطلاعات کافی کسب نشده است.
زهرا برومند با بیان این که حاشیه نشینی می تواند به هر سکونتی خارج از بافت مرکزی شهر اطلاق شود ، گفت : با این تعریف، مناطق به اصطلاح بالاشهر و پایین شهر که از دایر مرکز شهر دور هستند حاشیه محسوب می شوند.
وی بیشترین هدف و مقصود از طرح حاشیه نشینی را مربوط به حاشیه نشینی مکانی و جغرافیایی برشمرد و گفت : در این نوع حاشیه نشینی عده ای به لحاظ موقعیت نامناسب مالی و مهاجرت به حاشیه ای برای سکونت کشانده و متمرکز می شوند و بعد از مدتی یک قالب فرهنگی با ترکیب خرده فرهنگ ها درست می کنند.
وی خاطرنشان کرد: دراین شرایط اگر فرد دارای آسیب و یا ناهنجاری وارد آن محیط شود میزان آسیب چند برابر خواهد شد و شکل ناهنجاری پس از مدتی قاعده می شود.
این استاد دانشگاه بر این نکته تاکید کرد که در مناطق حاشیه نشین فقیر همه گروه های سنی و حتی به لحاظ جنسیتی در معرض خطر و آسیب قرار دارند و زن و مرد و پیر و جوان قابل تفکیک نیست.
برومند نبود یک سازمان متولی، مستقل و پاسخگو برای موضوع آسیب های اجتماعی مرتبط با حاشیه نشینی را یکی از چالش های فراروی این بخش برشمرد.
وی یکی از نهادهای تاثیرگذار بر بهبود وضعیت زندگی حاشیه نشینان و کمرنگ کردن ناهنجاری در این مناطق را شهرداری ها ذکر کرد و گفت : ایجاد و احداث پارک ها و فضاهای شهری در مناطق حاشین نشین از جمله وظایف شهرداری هاست که در این زمینه کم کاری صورت می گیرد.
این استاد دانشگاه تصریح کرد : از سوی دیگر در بسیاری از نهادها، بودجه های مربوط به آسیب های اجتماعی صرف امورات دیگری می شود.
برومند بر مقوله آموزش در مناطق حاشیه نشین تاکید و اضافه کرد : متاسفانه مدیران و بخش های دولتی علاوه بر این که خودشان در این وادی وارد نمی شوند مجال ورود به انجمن های غیردولتی و سازمان های مردم نهاد را نمی دهند.
وی یکی از نیازهای مهم در مناطق حاشیه نشین را کار و اشتغال اعلام کرد و گفت : باید با نگاه توانمند سازی به افراد حاشیه نشین به بهبود زندگی آن ها در این مناطق کمک شود.
این استاد دانشگاه یادآور شد : برخی خیریه ها در چند سال اخیر اقدامات خود را مختص به تامین خوراک و آذوقه در مناطق حاشیه نشین کرده اند و این تنها پاسخگو نیست و باید نیاز به اشتغال آنها با راه اندازی کارگاه های کوچک و کارهایی از این قبیل مرتفع شود.
**بهبود فضای فیزیکی مناطق حاشیه نشین ضروری است
رییس انجمن کودکان مهر زنده رود در این میزگرد گفت : بنا بر تجربیات و تحقیقات صورت گرفت هرگونه تغییر و تحول در مسیر بهبود فضای فیزیکی و عمومی در مناطق حاشیه نشین به ارتقای فرهنگی ساکنان آن منجر می شود.
سمیه یخچالی با توجه به تجربه 10 ساله خود در احداث انجمنی غیردولتی در یکی از مناطق حاشیه نشین شرق اصفهان افزود : این مهم نشان داد که لازمه توسعه فرهنگی در این مناطق به حاشیه رفته، توسعه فیزکی است.
وی از مسئولان شهرداری خواست تا نگاه عمرانی برابر در توزیع امکانات و تجهیز فضاها و رسیدگی به وضعیت عمومی و فیزیکی مناطق حاشین نشین همانند تمام مناطق مرکزی شهرها داشته باشند.
رییس انجمن غیردولتی کودکان مهر زنده رود ادامه داد : ایجاد و احداث یک سینما و یا سالن تئاتر در مناطق حاشیه ای می تواند در ارتقای فرهنگی این مناطق بسان معجزه عمل کند.
**حاشیه نشینان باید به شهروندان مشارکت پذیر اجتماعی تبدیل شوند
یک استاد جامعه شناسی با تاکید بر پذیرش مکان هایی به عنوان حاشیه نشین در کلانشهرها گفت: باید با برنامه ریزی ها و آموزش تلاش شود تا ساکنان این مناطق به شهروندانی مشارکت پذیر و با حس تعلق اجتماعی تبدیل شوند.
مرتضی پدریان با اشاره به قدمت و سابقه حاشیه نشینی گفت: این موضوع پس از انقلاب صنعتی و صنعتی شدن جوامع پدیده ای بود که در شهرها آرام آرام رخ داد و انسان های حاشیه نشین را به عنوان یک پدیده جدید معرفی کرد.
این جامعه شناس تصریح کرد : حاشیه نشینی از دیدگاه انسان شناسی، جامعه شناختی، پاتولوژی، جغرافیایی و پست مدرنیته قابل بررسی و تحلیل است و حاشیه نشینی جغرافیای و فرهنگی را می توان از جمله انواع حاشیه نشینی ها نام برد.
