سوسن شریعتی گفت: برای جلوگیری از بدفهمی ها و نگرش ناصحیح از من موجود در کویرات شریعتی نیاز به بازشناسی منِ کویری او است.
به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران، دکتر سوسن شریعتی در همایش آیین روشنگری؛ بزرگداشت دکتر علی شریعتی در تالار شهید چمران دانشکده فنی دانشگاه تهران اظهار کرد: شریعتی هنوز از میدان دید و بزنگاه اجتماعی و تاریخی ما به بیرون نرفته و به حاشیه رانده نشده است و چه خوب که هنوز به موضوعی خنثی تبدیل نشده است. شاید به همین دلیل است که هنوز بر سر پروژه اش، فضایل و احیانا بدی هایش اجماعی نیست.
وی با بیان اینکه بعد از سالها شریعتی نه از سوی قدرتمندان، نه روشنفکران دینی و نه از سوی متولیان دینی مورد اجماع نیست گفت: پرسش از پروژه شریعتی از نسل پدران ما شروع شد و تا امروز این پرسش ادامه پیدا کرده است. و هنوز هم که هنوز است این را می پرسیم آیا هرچه می کشیم از شریعتی است یا اینکه به یمن شریعتی توانسته ایم برحی از مسائل مبتلا به خودمان را بفهمیم و از شریعتی چون آیینه ای برای دیدن خود سود بجوییم. این عدم اجماع را می توانیم از نقدهای مختلفی که در عرض این 3-4 دهه بر شریعتی شده است می توان فهمید.
فرزند دکتر علی شریعتی، با اشاره به نقدهای متفاوت به دکتر علی شریعتی در بازه های تاریخی مختلف افزود: در سالهای50-60 نقدهایی که به شریعتی می شد این بود که رویکردش به دین رویکردی سکولار، ابزاری، کاربردی و تقلیل دهنده جوهر دین به کابرد اجتماعی دین بود. در دهه 70 عمده نقدی که به بر شریعتی می شد درست برعکس نقدهای قبلی بود؛ یعنی رویکرد او به دین را رویکردی اکثری و تعمیم دهنده به همه ساحت ها و در نتیجه هویت گرایانه و بنیادگرایانه می دانستند. در دهه 50 عمده نقدی که به او می شد این بود که عمده ترین وجه ممیزه مبارزه یا فعالیت هایش نقد دین است و نقد قدرت و نظام شاهنشاهی را مسکوت گذاشته است. در دهه 70 که جامعه ما به نحوی سرخورده و خسته از انقلاب یا رادیکالیزم بود نقدی متفاوت بر شریعتی شد. اینکه شریعتی انقلابی و شورمند بود و برای عصر سازندگی برنامه ای ندارد و در نتیجه شریعتی به شور تقلیل پیدا کرد. در زمانهایی در دهه 60 و 70 و حتی 50 نظامِ تفکر او را نظامِ بسته ی سیاه و سفیدی و خیر و شری دیدند و تفکر او را سیستم ساز قلمداد کردند که انسان کلیشه ای می سازد. بعدها درست برعکس این نقد را بر او وارد کردند و گفتند شریعتی یک اندیشه پارادوکسیکال است و ره به حقیقتی نمی برد و در نتیجه ناکارآمد است.
استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه این نقدهای متنوع و گاها متناقض خود یکی از دلایلی است که بر سر اندیشه و پروژه شریعتی اجماعی نیست گفت: تنوع رویکرد به شریعتی در خوانندگان شریعتی در طی این سالها هم می توان دید.3 گروهِ بیست ساله ها از خوانندگان و مخاطبین شریعتی بودند. بیست ساله های دهه 40-50 بیست ساله های دهه 60 که ماها باشیم و بیست ساله های امروز که هر کدام به شکلی نسبتی با شریعتی برقرار کرده اند. گاها یکی از این شریعتی ها در برابر دیگری علم شد.
