شرح مختصر دعاى مکارم الاخلاق/ گفتار هفتم

پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران: آنچه در پی می آید، هفتمین گفتار از «شرح مختصر دعای مکارم الاخلاق» توسط یادگار گرامی امام حجت الاسلام و المسلمین سید حسن خمینی است که در ماه مبارک رمضان به صورت روزانه منتشر خواهد شد.

گفتار هفتم. کمال ایمان

دعای شریف مکارم الاخلاق با این این فراز آغاز یافته است که: «اللهم صل علی محمد و آله، و بلّغ بایمانی اکملَ ایمان»؛ به این معنی حضرت سید الساجدین در آغاز دعا برترین و کامل ترین مراحل ایمان را از ذات مقدس حق خواسته است.

در تحلیل و تفسیر این فراز باید گفت که کلمه «بلّغ» از ریشه بَلَغَ به معنای وصل و رسیدن به چیزی است. (مفردات/ ص141) و هنگامی که به باب "افعال" و "تفعیل" می رود، متعدی می شود و «رساندن» را معنی میدهد.

حرف «باء» در «بایمانی» نیز زائده است که برای تاکید بیشتر کلام آمده است. البته برخی آن را برای «تضمین» دانسته اند که و به «بلّغ» معنای انتها بخشیدن می دهد و اگر اینگونه باشد، فراز یادشده به این معنا خواهد بود که «خدایا ایمان مرا به مرحله کمال و نهایت برسان». (ریاض السالکین/ ج3/ ص266).

کلمه «ایمان» نیز به معنای «اَمن» و در مقابل «خوف» است. همچنین به معنی «تصدیق» و «پذیرفتن چیزی» هم آمده است. (همان/ ص267)

راغب اصفهانی معتقد است که «أمن»، طمأنینه و آرامش نفس و از بین رفتن ترس است.(مفردات/ ص76)

مفهوم ایمان در قرآن کریم در معانی مختلفی به کار رفته است؛ از جمله این معانی می توان به:

1. اقرار به خدا و شریعت پیامبر گرامی(صلی الله علیه و آله)؛ 2. اعتقاد قلبی به حق همراه با تصدیق آن؛ 3. اعتقاد به همراهِ گفتارِ راست و عملِ صالح (فرهنگ قرآن/ ج5 ص457)

اختلاف در تعریف ایمان در تارخ اسلام، موجب بروز و ظهور فرقه های گوناگونی شده است. هر یک از فرقه های اسلامی [اعم از شیعه و اهل سنت] با تعریفی که از ایمان و لوازم آن ارائه کرده اند، وجه تمایز خود را با دیگر گروه ها نمایان ساخته اند.

به هر حال برای فهم مسئله و معنای محوری و اصلی ایمان، چهار تعریف اصلی و اساسی وجود دارد که تعاریف دیگر بر اساس آنها شکل گرفته است:

1. ایمان تصدیق قلبی به آورده های پیامبر اسلام است [ایمان شهادت گرایانه].

2. ایمان تبعیت عملی از یافته های عقل و آورده های پیامبر اسلام در باب نبوت، و خوب و بد اخلاقی است [ایمان عمل گرایانه].

3. ایمان عین معرفت فلسفی به خدا و سایر حقایق هستی است [ایمان معرفت گرایانه].

4. ایمان رویکردی با تمامی وجود به سوی خداوند است [ایمان تجربت گرایانه] (دایرة المعارف بزرگ اسلامی/ ج10/ ص713).

در شریعت نیز معانی مختلفی برای ایمان مطرح شده است. کتاب ریاض السالکین چندین تعریف از ایمان شرعی نقل کرده است. بر این اساس، برخی بر این باورند که ایمان به معنی معرفة الله است. برخی دیگر معتقدند که معرفة الله به همراه آنچه پیامبر آورده، معنای ایمان است. بعضی دیگر می گویند ایمان ذکر شهادتین است. برخی هم معتقدند ایمان ذکر و تصدیق قلبی شهادتین است. کسان دیگری گفته اند ایمان اعمالِ جوارح است. عده ای دیگر نیز ایمان را تصدیق قلبی به همراه اقرار زبانی و عمل به ارکان دانسته اند. (ریاض السالکین/ ج3/ ص 267).

امام خمینی نیز در تعریف ایمان می فرماید: «ایمان غیر از علم به خدا و وحدت و سایر صفات کمالیهٔ ثبوتیه و جلالیه و سلبیه، و علم به ملائکه و رسل و کتب و یوم قیامت است؛ چه بسا کسی دارای این علم باشد و مومن نباشد: شیطان عالِم به تمام این مراتب هست و کافر است. بلکه ایمان یک عمل قلبی است» (شرح چهل حدیث/ ص37)

سید علی خان (شارح صحیفه سجادیه) خود معتقد است که تعریف صحیح ایمان، تصدیق به خدا و رسول و آنچه پیامبر آورده و تصدیق ولایت است. (ریاض السالکین/ ج3/ ص267)

توجه به این نکته ضروری است که «ایمان» با «اسلام» متفاوت است. اکثر علمای شیعه معتقدند که اسلام با اقرار زبانی ثابت می شود، خواه همراه با ولایت باشد یا نباشد. و ایمان تصدیق جمیع آنچیزهایی است که پیامبر(ص) آورده است که در این صورت ولایت هم داخل در آن است. (همان/ ص274)

پس می توان گفت که عمل در ایمان شرط نیست، بلکه به صرف شیعه بودن و با قبول «ما جاء به الرسول و ولایت»، عنوان مومن بر فرد صادق است، هرچند اگر این اعتقاد با عمل همراه شود، فرد کاملی از ایمان تحقق یافته است: «و إن کان مقرون بالعمل هو الفرد الکامل من الایمان».

حال این پرسش مطرح است که آیا ایمان مراتب یا به عبارت بهتر زیادت و نقصان می پذیرد. در پاسخ باید گفت که با توجه به آیات قرآن «الذین آمنوا فزادتهم ایماناً(توبه/ 124)، و اذا تلیت علیهم آیاته زادتهم ایمانا»(انفال/ 2) و روایات مأثور از امامان معصوم (علیهم السلام)(خصال/ باب ایمان، کافی/ باب الایمان و الکفر) می توان یقین داشت که ایمان دارای درجات مختلف و مراتب متفاوت است.

با توجه به آیات و احادیث، اگر ایمان را نفس «تصدیق» فرض بگیریم، پایین ترین مرحله تصدیق، اصل معرفت است که کمتر از آن کفر به حساب می آید و بالاترین مرحله تصدیق، مرتبه حق الیقین است که در گفتار آینده به آن خواهیم پرداخت.

اما اگر معنای ایمان را «تصدیق همراه با عمل» فرض بگیریم، پایین ترین مرحله ایمان، عمل به واجبات و ترک محرمات است و بالاترین مرحله آن، به کارگیری جمیع جوارح در همهٔ اوقات، برای آنچه خدا ما را برای آن آفریده است، تعریف می شود.

به این ترتیب امام سجاد(ع) در این فراز از دعای شریف مکارم الاخلاق، کامل ترین نوع ایمان را از خداوند درخواست دارد که بالاترین مرحله شناخت (که حق الیقین است) و بالاترین مرحله عمل (که صرف عمر در تمام اوقات برای نیل به آنچه خدا خواسته است) را در بر می گیرد.