وی بر این مهم اشاره کرد که در بررسی مکان مند بودن و یا فاقد مکان بودن حاشیه نشینان باید پذیرفت که حاشیه شهرها به لحاظ جغرافیایی صرف مناطق محروم و پیرامونی اطلاق نمی شود بلکه در تعریف حاشیه نشین های فرهنگی، افرادی که در نقاط مرکزی و برخوردار شهر نیز ساکنند اما از فقر فرهنگی و احساس تعلق خاطر کم رنج می برند را شامل می شود.
به گفته پدریان، بسیاری حاشیه نشینی را با فقر و تنگدستی در ارتباط می‌دانند و متاسفانه این نکته ای منفی به شمار می رود زیرا باید حاشیه نشین فرهنگی مانند حاشیه نشینی جغرافیایی مورد بررسی قرار گیرد.
وی اظهارداشت: معتقدم که حاشیه نشین ها تماشاگران هستند و بازیگران عرصه های مختلف اجتماعی در شهر به شمار نمی روند.
این پژوهشگر حوزه اجتماعی بیان کرد : در دیدگاه عمومی همیشه تعداد بزهکاران و خلافکاران نقاط حاشیه ای بیش از نقاط برخوردار است اما در اصل تراکم بالا دلیل ازدیاد جرائم به شمار می رود.
وی یادآور شد : از سوی دیگر حاشیه نشینی ارتباط مستقیم به میزان توزیع امکانات و رفاهیات به مناطق مختلف شهر دارد و هر چه این میزان کمتر باشد، مناطق یاد شده رنگ و بویی حاشیه ای به خود می‌گیرند.
پدریان پدیده حاشیه نشینی را ارتباط مستقیم با مهاجرت دانست و اضافه کرد: تغییرات زیست محیطی و به ویژه خشکسالی باعث شده که مهاجرت و حاشیه نشینی افزایش پیدا کند.
وی با اشاره به نظریه برچسب و طرد اجتماعی توضیح داد : متاسفانه در صحبتهای بسیاری از مردم و یا مسئولان نقاط خاصی از شهر به عنوان منطقه حاشیه نشین مطرح می شود و برچسبی منفی به آن می زنند که این خود عاملی منفی در ذهن افکار عمومی ایجاد می کند.
این محقق با اشاره به ضرورت مدیریت مهاجرت ادامه داد : پدیده مهاجرت از جمله موضوع های زندگی های کنونی در سراسر جوامع بشری به شمار می رود، اما باید با برنامه ریزی مناسب آن را به سمت و سویی سوق داد که میزان آسیب آن کمتر و بهره وری انسانهای مهاجر افزایش پیدا کند.
پدریان تصریح کرد : نظام برنامه ریزی باید به گونه ای عمل کند که مهاجرت ها با نظارت و کنترل همراه شود و امکانات رفاهی در این مناطق همچون مناطق مرکزی و برخوردار شده برای شهروندان ارایه شود.
به تاکید این استاد دانشگاه ما نباید جلوی مهاجرت را بگیریم اما باید مهاجرتها را مدیریت و به سمت بهره وری پیش رویم.
وی یادآور شد : مشارکت شهروندان نقاط کم برخوردار شهر در تصمیم گیری شهری می تواند نسبت به پیشرفت این مناطق کمک کند و انسانهای مشارکت پذیر و با حس تعلق به جامعه شکل گیرند.
این جامعه شناس با بیان این که چنانچه هم اکنون به فکر حل این مشکلات نباشیم در دهه آینده شرایط مناطق حاشیه نشین به مراتب بدتر از حال حاضر می‌شود، گفت : برنامه ریزی شهری باید به گونه ای عمل کند که توزیع امکانات به طور عادلانه تری انجام گیرد و تفکیک پذیری و توسعه مناطق مرکزی شهر نباید به فراموشی نقاط پیرامونی منجر شود.
وی اضافه کرد : حاشیه نشینی جغرافیایی الزاما به ارتکاب جرم نمی انجامد بلکه ارتکاب جرم به حاشیه نشینی فرهنگی ارتباط دارد.
پدریان همچنین گفت که بافت قدیمی مرکزی شهر حاشیه نشین فرهنگی هستند که باید در این مناطق تدابیر خاصی اتخاذ شود.
**رسیدگی حاشیه نشینان نیازمند سازمان و نیروهای متخصص است
رییس انجمن آسیب شناسی اجتماعی ایران گفت : رسیدگی و پرداختن به مقوله حاشیه نشینی به عنوان پدیده ای جدید در کنار کلانشهرها، نیازمند سازمان و متولی خاص و نیروهایی متخصص و کارشناس است.
کوروش محمدی تصریح کرد : استفاده از افراد غیرمتخصص و غیر کارشناس برای حل مشکلات مناطق محروم حاشیه نشین باعث شود که نه تنها گام موثری در این راه برداشته نشود بلکه تصمیمات عجولانه و لحظه ای مشکلات آن ها را فراگیرتر و وسیع تر می کند.
این جامعه شناس افزود: حاشیه نشینی از طرف جامعه و از سوی فرآیندها به شهر تحمیل می شود و تعلق فرهنگی به این منطقه برای شخص حاشیه نشین چندان مهم نیست.