وی با بیان اینکه آثار دکتر شریعتی به سه دسته اسلامیات، اجتماعیات و کویریات تقسیم شده اند افزود: شریعتی می گوید من در اجتماعیات ، حرفها و سخنانم را که سویه های اجتماعی داشته و با مناسبات قدرت سرو کار دارد به کار مردم آمده است. اسلامیات به کار خودم و به کار مردم آمده است. کویریات آن دسته از نوشته هایم است که به کار خودم آمده است و با آن زندگی می کنم.
سوسن شریعتی ادامه داد: تقسیم خود به سه ساحت اجتماعی، دینی و فردی در شریعتی منجر شده است که این نظم و ترتیب در مراجعه به شریعتی و مطالعه او قابل رویت باشد. پرتیراژترین آثار شریعتی در دهه 50-60 مقارن با انقلاب و پس از آن کتابهای اجتماعی و اسلامی شریعتی است. مثلا کتاب شهادت در سالهای 55-56 حدود 100.000 تیراژ داشته است. امروز کویریات شریعتی ظاهرا بیشترین تیراژ انتشار را دارد. کویر اسم یکی از کتابهای شریعتی است و کویریات مجموعه از نوشته هایی است که کویر نیز جزو آن محسوب می شود و شامل کتابهایی است که بجز کویر عمداتا بعد از درگذشتش چاپ شده است. امروزه کویریات شریعتی بیشتر خوانده می شود. اینجاست که رویکردهای متفاوت به آثار دکتر شریعتی در دوره های مختلف مشهود است.
وی با اشاره به رویکردهای مختلف جامعه نسبت به شخصیت و آثار شریعتی در دوره های مختلف افزود: در دوره ای عکس شریعتی در پوسترها همراه با خون و اسلحه چاپ می شد و در دوره ای دیگر با شمع و گل و دود سیگار و جمله دوست داشتن از عشق برتر است دیده می شود. این موضوع موضوع جذابیست که نشان دهنده شخصیت و پروژه منشوری او است که یکی از درها را باز می گذارد و دعوت به گفتگو با شریعتی را ممکن و متداوم می کند.
این سخنران همایش آیین روشنگری ادامه داد: شریعتی در هر جلوه ای که پیدا می کند ما را با خود درگیر می کند. وقتی با قدرت درگیریم با خود اجتماعی وقتی با مذهب سر و کار داریم با خود دینی و وقتی که با خود خودمان درگیریم و می خواهیم در محضر خودمان بنشینیم به ما نشان می دهد کجاییم و چگونه ایم. با خویشتنی که شریعتی می نمایاند می توان در جلوه های اجتماعی، در جلوه باورها و خویشتن منهای زمینه ها و زمانه ها ارتباط برقرار کرد. با توجه به اینکه امروز بیشتر از همه من منهای ما یا بریده از ما اجتماعی یا بریده از ما بریده از مذهب سنتی بیشتر ما را به کویریاتش سوق می دهد. من کویری در آثار شریعتی چیست؟ و چه نسبتی با من های دیگر دارد. و تا کجا می شود اینها را در برابر هم علم کرد؟!
وی با بیان این که برای جلوگیری از بدفهمی ها و نگرش ناصحیح از من موجود در کویرات شریعتی نیاز به بازشناسی منِ کویری او است افزود: تا وقتی که خویش در آثار شریعتی روشن نباشد بازگشت به خویش هم درست فهم نخواهد شد. چنانچه خود در آثار شریعتی روشن نشود خودسازی مد نظر او نیر درست درک نخواهد شد. اینکه خودی که در نوشته های شریعتی دیده می شود آیا یک خود دیروزی و خود خاطره ای است که دچار ایده آلیزه ملی و مذهبی شده است که کافیست آن را به یاد بیاوریم؟ یا نه قصه این نیست. یا به تعبیر خود شریعتی قصه جان کندن و پوست انداختن دوباره است. اینکه خود یابی قبل از خودسازی ناممکن است؟ خودیابی شریعتی در ذیل خودسازی تعبیر می شود نه خود ایده آلیزه دیروزی که فقط باید به یادش آورد! باید بررسی شود که این من های موازی همند یا رقیب همدیگر و یا ناظر بر یکدیگر هستند.