وی خاطرنشان کرد : غوغا سالاری شهری و تجمل گرایی از نمودهای جوامع کنونی و شهرهای ما به شمار می رود و بسیاری را از شهرهای دور افتاده به این شهر می کشاند تا یک زندگی خوب را آغاز کند، اما این سراب، آینده ای روشن برای فرد مهاجر ندارد.
نایب رئیس کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای اسلامی شهر اصفهان افزود : متاسفانه اصفهان برای حاشیه نشینی از ارزانترین مناطق کشور به شمار می رود که هر مهاجری را برای حضور در این شهر ترغیب می کند.
به گفته وی کودکان کار، تکدی گری، فحشا، اعتیاد، طلاق و دیگر آسیب های اجتماعی از خصوصیات مراکز حاشیه ای به شمار می رود و به طور کلی سوء مدیریت ها و عدم ارائه امکانات مساوی و رعایت نشدن عدالت توزیعی، معضلات مناطق کم برخوردار حاشیه ای را بیشتر می کند.
وی تصریح کرد : مدیران شهری نباید فقط به نقاط مرکزی و بافت تاریخی و گردشگری شهرها توجه کنند و باید محوریت کار خود را برای ساماندهی عدالت توزیعی از شرق و غرب و جنوب و شمال شهر و به یک میزان معطوف کنند.
این عضو شورای شهر اصفهان بیان کرد : تصمیمات سلیقه ای در نهادهای مختلف باعث افزایش آسیب ها و نگاه غیر انسانی به مناطق محروم حاشیه نشین شهر نیز خواهد شد.
وی با اشاره به حاشیه نشینی فرهنگی افزود : در کلانشهر اصفهان بالغ بر 500 هزار نفر از شهروندان کمتر تعلق خاطری به شهر دارند و پهنه هایی که به شهر اضافه می شود تنها درآمدزایی را برای شهرداری به ارمغان می آورد و خدمات فرهنگی و اجتماعی در این مناطق رنگ می بازد.
این عضو شورای شهر اصفهان خاطرنشان کرد: نوع مدیریت و اجتماع ما ایجادکننده حاشیه نشینی است و درجه بندی مناطق حاشیه نشین می تواند توزیع امکانات را بهتر کند.
این پژوهشگر ادامه داد : نگرش و تفکر منفی از سوی مدیران و مردم به نوعی این بخش از شهرها را از دیگر مناطق شهری جدا می کند و گاهی حتی باعث می شود این مناطق را به فراموشی می سپاریم و به یاد می بریم که حاشیه نشین ها نیز مانند سایر شهروندان نیازمند توجه هستند و نباید طردشان کرد.
محمدی برخورداری یک خطه از شهروند فرهنگی و جامعه پذیر را ضروری خواند و گفت : ما باید چنین شهروندانی برای زندگی و جوامع کنونی تربیت کنیم که نقش آفرینی در بستر جامعه در آنها نهادینه شود.
وی اضافه کرد : آسیبهای اجتماعی روابط چند سویه با هم دارند و به همین دلیل راه حل های جامع نگر برای آنها چاره ساز خواهد بود.
این آسیب شناس اجتماعی به لزوم برنامه ریزی و طراحی برنامه های کاربردی اشاره کرد و افزود: هم اکنون 6 منطقه حاشیه نشین با 400 منطقه بحرانی از این حیث در اصفهان وجود دارد و چنانچه برنامه درستی نداشته باشیم ظرف چند سال آینده این مناطق به شدت افزایش پیدا می کند.
نایب رئیس کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای اسلامی شهر اصفهان گفت : اعتیاد طلاق فحشا و دیگر آسیب ها از جمله مواردی است که در مناطق محروم و حاشیه نشین بیش از سایر مناطق مشاهده می‌شود و متاسفانه نگاه غیرانسانی به آنان زمینه افزایش این آسیب ها را افزایش می دهد.
محمدی با بیان این که در موضوع آسیب شناسی اجتماعی، پیشگیری مهمتر از درمان است، خاطرنشان کرد : مدیریت شهری و اجتماعی باید برای حاشیه نشینی و کاهش معضلات آن برنامه مشخص و کل نگر داشته باشد.
وی ادامه داد: مناطق پیرامونی و کم برخوردار شهر قابل برگرداندن نیست اما می توان جلوی ایجاد و گسترش حاشیه ای را گرفت.
این پژوهشگر اضافه کرد: برنامه ریزی برای جلوگیری از تبدیل شهروندان سالم به ناسالم از حیث فرهنگی باید در دستور کار و تفکر مدیران باشد.
وی افزود: نگاه غیر انسانی به افراد آسیب دیده اجتماعی بسیار مشکل ساز است و متاسفانه حوزه مدیریت به جای کار عملیاتی شعار می دهد و تنها منتظر است که اقشار مختلف آسیب ببینند و سپس سراغ درمان آنان برود.
وی خاطرنشان کرد: نبود متولی، موازی کاری دستگاه ها و واسپاری امور به سازمانهای مردم نهاد غیرمتخصص نیز آفتی در این عرصه به شمار می رود.
رییس انجمن آسیب شناسی اجتماعی ایران پیشنهاد کرد که آسیب های اجتماعی نیازمند یک متولی متخصص است که با کارشناسان امر بتواند راهکاری اساسی و علمی اتخاذ کند.