سوسن شریعتی با بیان اینکه کتاب کویر در سال 48 نوشته شده است خاطرنشان کرد: شریعتی در سال 42 از اروپا برمی گردد و ازمبارزات سیاسی به شکل گروهی سرخورده شده و به شکل یک فرد به جمع بندی کارهای خود در دانشگاه مشهد می پردازد. آرام آرام کارهای خود در مشهد را تمام کرده و وارد حسینیه ارشاد می شود. در سالهای 48-49 که آغاز مبارزه مسلحانه در ایران است، چریک فدایی، مجاهد خلق، حزب مؤتلفه اسلامی و همه حزب و طایفه دهه 40 سلاح به دست گرفته اند، شریعتی نوشته هایش را با کویر آغاز می کند و این خیلی جالب توجه است. خیلی ها شوکه میشوند که حالا چه وقت نوشتن کویر است. و این نشان دهنده آن است که آن نسل نه تنها با کویر هیچ رابطه ای را برقرار نمی کند، و به شریعتی اتهام رومانتیک درگیر به خود را می زند. شریعتی که مدام می گوید من کیستم. آن هم درست در زمانی که نسل جدید سلاح به دست می گیرد شریعتی با کویر به صحنه می آید.
وی افزود: می توان مدعی شد که شریعتی سال 48 فردی است که 10 سال مبارزه سیاسی پشت سر داشته و فعالی سیاسی در فرانسه بوده است. ولی شریعتی را نمی توان به تقسیم بندی های کلاسیکی که افراد را در دوره ای مبارز در دوره ای عارف و منزوی و در دوره ای دیگر خلوت نشین تقسیم می کنند معرفی کرد. او به نوعی در پایان دوره اکتیویسم سیاسی عضو حزب و دسته و گروه و در آغاز دوره ای دیگر قرار دارد و قرار نیست با پایان این دوره برود و خانه نشین شده و با عرفان ایام خود را سپری سازد. دوره ای که در آستانه ورود به حسینیه ارشاد بوده است. شریعتی مقتعد است که کویر رومانتیزم لامارتینی و بکت بازی نیست. به تعبیر خودش کویر قصه جان کندنی است از جنس خوردن میوه ممنوعه.
این استاد دانشگاه تهران با خوانش کویر دکتر شریعتی ادامه داد: دنیای کویری شریعتی چیست؟ در ساحت اول جایی است که پرسش من کدامم سر میزند؟ دوم مسیری است که من باید برای خویش یابی طی کند. مسیری که خودش می گوید خروج از زندان تاریخ و زندان جامعه و زندان خویشتن سنتی است. یعنی اینکه هر انسانی و هر جانی با این پرسش و این بحران درگیر شود و اینکه ناگهان نداند که کیست . در ساحت دوم مسیری است که قرار است من خالق خویشتن شوم . ساحت سوم من کویری جاییست که امکان سر زدن راه سوم وتیپ دیگری است. وقتی صحبت از من کویری می شود از انسانی سخن به میان می آید که می شناسد تردید یعنی چه؟ تنهایی وحیرت یعنی چه. و بنابراین این پرسش مطرح می شود که من کدامم. دوم انسانی است که می خواهد از همه زندانهای اجتماعی ، تاریخی، سنتی و دیروزی خودش رها و آزاد شود. در ساحت سوم این امید که در این تلاش برای جور دیگری شدن و یافتن و ساختن خودی دیگر شاید بتوان سخن از راه سوم راند.
فرزند دکتر علی شریعتی در ادامه تحلیل کتاب کویر افزود: شریعتی می گوید: کویر یعنی خوردن میوه ممنوعه. کسی که کویر را می خواند یعنی میوه ممنوعه را می خورد. بعدها هم ادامه می دهد خوردن این میوه برای همه توصیه نمی شود و می گوید میوه های مجازی است که هنوز خورده نشده است و قبل از خوردن میوه های مجاز خوردن میوه ممنوعه توصیه نمی شود. او از جنسی از آگاهی صحبت می کند که با همگان نمی شود مطرح کرد. این چه آگاهی است که از جنس خوردن میوه ممنوعه است. حتی در مقدمه کویر آمده است؛ به امید شنیدن صدای پایی به بیرون آمده ام. نوشته ای دیگر به اسم هبوط را دارد که توصیه می کند همراه با کویر خوانده شود. عوارض خوردن میوه ممنوعه و نه گفتن تنهایی است که تاوان آن را نیز می پردازد. مفهوم دیگری که در من کویری وجود دارد، یک مفهوم تاریخی تمدنی است که در آن به تمدن لم یزرع اشاره می شود و کویر را تاریخی می داند که به صورت جغرافیا درآمده است. در ساحت تاریخی، کویر، قصه عصیان کردن علیه 4 زندان طبیعت، تاریخ، جامعه و خویشتن است. راه سوم که درآن وعده فردایی دیگر و تمدنی دیگر داده می شود.
وی افزود: شریعتی معتقد است برای شناسایی این خویشتن هایی که در من سر زده است یک سری پاراداکس های تاریخی نهفته است. و ما از نوعی ناهمزمانی تاریخی رنج می بریم. از سویی قرن شانزدهمی هستیم و از مسائل انسان قرن 16نیازمند رنسانس رنج می بریم. و از طرفی قرن بیستمی هستیم که جنگ جهانی را دیده ایم و اردوگاه اشوویتس را دیده ایم. من قرون وسطایی و من قرن بیستمی اولین تناقضی است که با آن مواجه ایم. دوگانگی شرقی و غربی موضوع دیگری است. نوسان دیگری که با آن روبرو است تضادی است که وضعیت انسانی با موقعیت اجتماعی دارد. وضعیت انسانی می گوید: هنر، فلسفه، تنهایی، شعر و ادبیات. از سویی موقعیت و جایگاه اجتماعی می گوید: مبارزه برای مردم، در افتادن با قدرت و نه گفتن.
دکتر سوسن شریعتی در قسمت دیگری از سخنرانی خود در همایش آیین روشنگری اظهار کرد: شریعتی چندین من را در آثارش ساخته بود که به موازای هم در آثارش دیده می شوند. او به ساختن شخصیت های مختلفی پرداخته است. ژان ایزوله یکی از این کاراکتر هاست. ژان همان جان است و ایزوله همان تنها است. در صورت لزوم این فانتزی را ادامه می دهد و از این روش به مصابه تاکتیک و تکنیکی استفاده می کند.