وی تصریح کرد: برخی از از فعالیت‌های مدیران و مسئولان پیش از آنکه راهکار و روش برای حل مساله باشد تنها یک نمایش است همانند اینکه بتازگی در کنار کمک های ناچیز به برخی آسیب دیدگان اجتماعی از جمله کودکان کار، اقدام به گرفتن عکس سلفی با آنها و انتشار در فضای مجازی می کنند که این پایمال کردن عزت و کرامت نفس آنان است.
پدیده و معضل حاشیه نشینی در کلان شهرهای کشورهای جهان از جمله ایران پس از انقلاب صنعتی و در کشورمان بعد از انقلاب مشروطیت و ملی شدن صنعت نفت و پس از آن، شکل گرفت و به عنوان یکی از مشکلات شهری مطرح شد که امروز از آن به بیماری خاموش کلان شهر ها نیز یاد می شود.
بنابر این ، حاشیه نشینی و زاغه نشینی یکی از معضلات کلان شهرهای دنیا از جمله ایران و استان اصفهان است که برای شناخت این معضل ابتدا باید تعریفی دقیق و روشن از آن ارایه کرد تا بتوان راهکاری عملی و درست برای رفع آن یافت.
/6026/6994
انتهای پیام حاشیه نشینی معادل کلمه لاتین (Marginal settlement) یکی از پدیده های اجتماعی است که به سبب توسعه کلان شهرها به وجود می آید. بانک جهانی حاشینه نشینی را این گونه تعریف می کند: بخش هایی از شهر که مورد غفلت واقع شده اند و کیفیت و شرایط زندگی در آن به شدت پایین است.
ناگفته نماند که پیدایی مساله حاشیه نشینی فقط ناشی از مهـاجرت نیسـت و گاهی پیشروی شهرها، برخی روستاهای اطراف شهرها را به محل های حاشـیه ای تبـدیل کـرده است.
بر این اساس می توان گفت که تمـام مهـاجران حاشیه نشین نمـی شـوند و تمـام حاشـیه نشـینان نیـز مهـاجر نیسـتند.
بنا به تحقیقات صورت گرفته در این خصوص، بـیش از 30 درصـد جمعیـت در کشورهای در حال توسعه در منـاطق حاشیه ای سـکونت دارند.
همچنین بنا به اعلام معاون پیشگیری و درمان سازمان بهزیستی کشور، هم اکنون 19 میلیون از جمعیت کشور در حدود سه هزار منطقه حاشیه نشین سکونت دارند.
در این میان استان اصفهان نیز همچون دیگر کلانشهرهای کشور درگیر پدیده حاشیه نشینی است به طوری که در مجموع حدود هشت درصد گستره شهرهای استان اصفهان از جمله اصفهان، نجف آباد، خمینی شهر و شهرضا را مناطق حاشیه نشین تشکیل می دهند.
در کلانشهر اصفهان نیز 2 هزار و 384 هکتار از اراضی مسکونی این شهر در اختیار حاشیه نشینان است، به گونه ای که اکنون نیم میلیون نفر در حاشیه 10 تا 15 منطقه این کلانشهر روزگار می گذرانند که به طور میانگین در هر منطقه بین 50 تا 70 هزار نفر ساکن هستند.
کارشناسان، توجه به رشد یک سویه صنعتی به عنوان الگوی توسعه در نیم قرن گذشته، صنایع مادر، وجود واحدهای تولیدی و صنعتی و جاذبه های تفریحی، گردشگری و اقتصادی استان را از مهمترین عوامل مهاجر پذیری و در نتیجه حاشیه نشینی در شهر اصفهان و مناطق پیرامونی آن عنوان می کنند.
استقرار صنایع مادر و بزرگ مانند ذوب آهن، فولاد، پالایشگاه، داروسازی، پتروشیمی، هواپیما و بالگرد سازی، صنایع و مراکز نظامی، تاسیسات هسته ای و همچنین بهره مندی از راه های اصلی و فرعی مناسب، فرودگاه بین المللی و خطوط راه آهن و شرکت های خصوصی گوناگون از جمله امتیازهایی است که سبب شده این استان سطح بالایی از توسعه صنعتی و در نهایت اقبال جمعیت مهاجر را تجربه کند.
این ویژگی ها در مدت یک دهه گذشته، اصفهان را به یکی از مهاجرپذیرترین استان های کشور تبدیل کرده و این مهاجرت بی رویه و کنترل نشده پیامدهای نامطلوبی از جمله حاشیه نشینی را به دنبال داشته است.
بر اساس اطلاعات آماری، دهه 70 نقطه تشدید مهاجرت در استان اصفهان بوده است و این روند در دهه های 80 و 90 نیز شتاب به خود گرفته به گونه ای که در سال 90 نزدیک به 64 هزار مرد و 60 هزار و 46 زن مهاجر وارد اصفهان شده اند.
دسته بندی سنین مهاجران نشان می دهد که محدوده سن مهاجران بین 20 تا 49 سال است، همچنین 20.5 درصد مهاجران به شهر اصفهان در گروه سنی 35 تا 39 سال بودند و 22.5 درصد در سن 40 تا 44 سال قرار داشتند.
بر اساس سرشماری سال 90، جمعیت استان اصفهان چهار میلیون و 879 هزار و 312 نفر یعنی حدود پنج میلیون نفر بوده است.
در این میان، منطقه پنج شهرداری اصفهان با 10 هزار و 592 مهاجر مرد و بیش از 10 هزار مهاجر زن رتبه نخست مهاجرپذیری را در بین 15 منطقه این شهر به خود اختصاص داده است.
طبق داده های آماری پنج سال گذشته ، 55 درصد مهاجرانی که به اصفهان کوچ می کنند، محل تولدشان روستا و 45 درصد دیگر، شهر بوده و محل پیشین اقامتِ 14.5 درصد از آنان کلانشهرها و 85.5 درصد روستاها بوده است.
با توجه به آمار ذکر شده این پرسش مطرح می شود که آیا حاشیه نشینی با توجه به تهدید ها و آسیب های پیرامون آن در مدیریت و برنامه ریزی شهری جایگاهی دارد؟
در این ارتباط ، استاندار اصفهان حدود یک ماه گذشته در نشستی با ساکنان یکی از محله های حاشیه نشین ، بر رفع مشکلات و کمبود امکانات در این مناطق با همکاری دولت و ساکنان آن تاکید کرد.
محسن مهرعلیزاده افزود: ایجاد بدون مطالعه مناطق مسکونی در حاشیه شهرها، مشکلات گوناگونی را به وجود می آورد که مسایل حقوقی برای مالکیت زمین های این مناطق از جمله آنهاست.
وی بر ضرورت برگزاری نشست با هیات امنای محله های حاشیه نشین تاکید کرد تا کمبودها و مشکلات این مناطق شناسایی و راهکارهای ارایه کمک های مردمی و دولت را برای برطرف شدن مناطق حاشیه نشین بررسی شود.
برایندها مبین این است که آمار مهاجرت از روستا به شهر در استان اصفهان نسبت به سایر استان ها بالاست این مهاجرت ها سبب توسعه مناطق حاشیه نشین بدون داشتن برنامه و نقشه راه شده است.
به تاکید کارشناسان ساکنان این مناطق حق زندگی دارند و باید از امنیت، آرامش و امکانات بهداشتی و رفاهی و آموزشی و ورزشی و زندگی مطلوب برخوردار باشند.
متاسفانه نوع مدیریت و اجتماع ما ایجاد کننده حاشیه نشینی است گاهی باعث می شود این مناطق را به فراموشی می سپاریم در حالی که ساکنان این مناطق مانند سایر شهروندان نیازمند حمایت هستند.
کارشناسان تاکید دارند دولت و حاکمیت باید با وجود همه محدودیت ها، حل مشکلات فراروی مناطق حاشیه نشینی در کشور را در اولویت قرار دهد.
در این همین ارتباط خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) استان اصفهان میزگردی با عنوان ' چالشهای حاشیه نشیتی در ایران و اصفهان و راهکارها ' با حضور کوروش محمدی رییس انجمن آسیب شناسی ایران و عضو شورای شهر اصفهان ، مرتضی پدریان استاد جامعه شناسی، زهرا برومند عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان و سمیه یخچالی مسئول انجمن مردم نهاد کودکان مهر زنده رود حضور داشتند، در این میزگرد از استانداری هم دعوت شده بود.
این صاحبنظران، پرداختن به ابعاد مختلف حاشیه نشینی با هدف کاهش آسیب ها و ناهنجاری های اجتماعی و تامین و ارایه خدمات همه جانبه و امکانات ذیربط را ضروری می دانند.
آنان بر ضرورت عدالت توزیعی ، نگاه برابر شهری، تفکر و نگاه توانمند به افراد حاشیه نشین، داشتن نهاد متولی در مقوله حاشیه نشینی و آموزش شهروندی تاکید کردند.
** تعریف و تمرکزی بر رابطه علت و معلولی در مقوله حاشیه نشینی نشد
عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان با انتقاد از این که هیچ وقت در موضوع حاشیه نشینی درخصوص رابطه علت و معلولی آن صحبت و تمرکز نشده است ، گفت : این کاستی بیانگر آن است که در این زمینه تحقیقات و اطلاعات کافی کسب نشده است.
زهرا برومند با بیان این که حاشیه نشینی می تواند به هر سکونتی خارج از بافت مرکزی شهر اطلاق شود ، گفت : با این تعریف، مناطق به اصطلاح بالاشهر و پایین شهر که از دایر مرکز شهر دور هستند حاشیه محسوب می شوند.
وی بیشترین هدف و مقصود از طرح حاشیه نشینی را مربوط به حاشیه نشینی مکانی و جغرافیایی برشمرد و گفت : در این نوع حاشیه نشینی عده ای به لحاظ موقعیت نامناسب مالی و مهاجرت به حاشیه ای برای سکونت کشانده و متمرکز می شوند و بعد از مدتی یک قالب فرهنگی با ترکیب خرده فرهنگ ها درست می کنند.
وی خاطرنشان کرد: دراین شرایط اگر فرد دارای آسیب و یا ناهنجاری وارد آن محیط شود میزان آسیب چند برابر خواهد شد و شکل ناهنجاری پس از مدتی قاعده می شود.
این استاد دانشگاه بر این نکته تاکید کرد که در مناطق حاشیه نشین فقیر همه گروه های سنی و حتی به لحاظ جنسیتی در معرض خطر و آسیب قرار دارند و زن و مرد و پیر و جوان قابل تفکیک نیست.