وی ادامه داد: شریعتی علی رغم همه این منهای موازی که گرفتارش کرده است. یکی از آنها را انتخاب نمی کند و نمی خواهد همه آنها را باهم داشته باشد و پابه پای هم پیش ببرد. زیر پوشش شاندر قایم می شود و من خویشتن اش را خویشتن دینی می کند اما در همه جا یک پرسپکتیو را فراموش نمی کند و آن مردم است. خودیابی ها و خوش سازی ها و خلوت نشینی های شریعتی هیچ وقت به گفته خود او« بریده از غیر است ولی خزیده در خویش نیست» و این تفاوت خویش یابی و خودسازی های شریعتی با خویش یابی های بریده از خلق امروزی است. دومین تفاوت در این است که در این تجربه که می شود اسمش را تجربه عرفانی گذاشت. عرفان او عرفان انسان محور است و قرار نیست ذوب و خذف شود. قرار بر این است که از یک من متشخص اعاده حیثیت شود. از همه مهمتر اینکه گفتگوی این پروژه خودسازی و خودیابی در یک دیالکتیک بین خودیابی و خودسازی و میان یک حافظه و یک انتزاع است. از طرفی خاطره ازلی وحدت است و در عین حال رو به فردا دارد. با عظیمت از هرگونه رفرنس شناخته شده ای به دنبال یک دیروزی هم است. خویش کویری اگر چه ابداع حقیقت خویش است، در عین حال ضامن و ناظر بر دیگر خویشهای اجتماعی و دینی است. در عین حال سه جلوه از یک خویش است. این ها رقیب هم نیستند که ما یا کویری هستیم یا اجتماعی هستیم و یا اسلامی هستیم. جذابیت اتوبیوگرافیک او این است که هیچ وقت زندگی اش به دوره های مختلف مثل دوره عرفانی، سیاسی، در پی قدرت و دوره ای دیگر تواب تقسیم نشده با اینکه خود مراحل زندگی خود را به دوره های 5 ساله هایی تقسیم می کند که منظورش غیر آنچه نفی کردیم بوده است. چون همه ابعاد خویش های خود را باهم پیش برده است. اگر در 18 سالگی ابوذر را نوشته همزمان عرفانی هم بوده اهل شعر هم بوده و زندان هم افتاده است. همزمان در حسینیه ارشاد سخنرانی می کرده و نی آمده کویریات هم می نوشته است.
فرزند دکتر شریعتی با اشاره به مفهوم انسان چند ساحتی در آثار شریعتی افزود: وقتی شریعتی از انسان اجتماعی صحبت می کند، منظور انسان تک ساحتی نیست چنانچه عارف خلوت نشین بی اعتنا به امر اجتماعی هم نیست. این خویشتن کویری شریعتی بر دو بعد دیگر هم ناظر است تا یک فعال سیاسی فقط فعال سیاسی بدون پس زمینه های نظری نباشد تا ده سال بعد متوجه شود اشتباه کرده و تواب شود و به خانه نشین شود. یا انسان دینی کلیشه ای که لازم است عصیان کند و بعد به تجربه دینی خودش پشت کند. به همین دلیل است که انسان دینی در پروژه های شریعتی انسان کویری را پشت سر گذاشته است. به همین دلیل او مصداق تعبیر معمار کعبه ایمان خویش باش است. او مؤمنی است که خود معمار کعبه ایمان خویش است. و به عبارتی ابراهیمی شدن یعنی معمار کعبه ایمان خویش شدن است.
وی در پایان گفت: باید از کویر گذشت و به اجتماع بازگشت و حالا که خودی ساخته شده است باید دید خودی که از قبل بوده است چیست. و با رویکرد و نگاهی انتقادی به خویش دیروز خود نگریست. به این معنا بازگشت به خویش دعوتی ارتجاعی و هویت گرایانه نیست. این شوخی بزرگی است که بگوییم بازگشت به خویش شریعتی بازگشت به خویش ایرانیزه شده در پیش است که باید به خاطر بیاورم و نوستالژیک وار با او رفتار کنیم. کویر پیش شرط اصلی ورود به ساحت های دیگر شریعتی است. تا بفهمیم تجربه دینی اش چه تفاوتی با کلیشه های دین ورزی دارد و تجربه های مبارزه های اجتماعی اش چه تفاوتی با تجربه مبارزه انسان سیاسی دارد و تجربه خویش یابی اش چه تفاوتی با روشهای خویش یابی امروزی ما که بی اعتنا به اجتماع و بریده از خلق اتفاق می افتد.
گفتنی است همایش آیین روشنگری در بزرگداشت دکتر علی شریعتی به همت انجمن اسلامی دانشجویان دانشکده فنی دانشگاه تهران 10 و 11 آذرماه در تالار شهید چمران دانشکده فنی دانشگاه تهران برگزار می شود. روز دوم این همایش امروز از ساعت 16 و با حضور پوران شریعت رضوی همسر دکتر شریعتی برگزار خواهد شد.