برومند نبود یک سازمان متولی، مستقل و پاسخگو برای موضوع آسیب های اجتماعی مرتبط با حاشیه نشینی را یکی از چالش های فراروی این بخش برشمرد.
وی یکی از نهادهای تاثیرگذار بر بهبود وضعیت زندگی حاشیه نشینان و کمرنگ کردن ناهنجاری در این مناطق را شهرداری ها ذکر کرد و گفت : ایجاد و احداث پارک ها و فضاهای شهری در مناطق حاشین نشین از جمله وظایف شهرداری هاست که در این زمینه کم کاری صورت می گیرد.
این استاد دانشگاه تصریح کرد : از سوی دیگر در بسیاری از نهادها، بودجه های مربوط به آسیب های اجتماعی صرف امورات دیگری می شود.
برومند بر مقوله آموزش در مناطق حاشیه نشین تاکید و اضافه کرد : متاسفانه مدیران و بخش های دولتی علاوه بر این که خودشان در این وادی وارد نمی شوند مجال ورود به انجمن های غیردولتی و سازمان های مردم نهاد را نمی دهند.
وی یکی از نیازهای مهم در مناطق حاشیه نشین را کار و اشتغال اعلام کرد و گفت : باید با نگاه توانمند سازی به افراد حاشیه نشین به بهبود زندگی آن ها در این مناطق کمک شود.
این استاد دانشگاه یادآور شد : برخی خیریه ها در چند سال اخیر اقدامات خود را مختص به تامین خوراک و آذوقه در مناطق حاشیه نشین کرده اند و این تنها پاسخگو نیست و باید نیاز به اشتغال آنها با راه اندازی کارگاه های کوچک و کارهایی از این قبیل مرتفع شود.
**بهبود فضای فیزیکی مناطق حاشیه نشین ضروری است
رییس انجمن کودکان مهر زنده رود در این میزگرد گفت : بنا بر تجربیات و تحقیقات صورت گرفت هرگونه تغییر و تحول در مسیر بهبود فضای فیزیکی و عمومی در مناطق حاشیه نشین به ارتقای فرهنگی ساکنان آن منجر می شود.
سمیه یخچالی با توجه به تجربه 10 ساله خود در احداث انجمنی غیردولتی در یکی از مناطق حاشیه نشین شرق اصفهان افزود : این مهم نشان داد که لازمه توسعه فرهنگی در این مناطق به حاشیه رفته، توسعه فیزکی است.
وی از مسئولان شهرداری خواست تا نگاه عمرانی برابر در توزیع امکانات و تجهیز فضاها و رسیدگی به وضعیت عمومی و فیزیکی مناطق حاشین نشین همانند تمام مناطق مرکزی شهرها داشته باشند.
رییس انجمن غیردولتی کودکان مهر زنده رود ادامه داد : ایجاد و احداث یک سینما و یا سالن تئاتر در مناطق حاشیه ای می تواند در ارتقای فرهنگی این مناطق بسان معجزه عمل کند.
**حاشیه نشینان باید به شهروندان مشارکت پذیر اجتماعی تبدیل شوند
یک استاد جامعه شناسی با تاکید بر پذیرش مکان هایی به عنوان حاشیه نشین در کلانشهرها گفت: باید با برنامه ریزی ها و آموزش تلاش شود تا ساکنان این مناطق به شهروندانی مشارکت پذیر و با حس تعلق اجتماعی تبدیل شوند.
مرتضی پدریان با اشاره به قدمت و سابقه حاشیه نشینی گفت: این موضوع پس از انقلاب صنعتی و صنعتی شدن جوامع پدیده ای بود که در شهرها آرام آرام رخ داد و انسان های حاشیه نشین را به عنوان یک پدیده جدید معرفی کرد.
این جامعه شناس تصریح کرد : حاشیه نشینی از دیدگاه انسان شناسی، جامعه شناختی، پاتولوژی، جغرافیایی و پست مدرنیته قابل بررسی و تحلیل است و حاشیه نشینی جغرافیای و فرهنگی را می توان از جمله انواع حاشیه نشینی ها نام برد.
وی بر این مهم اشاره کرد که در بررسی مکان مند بودن و یا فاقد مکان بودن حاشیه نشینان باید پذیرفت که حاشیه شهرها به لحاظ جغرافیایی صرف مناطق محروم و پیرامونی اطلاق نمی شود بلکه در تعریف حاشیه نشین های فرهنگی، افرادی که در نقاط مرکزی و برخوردار شهر نیز ساکنند اما از فقر فرهنگی و احساس تعلق خاطر کم رنج می برند را شامل می شود.
به گفته پدریان، بسیاری حاشیه نشینی را با فقر و تنگدستی در ارتباط می‌دانند و متاسفانه این نکته ای منفی به شمار می رود زیرا باید حاشیه نشین فرهنگی مانند حاشیه نشینی جغرافیایی مورد بررسی قرار گیرد.
وی اظهارداشت: معتقدم که حاشیه نشین ها تماشاگران هستند و بازیگران عرصه های مختلف اجتماعی در شهر به شمار نمی روند.
این پژوهشگر حوزه اجتماعی بیان کرد : در دیدگاه عمومی همیشه تعداد بزهکاران و خلافکاران نقاط حاشیه ای بیش از نقاط برخوردار است اما در اصل تراکم بالا دلیل ازدیاد جرائم به شمار می رود.
وی یادآور شد : از سوی دیگر حاشیه نشینی ارتباط مستقیم به میزان توزیع امکانات و رفاهیات به مناطق مختلف شهر دارد و هر چه این میزان کمتر باشد، مناطق یاد شده رنگ و بویی حاشیه ای به خود می‌گیرند.
پدریان پدیده حاشیه نشینی را ارتباط مستقیم با مهاجرت دانست و اضافه کرد: تغییرات زیست محیطی و به ویژه خشکسالی باعث شده که مهاجرت و حاشیه نشینی افزایش پیدا کند.
وی با اشاره به نظریه برچسب و طرد اجتماعی توضیح داد : متاسفانه در صحبتهای بسیاری از مردم و یا مسئولان نقاط خاصی از شهر به عنوان منطقه حاشیه نشین مطرح می شود و برچسبی منفی به آن می زنند که این خود عاملی منفی در ذهن افکار عمومی ایجاد می کند.
این محقق با اشاره به ضرورت مدیریت مهاجرت ادامه داد : پدیده مهاجرت از جمله موضوع های زندگی های کنونی در سراسر جوامع بشری به شمار می رود، اما باید با برنامه ریزی مناسب آن را به سمت و سویی سوق داد که میزان آسیب آن کمتر و بهره وری انسانهای مهاجر افزایش پیدا کند.
پدریان تصریح کرد : نظام برنامه ریزی باید به گونه ای عمل کند که مهاجرت ها با نظارت و کنترل همراه شود و امکانات رفاهی در این مناطق همچون مناطق مرکزی و برخوردار شده برای شهروندان ارایه شود.
به تاکید این استاد دانشگاه ما نباید جلوی مهاجرت را بگیریم اما باید مهاجرتها را مدیریت و به سمت بهره وری پیش رویم.
وی یادآور شد : مشارکت شهروندان نقاط کم برخوردار شهر در تصمیم گیری شهری می تواند نسبت به پیشرفت این مناطق کمک کند و انسانهای مشارکت پذیر و با حس تعلق به جامعه شکل گیرند.
این جامعه شناس با بیان این که چنانچه هم اکنون به فکر حل این مشکلات نباشیم در دهه آینده شرایط مناطق حاشیه نشین به مراتب بدتر از حال حاضر می‌شود، گفت : برنامه ریزی شهری باید به گونه ای عمل کند که توزیع امکانات به طور عادلانه تری انجام گیرد و تفکیک پذیری و توسعه مناطق مرکزی شهر نباید به فراموشی نقاط پیرامونی منجر شود.
وی اضافه کرد : حاشیه نشینی جغرافیایی الزاما به ارتکاب جرم نمی انجامد بلکه ارتکاب جرم به حاشیه نشینی فرهنگی ارتباط دارد.
پدریان همچنین گفت که بافت قدیمی مرکزی شهر حاشیه نشین فرهنگی هستند که باید در این مناطق تدابیر خاصی اتخاذ شود.
**رسیدگی حاشیه نشینان نیازمند سازمان و نیروهای متخصص است
رییس انجمن آسیب شناسی اجتماعی ایران گفت : رسیدگی و پرداختن به مقوله حاشیه نشینی به عنوان پدیده ای جدید در کنار کلانشهرها، نیازمند سازمان و متولی خاص و نیروهایی متخصص و کارشناس است.
کوروش محمدی تصریح کرد : استفاده از افراد غیرمتخصص و غیر کارشناس برای حل مشکلات مناطق محروم حاشیه نشین باعث شود که نه تنها گام موثری در این راه برداشته نشود بلکه تصمیمات عجولانه و لحظه ای مشکلات آن ها را فراگیرتر و وسیع تر می کند.
این جامعه شناس افزود: حاشیه نشینی از طرف جامعه و از سوی فرآیندها به شهر تحمیل می شود و تعلق فرهنگی به این منطقه برای شخص حاشیه نشین چندان مهم نیست.
وی خاطرنشان کرد : غوغا سالاری شهری و تجمل گرایی از نمودهای جوامع کنونی و شهرهای ما به شمار می رود و بسیاری را از شهرهای دور افتاده به این شهر می کشاند تا یک زندگی خوب را آغاز کند، اما این سراب، آینده ای روشن برای فرد مهاجر ندارد.
نایب رئیس کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای اسلامی شهر اصفهان افزود : متاسفانه اصفهان برای حاشیه نشینی از ارزانترین مناطق کشور به شمار می رود که هر مهاجری را برای حضور در این شهر ترغیب می کند.
به گفته وی کودکان کار، تکدی گری، فحشا، اعتیاد، طلاق و دیگر آسیب های اجتماعی از خصوصیات مراکز حاشیه ای به شمار می رود و به طور کلی سوء مدیریت ها و عدم ارائه امکانات مساوی و رعایت نشدن عدالت توزیعی، معضلات مناطق کم برخوردار حاشیه ای را بیشتر می کند.
وی تصریح کرد : مدیران شهری نباید فقط به نقاط مرکزی و بافت تاریخی و گردشگری شهرها توجه کنند و باید محوریت کار خود را برای ساماندهی عدالت توزیعی از شرق و غرب و جنوب و شمال شهر و به یک میزان معطوف کنند.
این عضو شورای شهر اصفهان بیان کرد : تصمیمات سلیقه ای در نهادهای مختلف باعث افزایش آسیب ها و نگاه غیر انسانی به مناطق محروم حاشیه نشین شهر نیز خواهد شد.
وی با اشاره به حاشیه نشینی فرهنگی افزود : در کلانشهر اصفهان بالغ بر 500 هزار نفر از شهروندان کمتر تعلق خاطری به شهر دارند و پهنه هایی که به شهر اضافه می شود تنها درآمدزایی را برای شهرداری به ارمغان می آورد و خدمات فرهنگی و اجتماعی در این مناطق رنگ می بازد.
این عضو شورای شهر اصفهان خاطرنشان کرد: نوع مدیریت و اجتماع ما ایجادکننده حاشیه نشینی است و درجه بندی مناطق حاشیه نشین می تواند توزیع امکانات را بهتر کند.
این پژوهشگر ادامه داد : نگرش و تفکر منفی از سوی مدیران و مردم به نوعی این بخش از شهرها را از دیگر مناطق شهری جدا می کند و گاهی حتی باعث می شود این مناطق را به فراموشی می سپاریم و به یاد می بریم که حاشیه نشین ها نیز مانند سایر شهروندان نیازمند توجه هستند و نباید طردشان کرد.
محمدی برخورداری یک خطه از شهروند فرهنگی و جامعه پذیر را ضروری خواند و گفت : ما باید چنین شهروندانی برای زندگی و جوامع کنونی تربیت کنیم که نقش آفرینی در بستر جامعه در آنها نهادینه شود.
وی اضافه کرد : آسیبهای اجتماعی روابط چند سویه با هم دارند و به همین دلیل راه حل های جامع نگر برای آنها چاره ساز خواهد بود.
این آسیب شناس اجتماعی به لزوم برنامه ریزی و طراحی برنامه های کاربردی اشاره کرد و افزود: هم اکنون 6 منطقه حاشیه نشین با 400 منطقه بحرانی از این حیث در اصفهان وجود دارد و چنانچه برنامه درستی نداشته باشیم ظرف چند سال آینده این مناطق به شدت افزایش پیدا می کند.
نایب رئیس کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای اسلامی شهر اصفهان گفت : اعتیاد طلاق فحشا و دیگر آسیب ها از جمله مواردی است که در مناطق محروم و حاشیه نشین بیش از سایر مناطق مشاهده می‌شود و متاسفانه نگاه غیرانسانی به آنان زمینه افزایش این آسیب ها را افزایش می دهد.
محمدی با بیان این که در موضوع آسیب شناسی اجتماعی، پیشگیری مهمتر از درمان است، خاطرنشان کرد : مدیریت شهری و اجتماعی باید برای حاشیه نشینی و کاهش معضلات آن برنامه مشخص و کل نگر داشته باشد.
وی ادامه داد: مناطق پیرامونی و کم برخوردار شهر قابل برگرداندن نیست اما می توان جلوی ایجاد و گسترش حاشیه ای را گرفت.
این پژوهشگر اضافه کرد: برنامه ریزی برای جلوگیری از تبدیل شهروندان سالم به ناسالم از حیث فرهنگی باید در دستور کار و تفکر مدیران باشد.
وی افزود: نگاه غیر انسانی به افراد آسیب دیده اجتماعی بسیار مشکل ساز است و متاسفانه حوزه مدیریت به جای کار عملیاتی شعار می دهد و تنها منتظر است که اقشار مختلف آسیب ببینند و سپس سراغ درمان آنان برود.
وی خاطرنشان کرد: نبود متولی، موازی کاری دستگاه ها و واسپاری امور به سازمانهای مردم نهاد غیرمتخصص نیز آفتی در این عرصه به شمار می رود.
رییس انجمن آسیب شناسی اجتماعی ایران پیشنهاد کرد که آسیب های اجتماعی نیازمند یک متولی متخصص است که با کارشناسان امر بتواند راهکاری اساسی و علمی اتخاذ کند.
وی تصریح کرد: برخی از از فعالیت‌های مدیران و مسئولان پیش از آنکه راهکار و روش برای حل مساله باشد تنها یک نمایش است همانند اینکه بتازگی در کنار کمک های ناچیز به برخی آسیب دیدگان اجتماعی از جمله کودکان کار، اقدام به گرفتن عکس سلفی با آنها و انتشار در فضای مجازی می کنند که این پایمال کردن عزت و کرامت نفس آنان است.
پدیده و معضل حاشیه نشینی در کلان شهرهای کشورهای جهان از جمله ایران پس از انقلاب صنعتی و در کشورمان بعد از انقلاب مشروطیت و ملی شدن صنعت نفت و پس از آن، شکل گرفت و به عنوان یکی از مشکلات شهری مطرح شد که امروز از آن به بیماری خاموش کلان شهر ها نیز یاد می شود.
بنابر این ، حاشیه نشینی و زاغه نشینی یکی از معضلات کلان شهرهای دنیا از جمله ایران و استان اصفهان است که برای شناخت این معضل ابتدا باید تعریفی دقیق و روشن از آن ارایه کرد تا بتوان راهکاری عملی و درست برای رفع آن یافت.
/6026/6994
کپی شد
